مارات جاكەەۆ، ۇقك مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ باستىعى: «تاريحتى وزگەشە تانىپ كەلەمىز»
– مارات زيادۇلى، مۇراعاتتار كەز كەلگەن ەلدىڭ وتكەنىن زەرتتەپ، ەلەكتەن وتكىزۋگە قاجەتتى قۇندى دەرەككوز ەكەنى بەلگىلى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇقك ارنايى مەملەكەتتىك مۇراعاتى – ەلىمىزدەگى ءداستۇرلى تۇردە ەڭ جابىق بولىپ سانالاتىن قۇجاتتاردىڭ وتە قۇندى جيناعى بولىپ ەسەپتەلەدى. ولار اسىرەسە، توتاليتارلىق جانە كونسەرۆاتيۆتى رەجيمدەر كەزىندە وزەكتى بولدى، ويتكەنى سول ۋاقىتتا ارناۋلى قىزمەتتەر مەملەكەتتەگى جاعداي جانە قوعامدىق كوزقاراستار تۋرالى جالعىز جانە تولىق سەنىم تۋعىزاتىن جالعىز اقپارات كوزى ەدى. مۇندا نەگىزىنەن، قانداي قۇجاتتار جيناقتالعان؟
– مارات زيادۇلى، مۇراعاتتار كەز كەلگەن ەلدىڭ وتكەنىن زەرتتەپ، ەلەكتەن وتكىزۋگە قاجەتتى قۇندى دەرەككوز ەكەنى بەلگىلى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇقك ارنايى مەملەكەتتىك مۇراعاتى – ەلىمىزدەگى ءداستۇرلى تۇردە ەڭ جابىق بولىپ سانالاتىن قۇجاتتاردىڭ وتە قۇندى جيناعى بولىپ ەسەپتەلەدى. ولار اسىرەسە، توتاليتارلىق جانە كونسەرۆاتيۆتى رەجيمدەر كەزىندە وزەكتى بولدى، ويتكەنى سول ۋاقىتتا ارناۋلى قىزمەتتەر مەملەكەتتەگى جاعداي جانە قوعامدىق كوزقاراستار تۋرالى جالعىز جانە تولىق سەنىم تۋعىزاتىن جالعىز اقپارات كوزى ەدى. مۇندا نەگىزىنەن، قانداي قۇجاتتار جيناقتالعان؟
– ۆەدومستۆولىق مۇراعاتتا ساقتالۋعا جاتاتىن ماتەريالدار ءتىزىمى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىمەن جانە ۇقك نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەرىمەن بەلگىلەنگەن. قورلار ۆەدومستۆونىڭ نەگىزگى قىزمەت باعىتىن ايقىندايتىن اسا ماڭىزدى قۇجاتتاردان: نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردەن، جەكە قۇرام بويىنشا بۇيرىق ماتەريالدارىنان، ت.ب. قۇجاتتاردان جيناقتالادى. سونداي-اق جەدەل-ىزدەستىرۋ قىزمەتى تاجىريبەسىن جيناقتايتىن ماڭىزدى قۇجاتتار، تاريحي، عىلىمي، جەدەل قۇندىلىعى بار ماتەريالدار تۇراقتى ساقتالۋعا جاتادى. ءبىرىنشى كەزەكتە مۇراعات ءوزىنىڭ ىشكى ۆەدومستۆولىق مىندەتتەرىن ورىنداۋمەن اينالىسادى، بىراق سونىمەن قاتار جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى قۇقىقتارىن ادىلەتتى قالپىنا كەلتىرۋگە دە بەلسەندى تۇردە ات سالىسادى. كەڭەستىك كەزەڭگە تيەسىلى مۇراعات قۇجاتتارىنىڭ مازمۇنىندا نەگىزىنەن، كونتررەۆوليۋتسيالىق كوتەرىلىستەردى جانە باندالىق جاساقتاردى، ۇلى وتان سوعىسى كەزىندەگى بارلاۋشى-ديۆەرسانتتاردىڭ توپتارىن جانە شەتەل بارلاۋ قىزمەتتەرىنىڭ اگەنتۋراسىن جويۋ، سونىمەن قاتار كەڭەس وكىمەتىنە قارسى جانە سەكتالىق ۇيىمدار مەن باسقا دا قاستاندىق ارەكەتتەردىڭ الدىن الۋ، جولىن كەسۋ بويىنشا رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنىڭ اتقارعان جەدەل قىزمەتى كورسەتىلگەن.
