سۇلتان ىبىراي. قىرىق بەسىنشى قارا ءسوز: ماحاببات پەن عادالات
«راسىندا ءبىر قاۋىم ءوزىن وزگەرتپەيىنشە، اللا ونى وزگەرتپەيدى».
(قۇران 13:11)
الاش دەگەن ەلىم بار،
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن –
سول ەلىمدى سۇيەمىن!
ماعجان
قازاق – ۇيىمسىز، قازاق – بەرەكەسiز، قازاق – ۇلتشىل ەمەس. مالى قانداي بولسا، مiنەزi دە سونداي جۇرت. بۇل ماسەلە تۇبiرلەنبەي تۇرعاندا بiزدە داۋدىڭ شەگi بولمايدى.
جۇسىپبەك
قىرىق بەسىنشى قارا ءسوز: ماحاببات پەن عادالات
«راسىندا ءبىر قاۋىم ءوزىن وزگەرتپەيىنشە، اللا ونى وزگەرتپەيدى».
(قۇران 13:11)
الاش دەگەن ەلىم بار،
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن –
سول ەلىمدى سۇيەمىن!
ماعجان
قازاق – ۇيىمسىز، قازاق – بەرەكەسiز، قازاق – ۇلتشىل ەمەس. مالى قانداي بولسا، مiنەزi دە سونداي جۇرت. بۇل ماسەلە تۇبiرلەنبەي تۇرعاندا بiزدە داۋدىڭ شەگi بولمايدى.
جۇسىپبەك
قىرىق بەسىنشى قارا ءسوز: ماحاببات پەن عادالات
قۇداي تاباراكا ۋاتاعالانىڭ بارلىعىنىڭ ۇلكەن دالەلى – نەشە مىڭ جىلدان بەرى اركىم ءارتۇرلى قىلىپ سويلەسە دە، ءبارى دە ءبىر ۇلكەن قۇداي بار دەپ كەلگەندىگى، ءۋا ءھام نەشە مىڭ ءتۇرلى ءدىننىڭ ءبارى دە عادالات، ماحاببات قۇدايعا لايىقتى دەگەندىگى.
ءبىز جاراتۋشى ەمەس، جاراتقان كولەڭكەسىنە قاراي بىلەتۇعىن پەندەمىز. سول ماحاببات پەن عادالاتكە قاراي تارتپاقپىز، سول اللانىڭ حيكمەتىن بىرەۋدەن بىرەۋ انىعىراق سەزبەكپەن ارتىلادى. يناندىم، سەندىم دەمەك يناندىرامىن، سەندىرەمىن دەگەن ەمەس.
ادامشىلىقتىڭ الدى – ماحاببات، عادالات، سەزىم. بۇلاردىڭ كەرەك ەمەس جەرى جوق، كىرىسپەيتۇعىن دا جەرى جوق. ول – جاراتقان ءتاڭىرىنىڭ ءىسى. ايعىر بيەگە يە بولماقتا دا ماحاببات پەن سەزىم بار. بۇل عادالات، ماحاببات سەزىم كىمدە كوبىرەك بولسا، ول كىسى – عالىم، سول – عاقيل. ءبىز جانىمىزدان عىلىم شىعارا المايمىز، جارالىپ، جاسالىپ قويعان نارسەلەردى سەزبەكپىز، كوزبەن كورىپ، اقىلمەن ءبىلىپ.
قىرىق بەسىنشى قارا ءسوز قىسقا سوزدەردىڭ ءبىرى بولعانىمەن، ارقالاعان جۇگى اۋىر. اباي وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە (عاقليات تاسديقاتتا) ادام بولام دەسەڭ عىلىم, ادىلەت پەن مەيىرىمگە ۇمتىل دەسە، قىرىق بەسىنشى قارا سوزىندە ادىلەت پەن ماحابباتقا توقتالادى. ەكەۋى دە جاراتۋشىنىڭ كوركەم ەسىمدەرى. تەك سوڭعى قارا سوزىندە عىلىم مەن مەيىرىمءدى ماحابباتپەن الماستىرعان.
نەگە ايىرباستادى؟ نە ايىرماشىلىق بار؟
اق نيەتتى ادامزاتتىڭ ىقىلىم زاماننان بەرگى ارمانى ءوزى تۇراتىن ەلدە، ءتىپتى جالپى جەر بەتىندە ادىلەت ورناتۋ. جالپى ادامنىڭ تۋما تابيعاتىندا ادىلەتكە دەگەن سۇرانىس، ۇمتىلىس پەن ماحاببات بار. ادامزات تاريحىنداعى بۇكىل كوتەرىلىس، توڭكەرىستەردىڭ دە تۇپكى سەبەبى دە، قول جەتكىزبەكشى مۇراتى دا سول ادىلەتتى ورناتۋ.
