نۇرالى قۇدايبەرگەنۇلى: «ابايتانۋ دەگەنىمىز – دانالىق تانۋ»
جاڭا مۋلتيمەديالىق جۇيە بويىنشا، قازىردىڭ وزىندە ابايدىڭ تاڭدامالى شىعارمالارى مەن 13 كىتاپتان قۇرالعان «دانالىق الىپپەسىن» ارنايى قالاممەن «سويلەتۋگە» بولادى. ەندى جوبا جەتەكشىلەرى قاراجات تابىلسا، ءتىپتى كىتاپتى سويلەتۋدەن دە ارى كەتىپ، ولاردى بەينەكورىنىستەرمەن تولىقتىرۋعا مۇمكىندىك بارىن العا تارتادى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باتاسىن العان ناعىز ۇلتتىق جوبا ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ ارنايى بۇيرىعىمەن مەكتەپ كىتاپحانالارىنا ەنگىزىلەدى دەپ كۇتىلسە دە، جەرگىلىكتى جەرلەردە قيىندىققا تاپ بولىپ وتىر ەكەن. جاپون تەحنولوگياسىن جاتسىنىپ، يننوۆاتسيادان ۇركە قاشقان جەرگىلىكتى اتقامىنەرلەر مەن جالپى بالاسىنا ۋاقىت تاپپايتىن اكە-شەشە مەن اتا-اجەنىڭ ورنىن باساتىن «ەلەكتروندى اتا-انالار» جايلى «Interاctiv Kazakhstan» جشس-نىڭ توراعاسى نۇرالى قۇدايبەرگەنۇلى اڭگىمەلەيدى.
جاڭا مۋلتيمەديالىق جۇيە بويىنشا، قازىردىڭ وزىندە ابايدىڭ تاڭدامالى شىعارمالارى مەن 13 كىتاپتان قۇرالعان «دانالىق الىپپەسىن» ارنايى قالاممەن «سويلەتۋگە» بولادى. ەندى جوبا جەتەكشىلەرى قاراجات تابىلسا، ءتىپتى كىتاپتى سويلەتۋدەن دە ارى كەتىپ، ولاردى بەينەكورىنىستەرمەن تولىقتىرۋعا مۇمكىندىك بارىن العا تارتادى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باتاسىن العان ناعىز ۇلتتىق جوبا ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ ارنايى بۇيرىعىمەن مەكتەپ كىتاپحانالارىنا ەنگىزىلەدى دەپ كۇتىلسە دە، جەرگىلىكتى جەرلەردە قيىندىققا تاپ بولىپ وتىر ەكەن. جاپون تەحنولوگياسىن جاتسىنىپ، يننوۆاتسيادان ۇركە قاشقان جەرگىلىكتى اتقامىنەرلەر مەن جالپى بالاسىنا ۋاقىت تاپپايتىن اكە-شەشە مەن اتا-اجەنىڭ ورنىن باساتىن «ەلەكتروندى اتا-انالار» جايلى «Interاctiv Kazakhstan» جشس-نىڭ توراعاسى نۇرالى قۇدايبەرگەنۇلى اڭگىمەلەيدى.
بۇل يدەيا حالقىمىزدىڭ ءتالىم-تاربيەسى، ۇلگى-ونەگەسى، ۇلتتىق ءۇردىسىن ناسيحاتتاۋ ءارى حالىقتى ءوزىنىڭ ۇلتتىق تامىرىمەن قايتا قاۋىشتىرۋ ءۇشىن تۋىندادى. ۇلتتىڭ رۋحاني قۇندىلىعىن بويىنا ءسىڭىرۋ ءوز ۇلتىن ويلايتىن ءاربىر ازاماتتىڭ كوكەيىندە جاتقان ارمانى دەپ بىلەمىن.