– اڭگىمەنى ارىدەن باستايىق، كەڭەس وكىمەتى ەندى قۇرىلىپ جاتقان كەزەڭدەردە جاسالعان، ءبىزدىڭ ەلگە قاتىستى قانداي قۇجاتتار ساقتالعان؟
– مۇراعاتتاعى قۇجاتتاردى زەرتتەپ قاراساڭىز، قازاقستاندا كەڭەستىك بيلىكتىڭ ۇستەمدىك ورناتۋ ءۇردىسى قاسىرەتكە تولى بولعانىن كورۋگە بولادى. كەڭەس وكىمەتى بيلىككە كەلگەننەن كەيىن كوپ ۇزاماي حالىقتىڭ بۇقارا توپتارى اراسىندا جاڭا بيلىكتىڭ بەدەلىن كوتەرە تۇسەتىن «رەسەي حالىقتارى قۇقىقتارىنىڭ دەكلاراتسياسى» دەپ اتالاتىن ماڭىزدى قۇجات قابىلداعان. وسى قۇجاتتا ۇلتتىق ساياساتتىڭ رەسەي حالىقتارىنا ءوزىن-ءوزى باسقارۋعا نەگىزدەلىپ، قاجەت بولعان جاعدايدا ءتىپتى دەربەس مەملەكەت قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرىلەدى دەپ جاريا ەتىلگەنىن كورەمىز.
وسىنداي جاعدايدا 1917 جىلى جەلتوقسان ايىندا ورىنبوردا ەكىنشى بۇكىلقازاقتىق سەزد وتكىزىلگەن. سەزد ناتيجەسىندە قازاق وبلىستارىنىڭ اۆتونومياسىن قۇرىپ، ونى «بارلىق قازاقتاردىڭ ارعى اتاسى الاش» دەپ اتاۋ تۋرالى ءبىراۋىزدان شەشىم قابىلدانعان. ءسويتىپ، بيلىك ورگانى «الاش-وردا» بولىپ ۋاقىتشا حالىق كەڭەسى قۇرىلعان. الايدا رەسەيدە تۇراقتالعان جاڭا بيلىكتە قازاقستانعا قاتىستى ءوز ەسەبى بولدى، اۆتونوميانى مويىنداعىسى كەلمەدى. سول كەزدەگى قازاقتىڭ ەڭ كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ كوپ جىلعى قاناۋدان قۇتىلىپ، ناعىز بوستاندىققا يە بولۋ ارمانى ورىندالمادى، كەيىن «ۇلتشىل» جانە «سەپاراتيست» دەگەن نەگىزسىز ايىپتارعا سىلتاۋ بولدى. كەڭەس وكىمەتىن مويىنداعانى ءۇشىن بارلىق ساياسي قارسىلاستارعا 1919 جىلدىڭ قاراشا ايىندا ۋادە ەتىلگەن راقىمشىلدىققا قاراماستان، جاڭا بيلىك قازاقستان اۋماعىندا تياناقتى بەكىپ العاننان كەيىن، كەزىندە اۆتونوميالىق دەربەستىككە ۇمتىلعانداردى جۇيەلى تۇردە جازالاۋعا كىرىستى. مۇنىڭ ءبارى قۇجاتتاردا ايتىلادى.