اباي «ويلى ادامعا قىزىق جوق بۇل جالعاندا»، – دەسە، ماعجان «سۇم ءومىر اباقتى عوي سانالىعا» دەپ تولعانعان. «اسىر» سۇرەسىندە دە اللا تاعالا: «زامانعا انت ەتەيىن. شىنىندا ادام بالاسى ءسوزسىز قاسىرەتتە. بىراق يمان ەتىپ، ىزگى ءىس ىستەگەندەر، ءبىر-بىرىنە اقيقاتتى ايقىنداپ، سابىرلىقتى ناسيحاتتاعاندار ونداي كۇيگە دۋشار بولمايدى»، – دەيدى. اباي مەن ماعجان يمان ەتىپ، ىزگى ءىس ىستەگەندەردىڭ قاتارىندا ەدى عوي، نەگە كۇيىندى؟ اينالاسىنا ماحابباتپەن قاراپ، قيانات كورگەن جۇرتىنا ادىلەت ىزدەپ تابا الماعان شاراسىزدىقتىڭ كۇيىنىشى. «الدى ءۇمىت، ارتى وكىنىش الدامشى ومىردە» قوعامداعى ادىلەتسىزدىك ادامنان ء ىس-ارەكەتىنەن تۋىندايدى.
«ءاي مۇمىندەر! ادىلدىكتە مىقتى تۇرىپ، ەگەر وزدەرىڭنىڭ، اكە-شەشەلەرىڭنىڭ جانە جاقىندارىڭنىڭ زيانىنا بولسا دا، اللا ءۇشىن ايعاق بولىڭدار; باي نەمەسە كەدەي بولسا دا. ويتكەنى اللا، ەكەۋىنە دە تىم جاقىن. (ولاردىڭ ءحالىن بىلەدى) ەندەشە ادىلدىك ىستەڭدەر دە، ناپسىگە ەرمەڭدەر. ەگەر تىلدەرىڭدى بۇرىپ، شىندىقتى بۇرمالاساڭدار، شاكسىز اللا نە ىستەگەندەرىڭدى تولىق ءبىلۋشى». (قۇران 4:135)
مۇحاممەدتەن (س.ع.س.) كەيىن بىرىنەن سوڭ ءبىرى حاليفاتتى وتىز جىلداي باسقارعان ءتورت شاديار ەڭ ءادىل حاليفتار رەتىندە تاريحتا قالدى. بىراق ومەيادتار، ابباسيدتەر، كەيىنگى وسمان حاليفاتىن بيلەۋشىلەر ادىلەتتى حاليفتار رەتىندە قالا المادى.
جاراتقاننىڭ زاڭىمەن ەمەس، جاراتىلعان ادامنىڭ زاڭدارىمەن ءجۇرۋ حاديستەردىڭ ايتۋىنشا، ۋاقىت قيامەتكە جاقىنداعاندا عانا بارىپ، ادامزاتقا كوكتەن يسا پايعامبار ءتۇسىپ، يمام ماعدي ء(مادى، ءمادي) جۇرشىلىقتان شىعىپ، ادىلەتتىڭ حاليفاتىن ورناتقاندا بارىپ بىتپەكشى. بىراق ادىلەتتى كوكتەن كۇتىپ وتىرا بەرمەي، ادامعا aقىل-سانا بەرگەن سوڭ، اللا ءوزىنىڭ جەردەگى حاليفى، ورىنباسار وكىلى قىلعان سوڭ، قارەكەت قىلىپ، ءتاڭىردىڭ ادىلەت ءۇشىن كۇرەس دەگەن بۇيرىعىن ورىنداۋعا تىرىسىپ باعۋ ءىستىڭ ەڭ ابزالى دەسەك ەشكىم تالاسا قويماس.
بۇگىنگى قازاق بالاسىن جالپى عىلىمسىز، ءبىلىمسىز دەپ ايتا المايمىز. بىراق سول عىلىم-بىلىمىنەن ناقتى ناتيجە شامالى بولىپ وتىر.