كەزىندە مەن بۇل سالاداعى ەڭ مىقتى ازاماتتارمەن ارالاستىم. اتاپ ايتسام، اكادەميك ءابدۋالى قايداروۆ قازاق ءتىلىنىڭ ەتنولينگۆيستيكالىق سوزدىگىن جاساۋعا بۇكىل عۇمىرىن ارنادى. پروفەسسور مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى – ۇلت رۋحانياتىنا تەڭدەسسىز ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان بىرەگەي عالىم.جاعدا بابالىقۇلىنىڭ ەتنولينگۆيستيكا مەن جالپى ەتنوگرافيا سالاسىنداعى ەڭبەكتەرى ۇشان-تەڭىز. وسى سالادا ەڭبەگى وراسان ازامات – ەتنوگراف توقتاسىن ومىرزاق. بۇل عالىمداردان كوپ نارسەنى ۇيرەندىم. سونىڭ ارقاسىندا «ءبىز كىمبىز؟»، «مەن كىممىن؟» جانە «قازاقتىڭ بولاشاعى بار ما؟» دەگەندەي سۇراقتار پايدا بولدى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا ءوزىنىڭ 2050 جىلعا باعىتتالعان جولداۋىندا وسى تۇيتكىلدەرگە باسا نازار اۋدارعان.
ءوزىم ينجەنەر بولعاندىقتان، تەحنيكا جاعىن مەڭگەرۋگە تىرىسامىن. سونداعى ماقسات – يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى ءبىلىم سالاسىنا ەنگىزۋ. ماسەلەن، ينتەراكتيۆتى تاقتا، سوڭعى ۇلگىدەگى عىلىمي كابينەتتەر جاساۋ، ت.ب. جۇمىستاردى جاسادىق. سونىڭ ىشىندە «سويلەيتىن قالامدى» جاپوندارمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋدىڭ ارقاسىندا دۇنيەگە اكەلدىك. ماسەلەن، ارنايى كىتاپقا قالامدى جۇرگىزسەڭىز، ول بىردەن سويلەپ كەتەدى. ءبىز باسىندا بۇل تەحنولوگيانى بىلمەگەندىكتەن، ونى جاپونداردىڭ وزدەرىنە جاساتتىق. جوبانىڭ جاسالۋى مەن جەرگىلىكتى مامانداردىڭ ونى ۇيرەنىپ شىعۋىنا كوپتەگەن قاراجات كەتتى. ءوز باسىم ينجەنەر رەتىندە ونىڭ جاسالۋ تەتىكتەرىن كورە وتىرىپ، ءوز ازاماتتارىمىزعا ۇيرەتە باستادىم. قازىر ءبىز بۇل قالامدى جاپوندارسىز ءوزىمىز-اق جاساي الامىز. ويتكەنى ءبىز جاپونداردان بۇل تەحنولوگيا باعدارلامالارىنىڭ ليتسەنزياسىن دا الدىق. بۇل تەحنولوگيانى مەڭگەرىپ العان ازاماتتار: كانيتاەۆا ايجان، مەيرامبەك مەلدەش، شۋريەۆا اعيلا.
– بۇل يننوۆاتسيالىق جۇيە بويىنشا قانداي شىعارمالار «سويلەي» باستادى؟
– «ابايتانۋ الىپپەسىنىڭ» ءتورت كىتابىن 5300 دانامەن شىعاردىق. «جاقسى بالا»، «جاقسى اتا-انا»، «جاقسى قۇربى-قۇرداس» جانە «جاقسى ۇستاز» دەگەن باعىتتار بويىنشا جۇمىس ىستەدىك. تاياۋدا بۇل ەڭبەكتى كوممەنتاريلەرمەن تولىقتىردىق. ياعني ءاربىر قارا سوزگە، ولەڭگە ابايتانۋشى مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلىنىڭ كوممەنتاريى بەرىلەدى. سونداي-اق تەست سۇراقتارىن قوسىپ، ولاردى دا سويلەتتىك.