– وسىدان كەيىن دە ازامات سوعىسى، جەر-جەرلەردەگى كوتەرىلىستەر، بۇكىلحالىقتىق ۇجىمداستىرۋ، جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى جەر اۋدارۋلار سياقتى حالىققا قاسىرەت اكەلگەن ساياسي ناۋقاندار، الاساپىراندار بولدى. كەڭەستىك بيلىك داۋىرىندەگى قازاق حالقىنىڭ ورنى تولماس وكىنىشىنە اينالعان، قايعى-قاسىرەتتەر اكەلگەن وقيعالار تاريح بەتتەرىندە جازىلدى، ول قۇجاتتار دا مۇراعاتتا بار شىعار؟
– قۋعىنعا ۇشىراتۋ سوت ورگاندارىمەن ەمەس، «ساياسي جەلەۋلەرمەن» «گپۋ-نكۆد-نكگب» ورگاندارىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ وتىرعان. سوندىقتان زەرتتەۋشىلەردىڭ وسى قالىڭ قىرعىننىڭ سەبەپتەرى، اۋقىمى جانە زارداپتارى بويىنشا ماسەلەلەرىمەن ۇقك ورگاندارىنىڭ مۇراعاتتارىنا جۇگىنەتىنى تۇسىنىكتى. ازامات سوعىسى كەزىندە شىعىس، وڭتۇستىك، تۇركىستان، ورال، اقتوبە، جەتىسۋ سياقتى وڭىرلەر سياقتى قازاقستان اۋماقتارى جالپىرەسەيلىك ءىرى مايداندارعا اينالعانى تاريحتان بەلگىلى. 1919 جىلدىڭ جازىندا ادميرال كولچاكتىڭ نەگىزگى كۇشتەرى شىعىس مايداندا كۇيرەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە باتىس، شىعىس، سولتۇستىك قازاقستاننىڭ جانە جەتىسۋدىڭ پاتشالىق رەسەيدىڭ بۇعاۋىنان ازات بولۋىنا جاعداي تۋعىزدى. وسى جىلدىڭ اياعىنا قاراي نەگىزگى اۋماقتار اقگۆاردياشىلاردان بوساتىلعان بولاتىن. 1920 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا قازاقستان جەرىندە ەڭ اقىرعى بولىپ سولتۇستىك جەتىسۋ مايدانى جويىلدى.
مۇراعاتتا قازاقستانداعى ازامات سوعىسى كەزەڭى – دۋتوۆ، ۋشاكوۆ جانە كولچاك اسكەرلەرىندە قىزمەت ەتكەن بۇرىنعى اق وفيتسەرلەرگە قاتىستى ماتەريالدارمەن قامتىلعان. كەڭەستىك بيلىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ جيناقتالعان قىلمىستىق ىستەر ساقتالعان. اتالعان ىستەردە «وتانعا وپاسىزدىق جاساۋ»، «تىڭشىلىق»، «تەررورلىق ديۆەرسيا»، «زيانكەستىك»، «سابوتاج»، «كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇگىت-ناسيحات»، «ۇلتشىلدىق»، «ۇلتشىل ۇيىمدارعا قاتىستىلىق»، «بانديتتىك كوتەرىلىستەر» جانە «جاپپاي تارتىپسىزدىك»، «سەكتالىق جانە كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇيىمدارعا قاتىستىلىعى»، «مەملەكەتتىك شەكارانى جانە ۆاليۋتالىق وپەراتسيالاردى بۇزۋ»، «جالعان اقشا جاساۋ»، «كونتراباندا»، «مەملەكەتتىك قۇپيانى جاريالاۋ»، «قۇجاتتاردى جوعالتۋ»، «پارا الۋ»، «ورىن العان قىلمىس جايلى بىلە تۇرا حابارلاماۋ»، سونىمەن قاتار «نكۆد» قىزمەتكەرلەرىنىڭ وزدەرىنىڭ دە «سوتسياليستىك زاڭنامانى بۇزۋى» سياقتى قىلمىستاردى جاساعانى ءۇشىن جازالانعان تۇلعالار جونىندە ماتەريالدار جيناقتالعان.