نەگە؟
اللا تاعالا جاراتقاندارىنىڭ ىشىندەگى ءبىلىمدىسىنىڭ بىرەۋى – شايتان لاعىنەتۋللا. ول ازعىنداماي تۇرعان كەزىندە باس پەرىشتە بولىپ، قالعان پەرىشتەلەردى وقىتقان. تازا ءدۇنياۋي ءبىلىم-عىلىممەن قوعامدى دامىتام دەۋ شايتاننىڭ جەتەگىندە جۇرۋمەن پارا-پار. وعان مىسال، بۇگىنگى «گۋمانيزمنەن»، ياعني قازىرگى باتىس قوعامىنىڭ زايىرلى زاڭدارىنان تۋىندايتىن ەسسىز تولەرانتتىلىق، «از توپتاردىڭ قۇقىعى»، «ءبىر جىنىستىلاردىڭ نەكەسى» سياقتى رۋحاني دەگراداتسياعا، ازعىنداۋعا، لۇت پايعامبار زامانىنداعى سودوم مەن گومورراعا اكەپ سوعادى. زالىمدىققا قۇرىلعان عىلىم، باسقا ەمەس ءوز باۋىرىڭ ادام اتانىڭ (كەيىنگى زاۋزاتتىق زەرتتەۋلەر بويىنشا شامامەن 60-130 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن جالپى ادامزاتقا ورتاق گيپوتەتيكالىق اتا) بالاسىن جاپپاي قىراتىن قارۋ جاساۋ (جالپى مۇسىلماننىڭ، ونىڭ ىشىندە تۇرىك جۇرتىنىڭ ونداي قارۋ جاساۋ ءدىلى مەن ءدىنى تۇرماق دىتىندە دە جوق، جاپپاي قىرۋ قۇدايدىڭ عانا ءىسى دەپ قابىلداعان) دا ماحابباتسىز عىلىمنان. ماحابباتسىز جاسالعان عىلىم بەدەۋ، PR ءۇشىن جاسالعان (جالعان بەدەل، قىزمەت پەن بايلىق) قازىرگى قازاقتىڭ عىلىمى سياقتى، وركەندەمەيدى، تامىرىن تەرەڭگە سالا المايدى.
ماحابباتسىز عىلىم - قاسىرەت، ماحابباتسىز مەيىرىم – مۇسىركەۋ. اتاق ءۇشىن جاسالعان دەمەۋشىلىك – ايعايلاپ بەرگەن ساداقا. ماحابباتسىز جاسالعان مەيىرىم مەن عىلىم ءمانسىز. «بۇل عادالات، ماحاببات سەزىم كىمدە كوبىرەك بولسا، ول كىسى – عالىم، سول – عاقيل» دەيدى اباي.
ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،
سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.
ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،
جانە ءسۇي حاق جولى دەپ ادىلەتتى.
رۋزا، ناماز، زەكەت، حاج – تالاسسىز iس،
جاقسى بولساڭ، جاقسى تۇت ءبارiن تەگiس.
باستاپقى ءۇشiن بەكiتپەي، سوڭعى ءتورتتi
قىلماعانمەن تاتىمدى بەرمەس جەمiس.
45-ءشى ءسوز بەن وسى ولەڭ ءبىر مەزگىلدە جازىلعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ءبىرىنشى شۋماقتىڭ سوڭعى جولى «جانە حاق جول وسى دەپ ادىلەتتى» كىتاپتاردا قاتە بەرىلىپ ءجۇر. وسىلاي دەپ ايتقان م. اۋەزوۆ پەن ق. مۇحامەدحانوۆتىڭ ەسكەرتۋلەرى بار.
بۇل ولەڭ ءبىزدىڭ ويىمىزشا مىنانى تۇسىندىرەدى:
تاربيەسى دۇرىس، ءبىلىمدى ادامدار بارشىلىق، بىراق بەس پارىزدى ۇستانبايدى. بەيىمبەتشە ايتساق «كاپىر دەمەسەڭ، اۋليەنىڭ ناق ءوزى». باسقا دىندەگى نەمەسە كەڭەس داۋىرىندە قالىپتاسقان شىنايى عالىمدار نە سولاردىڭ جولىن ۇستانۋشىلار «ءبىر ۇلكەن قۇداي بار» دەپ ىشتەي مويىندايتىن ادامدار. بىراق بۇل جەردە قۇراننىڭ «جاپىراق تا ءبىزدىڭ رۇحساتىمىزسىز جەرگە تۇسپەيدى» دەگەن ءسوزىن ەسكەرسەك كەرەك. بۇلار وسى ولەڭنىڭ ءبىرىنشى شۋماعىندا ايتىلعانداردى تۇيسىكپەن جاساپ جۇرگەندەر.