كەيىن «دانالىق الىپپەسى» دەگەن ۇلكەن جوباعا كىرىستىك. وعان ءتورت جىلدان استام ۋاقىت پەن ەڭبەك كەتتى. ارينە، باسىندا «دانالىق الىپپەسىنە» قانداي باعىتتاردى ەنگىزۋىمىز كەرەك دەپ تولعانعانىمىز بار. اقىر سوڭىندا حالىق دانالىعىنىڭ قاينار كوزى رەتىندە جوبامىزدى قوبىز، سىبىزعى، دومبىرا ۇنىمەن ارلەپ، ۇلكەن جۇمىستى باستاپ كەتتىك. كەيىن حالىق اندەرى مەن جىرلار، ەرتەگىلەر، بيلەر ءسوزى، بابالار باتاسى، ت.ب. ەنگىزىلدى. ءبىز بۇل سالاداعى مىقتى عالىمداردى ىزدەپ، ولاردى سول ەڭبەكتەرگە بەلگىلەدىك. ءابدۋالى قايداروۆ، سەرىك نەگيموۆ، مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى، ءابدۋلحاميت رايىمبەرگەنوۆ، ۇلجان بايبوسىنوۆا، قايرات بايبوسىنوۆ، ت.ب. مىقتى ازاماتتاردى بۇل يگى باستاماعا تارتتىق. سول سياقتى ماتىندەردى دۇرىس وقيتىن ارتىستەردى تاڭدادىق. ولاردىڭ وقۋىن، كۇي ورىنداۋىن، ءان ايتۋىن ءوز ستۋديامىزدا جازدىق. قازاقستاندا العاش رەت ءبىزدىڭ كومپانيا «دوت-كود» تەحنولوگياسىن تولىق مەڭگەردى. وسى جاڭالىقتاردىڭ جارىققا شىعۋىنا وراسان زور ەڭبەك ەتكەن قازاق رۋحانياتىنىڭ جاناشىرى، عالىم بيجان قۇرمانعاليقىزى. ءبىز كەز كەلگەن سالا بويىنشا سويلەيتىن قالام مەن كىتاپتاردى شىعارا الامىز. بۇل سالانى دامىتا بەرسەك، ەرتەكتەردى بەينەسىمەن، سۋرەتتەرمەن سويلەتۋگە، ونىڭ ىشىندە كەيىپكەرلەرمەن سويلەتۋگە دەيىن بولادى. مۇنىڭ ءبارى بالالارعا قىزىقتى بولۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتىر. ءتىپتى كىتاپتاعى ءماتىندى كينو ەتىپ كورسەتەتىندەي دارەجەگە جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بار. ياعني بۇل تەحنولوگيا ارى قاراي دامي بەرەدى.
– ءبىزدىڭ جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە ءالى دە كەڭەستىك زامانداعىداي قاتىپ قالعان پارتادا قاتىپ قالعان كىتاپپەن بالانى وقىتۋ ءۇردىسى باسىمىراق ەمەس پە؟
– بىرىنشىدەن، كىتاپپەن وقىتۋ – كلاسسيكالىق وقىتۋ جۇيەسى. ەكىنشىدەن، مۋلتيمەديالىق وقۋ جۇيەسى بار. مۋلتيمەديا دەگەن ءسوز – وعان اۋديو مەن ۆيدەونى قوسۋ. ءبىزدىڭ جاساپ وتىرعانىمىز – ەكىنشى دارەجەدەگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن دامىتاتىن بىردەن-ءبىر قۇرال. مەكتەپتەگى كىتاپتار وسى تەحنولوگياعا كوشەتىن بولسا، وندا مۋلتيمەديالىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى مىقتى داميتىن ەدى. ءۇشىنشى دارەجە – ينتەراكتيۆتى تەحنولوگيا. بۇل جۇيەنى مۇمكىندىگىنشە كوبىرەك ەنگىزۋگە تىرىسىپ جاتىر. اتاپ ايتساق، ينتەراكتيۆتى تاقتا، ينتەراكتيۆتى قۇرالدار، پلانشەتتەر، ت.ب. پايدالانىپ ءجۇر. ءتورتىنشى دارەجە – ينتەللەكتۋالدى تەحنولوگيا. وسىنداي تەحنولوگيالاردىڭ ىشىندە مۋلتيمەديالىق نۇسقاسى ەڭ مىقتى قۇرالداردىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى. قازىر مەكتەپكە دەيىنگى جانە مەكتەپ جاسىنداعى بالالارعا وسى تەحنولوگيانى ۇسىنساق، وندا ولاردىڭ دامۋ، جەتىلۋ دارەجەسى ارتار ەدى. ونىڭ ۇستىنە بالا وقىتۋدىڭ تيىمدىلىگى دە بىرنەشە ەسە ارتادى. بالالار سويلەۋ مانەرىن ۇيرەنەدى. تەز جاتتاپ، دۇرىس سويلەيدى. دۇرىس ايتۋ مەن جازۋ داميدى. بۇل جاعىنان كەلگەندە، بۇل تەڭدەسى جوق تەحنولوگيا. قۇزىرلى مينيسترلىكپەن بىرىگىپ جۇمىس ىستەۋ باعىتى ءالى دە ەرەكشە نازاردى تالاپ ەتەدى.