– مارات زيادۇلى، وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنداعى جاپ-پاي «كولحوزداستىرۋعا» بايلانىستى قازاقستاندا كوتەرىلىستەر كوپ بولعان. وسى تۇستاعى تاريحي وقيعالار بۇرمالانعان دەگەن پىكىرلەر بار. بۇل جايىندا نە ايتار ەدىڭىز؟
– 1920-1930 جىلدارداعى كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى شارۋالار كوتەرىلىستەرىنىڭ، تولقۋلارىنىڭ، باس كوتەرۋلەرىنىڭ تاريحى بىرجاقتى باياندالعانى بەلگىلى. كوتەرىلىستەردىڭ سەبەپتەرى – كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، تاركىلەۋ، عاسىرلار بويى ورنىققان ءومىر سالتىن بۇزۋ بولدى. كورسەتىلگەن كەزەڭدە رەسپۋبليكا اۋماعىندا 372-گە جۋىق جاپپاي باسكوتەرۋلەر بولدى دەپ سانالادى. ولاردىڭ ءبارى دە قاتال باسىلىپ، جانشىلدى. كوممۋنيستىك يدەولوگيا تۇرعىسىنان وسى تولقۋلار شەكتەن تىس رەاكتسياشىل رەتىندە قاراستىرىلدى. ءوز قۇقىقتارى ءۇشىن باس كوتەرگەن شارۋالاردى «باي، كۋلاك» دەپ اتاپ، «ۇلتشىل» دەپ ايىپتادى، بىراق مۇراعات ماتەريالدارى كورسەتىپ وتىرعانداي، ولارعا تەك قازاقتار عانا ەمەس، ورىس شارۋالارىنىڭ كوپ بولىگى، كازاچەستۆو، سونىمەن قاتار قاراقالپاقتار دا قاتىسقان. بارلىق قارۋلى كوتەرىلىستەر قاتال جازالاندى، ولارعا قاتىسۋشىلار وگپۋ «ۇشتىگىنىڭ» شەشىمىمەن اتۋ جازاسىنا كەسىلدى نەمەسە ءارتۇرلى جازالاۋ مەرزىمدەرىنە سوتتالدى.
30-جىلداردىڭ سوڭعى كەزى ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ جاڭا تولقىنىمەن ايقىندالىپ، جالپى سيپاتقا يە بولدى. ەركىن ويلاۋدىڭ قانداي دا بولسىن تۇرلەرىن تۇبىرىمەن جويۋ، مەملەكەت دامۋىنىڭ بارلىق قيىنشىلىقتارىن «حالىق جاۋلارى ارەكەتتەرىنىڭ ناتيجەسى» دەپ ساناۋ، باسقارۋشى رەجيمگە وپپوزيتسيا قۇرۋعا مۇمكىندىگى بولعان كوپتەگەن كوشباسشىلاردى، پارتيا مەن كەڭەستىك بەدەلدى باسقارۋشىلاردىڭ ءومىرىن قيۋعا اكەلدى.