سونىمەن قاتار بەس پارىزدى مۇلتىكسىز ورىندايتىن، بىراق تاربيەسى كەمشىن، ءبىلىمى شالا ادامدار دا جەتكىلىكتى. ون ەكىنشى قارا سوزدە «كىمدە-كىم جاقسى-جامان عيبادات قىلىپ جۇرسە، ونى ول عيباداتتان تىيۋعا اۋزىمىز بارمايدى، ايتەۋىر جاقسىلىققا قىلعان نيەتتىڭ جاماندىعى جوق قوي دەيمىز» دەلىنسە، ونىنشى قارا سوزدە «عىلىمسىز وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا، قىلعان حاج، ەشبىر عيبادات ورنىنا بارمايدى» دەگەن. بۇلار ەكىنشى شۋماقتا ايتىلعاندار.
ال ەندى وسى ەكى شۋماقتاعى ايتىلعانداردىڭ ەكەۋىن دە ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرا العان ادام «تولىق ادام» بولماقشى.
اللانى قالاي سۇيەمىز؟ ادامزاتتى شە؟ ادىلەت دەگەن نە؟ جانە ادىلەتتى ءسۇيۋ دەگەن نە؟
اللانى ءسۇيۋ ءۇشىن ونى دۇرىس تانۋ كەرەكتىگىن «وتىز سەگىزىنشى قارا ءسوزدىڭ مۇراتى» دەگەن ەڭبەگىمىزدە ايتىپ وتكەنبىز. جاراتۋشىنى، ابايدىڭ ءوزى قولدانعان تەرميندەرىمەن ايتساق، ونىڭ باتيني – ترانستسەندەنتالدى جانە زاحيري – يممانەنتتىك سيپاتتارى ارقىلى تانيمىز.
ادامنىڭ اللاعا دەگەن ماحابباتى سەنىمنىڭ نەگىزى. «ادامداردىڭ كەيبىرەۋلەرى اللاعا وزگەنى تەڭدەس ەتەدى دە، ولاردى اللانى سۇيگەندەي سۇيەدى. ال مۇمىندەر، اللانى تاعى ارتىق سۇيەدى.» (قۇران، 2:165).
«اللانى جاقسى كورگەندى ول جاقسى كورەدى.» (قۇران، 5:54).
يسلامي كونتەكستە ادىلەت دەگەنىمىز ءار نارسەنىڭ ءوز ورنىندا تۇرۋى.
«شاكسىز اللا تۋراشىلاردى (ادىلدىكپەن امال ەتكەندەردى) سۇيەدى.» (قۇران، 5:42)
«جانە ەلشىلەرمەن بىرگە ادام بالاسىنىڭ ءادىل تۇرۋى ءۇشىن كىتاپتى، ميزاندى ء(ار نارسەنىڭ ولشەۋىن) جىبەردىك.» (قۇران، 57:25)
ادامزاتتى ءسۇيۋ وتباسىڭىز بەن ۇلتىڭىزدى سۇيۋدەن باستالادى. وت باسىندا بەرەكەسى جوق پەندە ادامزاتتى سۇيە الماسى بەلگىلى.
فاشيزم، شوۆينيزم مەن ءپاتريوتيزمنىڭ ايىرماشىلىعىن ماحاببات پەن ادىلەت تۇسىندىرەدى. ماحاببات پەن ادىلەت ارقاشان تەڭ جانە قاتار ءجۇرۋى كەرەك.ۇلتىڭدى ءسۇي، بىراق ونى باسقادان جوعارى قويما. ءسىز باستىق بولىپ، ءبىر قىزمەتكە لايىق باسقا ادام بولا تۇرا، ءبىلىمى مەن بىلىگى ورتاڭقول تۋىس ءىنىڭىزدى سول ورىنعا قويساڭىز، وندا ءسىزدىڭ وزىڭىزگە دەگەن ماحابباتىڭىز ادىلەتىڭىزدەن جوعارى تۇر دەگەندى انىق بىلدىرەدى. بۇل بۇگىنگى قازاقتىڭ باستى كەسەلىنىڭ ءبىرى.