– بۇل جوباعا بولىنگەن قارجى قانشالىقتى اقتالدى؟
– كىتاپتاردى شىعارۋدىڭ وزىنە كوپ قارجى كەتتى. «دانالىق الىپپەسى» 10 مىڭ دانامەن شىقتى. قازىرشە جۇمسالعان قارجىنىڭ باسى دا قايتقان جوق. ەگەردە قارجى قايتارىلسا، الدا تۇرعان كەلەسى ماقساتتى جۇمىستارعا كىرىسۋگە بولار ەدى.
– ءوز باسىم جۋرناليست رەتىندە «سويلەيتىن» كىتاپتاردى كورىپ، تاڭعالدىم.ماسەلەن، ەلىمىزدە 8000-نان استام مەكتەپ بولسا، سولاردىڭ ارقايسىسىنا ءبىر-ءبىر دانادان وتكىزۋگە بولماس پا ەدى؟ سەبەبى بۇل ءار مەكتەپكە قاجەت جاڭالىق قوي...
– جالپى، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ بۇيرىعىنا بۇل ەڭبەكتەر ەنگىزىلدى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، مۇندا ءار اۋدان مەن مەكتەپتىڭ تاڭداۋى بار ەكەن. تاڭداۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، ولار بىزگە: «ۇلگەرمەدىڭىز، كەشىكتىڭىز، بيۋدجەت قارجىسى ءبىتىپ قالدى» دەگەندەي ماسەلەنى ايتادى. بۇدان بولەك باسپالاردىڭ تالاسى تاعى بار. باسپالاردىڭ تالاسىندا مۇنداي مۋلتيمەديالىق وقۋلىقتاردى ەنگىزۋ وڭاي ەمەس.
– «دانالىق الىپپەسى» كىتابىنىڭ قۇنى 45 مىڭ تەڭگە. جالپى، بۇل قاراپايىم حالىقتىڭ قالتاسى ءۇشىن تىم قىمبات ەمەس پە؟
– ءبىز رۋحاني قۇندىلىقتىڭ ەش ۋاقىتتا ارزان بولماعاندىعىن ايتامىز. ەگەردە ادام شىن مانىندە، رۋحاني قۇندىلىققا كەنەلگىسى كەلسە، وندا ول باعاسىنا قارامايدى. بۇل ادامنىڭ تاڭداۋىنا بايلانىستى.
– تمد اۋماعىندا وسى تەكتەس تەحنولوگيا بار ما؟
– جوق، تەك قازاقستاندا ءبىرىنشى رەت جاسالىپ وتىرعان جوبا. ءبىز مۇنىڭ ءبىرىنشى ۇلگىسىن جاساپ بولعان سوڭ، ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا ۇسىندىق. ول كىسىگە بۇل تەحنولوگيا قاتتى ۇناپ، كىتاپتارعا العىسوز جازىپ بەردى.
– بۇگىنگە دەيىن سويلەيتىن قالامى بار قانشا كىتاپ ساتىلدى؟
– بۇل كىتاپتاردىڭ 1000-عا جۋىق داناسى ساتىلدى. بىراق بۇل – وتە از كورسەتكىش. وتكەندە دەپۋتاتتار بۇل كىتاپتاردى كورىپ، مۇنى ون مىڭداپ، ءجۇز مىڭداپ شىعارۋ كەرەك دەپ وتىر. ارينە، تۇسىنگەن ادامعا، ءاربىر وتباسى مەن بالانى تاربيەلەيمىن دەگەن اتا-اناعا وتە قاجەت دۇنيەلەر. «دانالىق الىپپەسى» تەك مەكتەپكە دەيىنگى جانە مەكتەپ جاسىنداعى بالالارعا عانا ارنالماعان، ول ادامنىڭ تۋعانىنان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن الىپ جۇرەتىن قۇندىلىعى دەپ ويلايمىن.
– بۇدان كەيىن قانداي جوبالارعا كىرىسۋ ويدا بار؟
– كەلەسى جوبامىز – ەكى تومنان تۇراتىن ابايدىڭ تولىق شىعارمالارىن شىعارۋ. ودان كەيىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىن«سويلەيتىن كىتاپتار» قاتارىنا قوسساق دەپ وتىرمىز.