بۇرىنعى كسرو-نىڭ بارلىق اۋماعىن، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندى دا قامتىعان قۋعىن-سۇرگىن تولقىنى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇقك جەدەل مۇراعاتتارىنداعى قىلمىستىق ىستەردە ايقىن كورىنىس تاپقان. ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، م.دۋلاتوۆ، م.جۇماباەۆ، م.تىنىشباەۆ ت.ب. «الاش وردا» كوشباسشىلارىنا، مەملەكەت، عىلىم جانە مادەنيەت قايراتكەرلەرىنە قاتىستى مۇراعاتتىق قىلمىستىق ىستەر تاريح ءۇشىن قۇندى دەرەكتەر بولىپ تابىلادى. تاۋەلسىزدىك الۋمەن قاتار ءبىز ءوزىمىزدىڭ وتكەنىمىزگە جاڭاشا قاراۋعا بەت بۇردىق. ءبىزدىڭ مەكەمە قۇرىلعان كۇنىنەن باستاپ كەڭەستىك كەزەڭدەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ بويىنشا ۇلكەن جۇمىسقا كىرىستى. بۇل باعىتقا ءبىز ۇلكەن ءمان بەرەمىز جانە بولاشاق ۇرپاق الدىنداعى ادامگەرشىلىك بورىشىمىز دەپ سانايمىز.
– بۇل باعىتتا مۇراعات قىزمەتكەرلەرى قانداي جۇمىستاردى اتقارىپ جاتىر؟
– مۇراعات قىزمەتكەرلەرى مىڭداعان مۇراعاتتىق قىلمىستىق ىستەرگە تالداۋ جاساپ، ەل ىشىندەگى جانە الىس-جاقىن شەتەل ازاماتتارىنىڭ وتىنىشتەرى بويىنشا جۇمىستاردى اتقارادى. مۇندا كوپتەگەن ساۋالدار بويىنشا جەكە قۇجاتتاردى، فوتوسۋرەتتەردى، انىقتامالاردى، ەڭبەك ءوتىلى، وتباسى قۇرامى جانە ومىرباياندىق دەرەكتەردى ۇسىنۋ جۇزەگە اسىرىلادى. جازىقسىز زارداپ شەككەندەردىڭ جەرلەنگەن ورىندارىن ىزدەۋ، تىركەۋ، قايتا تىركەۋ جانە تۋىستارىنا ءتيىستى كۋالىكتەردى جىبەرۋ، ولاردىڭ اتى-جوندەرىن ماڭگى ەستە ساقتاۋ بويىنشا شارالار جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى.
ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارىندا 1989 جىلدان باستاپ پروكۋراتۋرا
جانە سوت ورگاندارىمەن بىرلەسە وتىرىپ، «توتاليتاريزم» جازىقسىز قۇرباندارىنىڭ قىلمىستىق ىستەرىن قايتا قاراۋ بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. جوعارىدا اتالعان ورگانداردىڭ بىلىكتى وكىلدەرىنەن توپتىق كوميسسيالار قۇرىلىپ، ولار قىلمىستىق ىستەردى قاراستىرۋ ناتيجەلەرى بويىنشا اقتاۋ تۋرالى شەشىمدەر شىعارۋمەن اينالىستى. 1993 جىلدىڭ 14 ساۋىرىندەگى «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ جارىققا شىعۋىنان كەيىن جازىقسىز ايىپتالعانداردى اقتاۋدىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى. دەگەنمەن ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە «فاشيستەرگە ساتىلعان جازالاۋشىلارعا»، «ناتسيستىك قىلمىسكەرلەرگە»، «بانديتتىك ۇيىمدار جانە ولاردىڭ كومەكشىلەرىنە» قاتىستى قىلمىس جاساعاندارعا (بانديتيزم، توناۋ، ۇرلىق، قاراقشىلىق جانە ت.ب.) سونىمەن قاتار سوت پروتسەسى كەزىندەگى ىستەردەگى قۇجاتتار مەن مالىمەتتەردى بۇرمالاۋمەن اينالىسقان «نكۆد» قىزمەتكەرلەرىنە قاتىستى ىستەر قايتا قاراۋعا جاتپايتىنىن ەستە ساقتاۋ قاجەت.