ادامنىڭ بالا-شاعاسى، ريزىق-نەسىبەcى ءبارى ءبىر اللادان، ال ءدىنى، وتانى، ۇلتى مەن ءتىلى ادامعا تىرلىكتە بەرگەن اللانىڭ اماناتى. «كوكتەر مەن جەردىڭ يەلىگى اللاعا ءتان»،- دەيدى قۇران (57:2). جەمقور ادام مەملەكتەتتەن ۇرلادىم دەگەنى اللانىكىن ۇرلاعانى، ءدىنىن، ءتىلىن تاستاعانى اللانىڭ اماناتىنا قيانات جاساعانى. پەندە ءوزىن قۇدايدان دا قۋ سەزىندى. الي يمران سۇرەسىنىڭ 54 اياتىندا بىلاي دەلىنگەن: «ولار ايلاكەرلىك ىستەدى، اللا دا امالىن تاپتى. اللا ايلاكەرلەردىڭ ەڭ مىقتىسى».
بۇگىنگى كۇنى ادامدى دامۋدىڭ بيىك دەڭگەيىنە ءبىلىم-عىلىم عانا جەتكىزە الادى دەگەن سانالى ۇعىم بەرىك قالىپتاسقان. ارينە، وقىپ ۇيرەنۋ، دۇرىس ءبىلىم الۋ كەرەك. بىراق ءبىلىم ءبىر ءوزى ادامدى وزگەرتە المايدى. وقۋ ساۋاتسىزدى ساۋاتتى، ءبىلىمسىزدى ءبىلىمدى قىلۋى مۇمكىن، بىراق ادامنىڭ مىنەزىن وزگەرتە المايدى. اقىلدى ادام وزىق عالىم، بىلىكتى دارىگەر بولۋى ىقتيمال، سونىمەن بىرگە سول اقىل ءسىزدى اسا قاۋىپتى قىلمىسكەر قىلۋى دا مۇمكىن. ءبىلىم ادامنىڭ قوعام ءۇشىن كەمەل بولا الاتىنىنا كەپىلدىك بەرە المايدى. سوندىقتان دۇرىس مىنەز قالىپتاستىرۋ قوعامدا تالاپ ەتىلۋى كەرەك. ءاربىر جەكە ادامنىڭ مىنەزىنەن ۇلتتىڭ مىنەزى قالىپتاسادى. ءبىلىم مەن مىنەز ادامدى كەمەلىنە جەتكىزەتىن ەكى قانات. ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرۋشى. ءبىلىمدى مۇعالىم بەرسە، مىنەزدى ۇستاز قالىپتاستىرادى. مۇعالىم وقۋشىعا تەوريالىق ءبىلىم بەرۋى، كىتاپ وقىتۋى مۇمكىن. ال ۇستاز بەرەتىنىن جەتەرىنە جەتكىزىپ، ءوز بويىنان، ىشكى جان دۇنيەسىنەن وتكىزىپ بەرەدى.
«ۇلتىنا، جۇرتىنا قىزمەت ەتۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن»، –دەيدى ءاليحان. ال مىنەزدى قالاي قالىپتاستىرامىز؟ پايعامبارىمىز: «مەن كوركەم مىنەزدى كەمەلىنە كەلتىرۋ ءۇشىن جىبەرىلدىم» دەپ ايتقان. ال مىنەزى كوركەم قۇل اللانىڭ سۇيگەن پەندەسى، اللانى سۇيە العان ادام. بۇحاريدەن جەتكەن تاعى ءبىر حاديس «سەندەردىڭ ارالارىڭداعى جاقسىلارىڭ ول جاقسى مىنەز-قۇلىقتىلارىڭ» دەيدى. «قازاق تا ادام بالاسى عوي، كوبى اقىلسىزدىعىنان ازبايدى، اقىلدىڭ ءسوزىن ۇعىپ الارلىق جۇرەكتە جىگەر، قايرات، بايلاۋلىلىقتىڭ جوقتىعىنان ازادى»، – ون ءتورتىنشى ءسوز. «ادام مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم!», – وتىز جەتىنشى ءسوز.ياعني، مىنەز مىندەتتى تۇردە كەرەك جانە ونى قالىپتاستىرىپ، تاربيەلەۋگە بولادى. مىنەزسىز جاسىق ادام ادىلەتتى بولا الماق ەمەس جانە ماحابباتپەن ءسۇيىپ تە جارىتپاق ەمەس.
اباي اتامىز وسى ايتىپ وتىرعانىمىزدى ەكى-اق جولعا سيعىزعان.
ءۇش اق نارسە - ادامنىڭ قاسيەتى:
ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك.
التىن حاكىمنىڭ وسى كەلتىرىلگەن ولەڭىندەگى ەكىنشى جولعا زەر سالىپ قاراساق، «جىلى جۇرەك» ماحابباتتىڭ, «نۇرلى اقىل» ادىلەتتىڭ, ال «ىستىق قايرات» مىنەزدىڭ سينونيمدەرى.