– «مەلومان» سورەلەرىندە ساتىلىپ جاتقان كىتاپتارىڭىزعا سۇرانىس قانداي دەڭگەيدە؟
– قازىرشە وتە تومەن. سەبەبى بىرىنشىدەن، سويلەيتىن كىتاپتاردىڭ ءالى دە جارناماسى دۇرىس بولماي جاتىر. ەكىنشىدەن، ماسەلە – ەلدىڭ ماتەريالدىق دارەجەسىنە بايلانىستى، ياعني ونى ساتىپ الۋعا قانشالىقتى مۇمكىندىگى بار دەگەن تۇيتكىل تۋىندايدى. سوعان قاراساڭ، ادامنىڭ كىتاپ پەن جالپى جاڭا تەحنولوگيالارمەن بايلانىستى دۇنيەلەردى ساتىپ الۋ دەڭگەيى وتە تومەن.
– ال بۇگىنگى قوعامدا دۇرىس باتا بەرىپ، كونە شەجىرە-داستانداردان مىسال كەلتىرە الاتىن قاريالار قالدى ما؟
– شىنى كەرەك، قازىر قاريالار وتە از. ويتكەنى ءومىردىڭ اعىمى سونداي، ولار كۇندەلىكتى ومىردە ءبىر سالانىڭ مامانى بولۋى ءۇشىن كوپ ۋاقىت پەن كۇش-جىگەرىن جۇمسايدى. بەلگىلى ءبىر ماماندىقتى الىپ جۇرەمىن دەگەن سوڭ، ۇلتتىق ءتالىم-تاربيە، دانالىق سوزدەر ارتتا قالادى. سوندىقتان قازىر اتا، اجە بولام دەگەندەردە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ جيىنى از. سوندىقتان ەكىنشى ماقسات – ەلەكتروندى اتا-اجە مەن ەلەكتروندى اكە-شەشە جاساۋ. بىلايشا ايتساق، ءبىز اتا-اجەنىڭ ەرتەگى مەن ناقىل ءسوز ايتاتىن جۇمىسىن ەلەكتروندى نۇسقامەن اۋىستىرىپ جاتىرمىز. ارينە، اتا-اجە مەن اكە-شەشەنىڭ ورنىن ەشكىم دە اۋىستىرا المايدى. اتا-اجەنىڭ ايتقان ناقىلى، بويىنا جيعان-تەرگەن ۇلگى-ونەگەسىنە ەش نارسە جەتپەيدى. بىراق سوعان كومەكشى قۇرال رەتىندە بۇل جوبالار دا ۇلكەن قىزمەت اتقارادى دەپ سەنەمىز.
جالپى، مەن «دانالىق الىپپەسىن» قازاق ءۇشىن قۇندى دۇنيە دەر ەدىم. ماسەلەن، «بەسىك جىرى» – كەز كەلگەن انانىڭ بەسىكتi تەربەتە وتىرىپ ايتاتىن اندەرى. بالا وسكەن سوڭ، ەرتەگىلەر ايتۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋادى. «ەرتەگىلەر» مەن «باتىرلار جىرى» دا جيناققا ەنگىزىلگەن. ال «قوبىز ءۇنى» دەگەن كىتاپ ارقىلى بالا قوبىز، سىبىزعى، ت.ب. اسپاپتاردىڭ ۇندەرىن ەستيدى. بالا ەرجەتكەن سوڭ، دانالىق كىتاپتارىن سۇراي باستايدى. سول كەزدە ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتادعۋ بىلىك» ەڭبەگىمەن تانىسادى. وسىلايشا دانالىقتىڭ كەرەمەت دەڭگەيىنە جەتكەن بابامىزدىڭ مۇراسىمەن ەتەنە جاقىنداسادى. جاسى كەلە، ءسوزدىڭ مايىن تامىزىپ سويلەگىسى كەلگەندە، «بيلەر ءسوزى» كىتابى الدىنان شىعادى. ءسويتىپ، دۇرىس سويلەپ، سالماقتى وي ايتۋدى ۇيرەنەدى. ەل اعاسى بولعان كەزىندە باتا بەرۋدى ۇيرەنۋ ءۇشىن «بابالار باتاسىن» قولىنا الادى. مەنىڭشە، مۇنداي كىتاپتار جيناعىن سىيلىق رەتىندە دە بەرۋگە بولادى. ءتىپتى قىزدىڭ جاساۋى رەتىندە نەمەسە تۇساۋكەسەر، ءتىلاشار تويلارىنا دا سىيلاۋ دۇرىس.
– سۇحباتىڭىزعا راقمەت
Abai.kz