ال ەندى وسىنى قازىرگى قازاق قوعامىندا قالاي ىسكە اسىرامىز؟
اباي اتامىز وتىز توعىزىنشى قارا سوزىندە بۇرىنعىلاردىڭ بىزدەن نەسى ارتىق دەگەن سۇراق قويىپ، وعان ءوزى جاۋاپ بەرىپ، زامانداستارىنىڭ بىرلىك پەن نامىستان ايرىلعانىن ايتادى.
ال ەندى سول بىرلىك پەن نامىستان ايىرىلدى دەپ وتىرعان زاماندا تۋسا دا، بۇگىنگى قازاق بالاسىنا يماندىلىقتا، ادامگەرشىلىكتە، بىلىمدىلىكتە جانە وتانسۇيگىشتىكتە ۇلگى بولىپ تۇرعان، ۇلگى بولىپ قالا بەرەتىن، وسىدان ءبىر عاسىردىڭ ءار جاق بەر جاعىندا عۇمىر كەشكەن الاش قايراتكەرلەرى بىزدەن نەسىمەن ارتىق ەدى؟ قازاقتىڭ بەرگى تاريحىنداعى وسى تەڭدەسسىز پاسسيونارلىقتىڭ كوزى قايدا جاتىر؟ جانە ونى قايتالاۋ مۇمكىن بە؟ ونىڭ العىشارتتارىن جاساي الامىز با؟
ودان ءارى بارساق، جالپى العاندا ءيسى مۇسىلمان باسقا حريستيان-يۋدەي، بولماسا ءماجۋسي جۇرتتارىنان دامۋدا نەگە ارتتا قالدى؟
«اللا بىزگە ەكى كىتاپ بەردى، بىرەۋى قۇران، ەكىنشىسى تابيعات»، – دەگەن ەكەن XIX عاسىرداعى مىسىردىڭ قوعام جانە ءدىن قايراتكەرى مۇحاممەد ابدو. بۇل جەردە «قۇران» دەپ جالپى يسلامدى، ال «تابيعات» دەپ تۇتاس بولمىستى، جاراتىلىستى تۇسىنەمىز. وسى قارا سوزىندە اباي اتامىز: «ءبىز جاراتۋشى ەمەس، جاراتقان كولەڭكەسىنە قاراي بىلەتۇعىن پەندەمىز» – دەيدى. جاراتقان كولەڭكە ول بولمىس، تابيعات. «قۇران مەن تابيعاتتىڭ اراسىندا قاراما-قايشىلىق بولماۋى كەرەك، ويتكەنى ەكەۋىنىڭ اۆتورى ءبىر. ەگەر قاراما-قايشىلىق كەزدەسسە، ول ەكەۋىن كەلىستىرەتىندەي شەشىم تابۋ كەرەك»، – دەيدى ابدو. وسى ەكى كىتاپتىڭ سىرىنا قانىق بولۋ ادامزاتتى دۇرىس جولعا سالماق. قىسقاشا ايتقاندا، ءدىن مەن قولدانبالى عىلىمنىڭ بارلىق سالالارىن جەتىك مەڭگەرۋگە ۇمتىلۋ.
وسىعان ۇقساس «قۇداي بىزگە ەكى كىتاپ، بيبليا مەن تابيعاتتى بەردى» دەگەن حريستياندىق ورتاداعى يدەيا مەن مۇسىلمان الەمىندەگى سول كەزدەگى عىلىمنىڭ دامۋى كەزىندە ورتاعاسىرلىق مەشەۋ كۇيدە قالعان باتىستى رەنەسسانس، قايتا ورلەۋ داۋىرىنە، دا ۆينچي زامانىنا اكەلدى.
مۇسىلمان الەمىندەگى وسىنداي سەرپىلىس ون توعىزىنشى عاسىردىڭ اياعى، جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا رەسەي يمپەرياسىنداعى تۇركى مۇسىلماندارىنىڭ اراسىندا باستالىپ ەدى. بۇل يسلامدى رەفورمالاۋ ەمەس، تەك يسلامدى ءتۇسىنۋ مەن ءتۇسىندىرۋدىڭ رەفورماسى ەدى. شەتەلدىك عىلىمدا «ورىس جاديدشىلدىگى» («Russian ءjadidىsm») دەگەن تەرمين قالىپتاسقان. «ءجاديد» دەگەن ءسوز ارابشادان اۋدارعاندا «جاڭا»، ياعني جاڭاشىلدىق دەگەن ماعىنا بىلدىرەدى. «ۋسۋل-ي-ءجاديد» جاڭا ءتاسىل دەگەن ءسوز. جاديدشىلىكتىڭ نەگىزىن سالعان كۋرساۆي مەن ءمارجانيدىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى يسمايل گاسپيرينسكيدىڭ باستاۋىمەن 1916 جىلى رەسەي يمپەرياسىندا 5000-نان اسا جاديتتىك باعىتتاعى مەدرەسەلەر جۇمىس ىستەگەن. بۇل يدەيا پاتشالىق رەسەيدە باقشاسارايدا شىققان «تەرجۋمان» گازەتىمەن ناسيحاتتالدى. وسى يدەيانى باسقا مۇسىلمان ەلدەرىندە تاراتۋ ماقساتىندا يسمايل بەيدىڭ مىسىردا، كايردە «ءال ناھداھ»، ياعني «قايتا ورلەۋ» دەگەن گازەت شىعارعانى بەلگىلى. قادىمشىل باعىتقا قارسى قويىلاتىن جاديدشىلدىك باعىتى جالپى العاندا اعارتۋشىلىق، تۇركى تىلدەرى مەن ادەبيەتىن دامىتۋ، زايىرلى قوعامنىڭ ءدۇنياۋي پاندەرىن وقىتۋ مەن عىلىم ءبىلىمنىڭ ناتيجەلەرىن قاجەتىنە جاراتىپ، تۇرمىستا قولدانۋدى مۇرات ەتەدى.
ابايدان باستاپ بۇكىل الاشوردا قايراتكەرلەرى جاديتتىك باعىتتاعى مەدرەسەلەردە وقىعان نەمەسە جاديدشىلدىكتىڭ ىقپالىندا بولعان. اۋەلى يماني سودان كەيىن بارىپ زايىرلى ءبىلىم الىپ، اق پەن قارانى اجىراتقان سوڭ ۇلتىنا دەگەن ماحابباتتان, الاش جۇرتىنا پاتشالىق رەسەي، كەيىن كەڭەستىك جۇيە تاراپىنان جاسالىپ وتىرعان ادىلەتسىزدىككە قارسى تۇرىپ، جانقيارلىقپەن ەڭبەك ەتىپ، كوبى سول جولدا وپات بولدى.
وللاھي! انت ەتەمىن اللا اتىمەن!
ورىس ءتىلىن بىلەمىن ءھام حاتىمەن،
يستوريا، جاعرافيا ءپاندى بىلمەي!
وللاھي، ءتىرى بولىپ جۇرمەسپىن مeن.
سۇلتانماحمۇتتىڭ وسى ءبىر شۋماعىنان جاديدشىلدىكتىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇر.
يسمايل عاسپارالى بەيدىڭ مىسىردا، كايردەگى شىعارعان گازەتىن «ءال ناھداھ»، «قايتا ورلەۋ» دەپ اتاۋىنىڭ سەبەبى ورتا عاسىردا اراب، تۇرىك مۇسىلمان جۇرتى داۋىرلەپ تۇرعانىن بىلەمىز.
«كرەس جورىعى» ەۋروپالىقتارعا نەدەي وزگەرىستەر اكەلدى دەگەندە مىنالاردى ايتا الامىز، «كرەسشىلەر» وزدەرىنىڭ كرەسىمەن بىرگە كەيىن قاراي ەۋروپاعا قايتقاندا كاتاپۋلتتى، وق ءدارىنى، كونتسەنترلىك قامالداردى، جۇمىر مۇنارالاردى، ۇشكىر اركالاردى، شاحماتتى، الدىڭعى قاتارلى مەديتسينالىق ءبىلىمدى، الحيميانى، كولدەنەڭ جەلكەندى، ناۆيگاتسيالىق اسپاپتاردى، جەل ديىرمەندەرىن، دوڭعالاقتى اربانى، سول كەزدەگى الدىڭعى قاتارلى ماتەماتيكالىق ءبىلىمدى ء(نول مەن الگەبرا) جانە مۋزىكالىق اسپاپتاردى (ارفا، گوبويا مەن ليۋتنيا) ەۋروپاسىنا ارقالاي كەتكەن. تاۋار رەتىندە كىلەمدەر، جىبەك، ماقتا، دامدەۋىشتەر، تسيترۋستار (اپەلسين، ليمون جانە ت.ب.), قانت، كونديتەرلىك تاعامداردى (نۋگا، راحات-لۋكۋم) تۇتىنا باستادى. ءۇي جانۋارلارى ەسەك، حات تاسۋشى كەپتەرلەر مەن جۇيرىك سايگۇلىكتەردى اسىراي باستادى. ءسالاحادديننىڭ كەزىندە سول «كرەسشىلەردى» جەڭۋى سول كەزدەگى مۇسىلمان جۇرتىنىڭ تەحنولوگياسى مەن ءبىلىمىنىڭ ارتىقشىلىعىمەن تۇسىندىرىلەدى.
ءبىر وكىنىشتىسى پاتشالى رەسەي، كەيىن قىزىل يمپەريا وسى باستالعان جاديدشىلدىك سەرپىلىستى سۋ سەپكەندەي باسىپ، جانشىپ تاستادى.
قازىرگى قازاق قوعامىندا ءبىلىمى مەن تاربيەسى اركەلكى، العان باعىتى بۇلىڭعىر، نەگىزىنەن ورىس مەكتەپتەرىنىڭ كوشىرمەسى بولىپ كەلەتىن باسىم كوپشىلىكتەگى قازاق مەكتەپتەرىنەن باسقا قاراپايىم تۇرمىس پەن تاربيەدە ەكى پروتسەسس ءجۇرىپ جاتىر. بىرەۋى كوز جۇمباي باتىستانۋ (ورىستانۋ ارقىلى ەۋروپالانۋ), ەكىنشىسى سول باتىسشىلدىقتى تولىعىمەن تەرىستەيتىن مۇسىلماندىق باعىتتاعى قادىمشىلدىق. باتىستانۋ جوعارىدا ايتىلعان «ەكى كىتاپتىڭ» (قۇران مەن تابيعاتتىڭ) ءبىرىنشىسىن مانسۇقتاپ ماتەريالدىق جاقتان بايىتسا دا، رۋحاني ازعىندىققا، قۇدايسىز قوعامعا اكەلەدى. ال قادىمشىلدىق ەكىنشى كىتاپتى مويىنداماي، مورالدىق جاقتان جەتىستىككە جەتسە دە، عىلىمنان السىرەپ، مەشەۋلىككە ۇرىندىرادى. «عىلىمسىز وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا، قىلعان حاج، ەشبىر عيبادات ورنىنا بارمايدى»، –دەيدى اباي، ونىنشى قارا ءسوز. وسىلارعا بالاما بولا الاتىن، باسەكەگە قابىلەتتى جول ول – جاديدشىلدىك. جاديدشىلدىك ەكى كىتاپتى دا مويىندايدى.
جاديدشىلدىك يدەياسى ولگەن جوق. سول جاديدتىك مەدرەسەلەردىڭ بىزدەگى الىس جۇرناعى، ارتىنان ءارتۇرلى قاۋەسەتتەر ەرىپ جۇرەتىن قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرى. قالىپتاسا باستاعانىنا جيىرما جىلدىڭ كولەمى بولسا دا، كوپشىلىك وندا بەرىلەتىن ءبىلىم مەن تاربيەنى ۇناتادى، وعان «ءتۇسۋ» ءۇشىن كونكۋرس وتە جوعارى. بىراق بۇل ليتسەيلەر كوپشىلىكتى قامتي المايتىندىقتان، سول قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرى فورماسىندا تازا قازاق مەكتەپتەرىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. سول ليتسەيلەردە ۇستازدىق ەتەتىن تاجىريبەلى قازاقتىڭ قىز-جىگىتتەرى دايىن. جوعارعى وقۋ ورىندارىن دا وسى جولمەن جۇرسە ساپاسىز بىلىمنەن، ارسىز پاراقورلىقتان قۇتىلامىز دەگەن ۇمىتتەمىز. ول وقۋ ورىندارىن بىتىرگەن ۇرپاقتار ءوز كەزەگىندە بۇكىل قازاق قوعامىن ساۋىقتاندىرۋى ىقتيمال.
كوكتەمى كەلىپ عۇمىردىڭ
كۇركىرەپ كۇنى ءتاڭىردىڭ
جان دۇنيەم كوگەرىپ،
يمانىم گۇلدەپ اشىلار،
اق جاۋىن بولىپ سىركىرەپ،
ماحاببات جۋىپ وتكەندە
تامىرىما قان ءجۇرىپ،
جۇرەگىم كىردەن ارشىلار،
مەڭىرەۋ، سوقىر ساناعا
عادىلەت-جاسىن ءدوپ ءتيىپ،
كوزدى اشىپ، كوڭىل سەرگىتەر
الاشتا ءبىر كۇن بار شىعار!
Abai.kz