– ۇلى وتان سوعىسى تۇسىندا فاشيستەردىڭ تىڭشىلارىنا قارسى «سمەرش» (سمەرت شپيونام) مەكەمەسى قۇرىلدى. بۇل مەكەمە تۋرالى بۇرىن دا، قازىر دە كوپ ايتىلا بەرمەيدى. وسى مەكەمەنىڭ قۇجاتتارى دا ساقتالعان بولار؟
– حح عاسىردىڭ ادامزات تاريحىنداعى قايعىلى پاراعى – ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جانە ونىڭ ماڭىزدى بولىگى ۇلى وتان سوعىسى كەزەڭىنە توقتالساق، وسى ۋاقىت ارالىعىنا جاتقىزىلعان مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنىڭ مۇراعات قۇجاتتارى ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى. سوعىس كەزىندە «سمەرش» ايرىقشا بولىمدەرى كەيىننەن قارسى بارلاۋ (كونتررازۆەدكا) ورگاندارى بولىپ وزگەرتىلدى. بۇل وزگەرىستەردى ەنگىزۋدىڭ وزىندىك ماڭىزدى سەبەپتەرى بولدى. ويتكەنى كەڭەستىك جاۋىنگەرلەردىڭ فورماسىن كيگەن ديۆەرسانتتار مەن اگەنتتەر تىلعا تاستالىپ، كەيىن گوسپيتالدان كەلە جاتقان «ءوز بولىمشەلەرىنەن قالىپ قويعان» وفيتسەرلەر رەتىندە اسكەرگە ەندىرىلگەن. سولاردى ۇستاۋمەن وسى قارسى بارلاۋ قىزمەتكەرلەرى اينالىسقان. سونىمەن قاتار «سمەرش» ورگاندارى ساتقىنداردى، شايقاسقا قاتىسپاۋ ءۇشىن وزدەرىن وزدەرى اتىپ، دەنە مۇشەسىن زاقىمداۋشىلاردى، دۇرلىكتىرگىشتەردى، مورودەر-توناۋشىلاردى ايقىنداپ، باستاپقى تەرگەۋ جۇرگىزگەن.
– سمەرش-ءتىڭ قۇرامىندا قانشا قازاقستاندىق قىزمەت ەتكەنى تۋرالى مالىمەتتى ايتا الاسىز با؟
– ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە ءتورت ءجۇز ەلۋ قازاقستاندىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرى پارتيزاندار مەن سمەرش قۇرىلىمىنىڭ قاتارىندا جاۋمەن شايقاسقان.
– ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە ءاربىر پولك، باتالوندا قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ «وسوبيستەرى» وتىردى. وسىلار كەيبىر كەزدەردە اسىرا سىلتەۋشىلىكتەرگە بارعان دەگەن پىكىر قالىپتاسقان...
– جالپى، مۇراعات قۇجاتتارى ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە «نكۆد» قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءرولى دەربەس كاسىبي فۋنكتسيالاردى ورىنداۋمەن عانا شەكتەلمەگەنىن دالەلدەيدى. كەيبىر جاعدايلاردا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن كينوفيلمدەردە ولار حالىققا تەرىس جاعىنان كورسەتىلەدى. ماسەلەن، «وسوبيستەر» تىلداردا تىعىلىپ، تەك جاۋىنگەرلەردى جازىقسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتۋمەن اينالىسقان» دەگەن سيپاتتا كورسەتىلەدى. مۇنداي بۇرمالاۋشىلىق مايداندا وزدەرىنىڭ بورىشىن ادال ورىنداپ ءجۇرىپ قازا تاپقان مىڭداعان «وسوبيستەردىڭ» رۋحىنا ءتىل تيگىزۋ بولىپ سانالادى. قاۋىپسىزدىك ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ كوبى فاشيستىك رەيحستاگتى شابۋىلداۋعا قاتىسىپ، قاھارمان رەتىندە قازا تاپقان. قازاقستاندىق فەدور وزميتەل، سادىق ابدۋجابباروۆ جانە گريگوري كراۆتسوۆتار كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن يەلەنگەن.
كسرو بويىنشا بارلىعى نكۆد اسكەرلەرىنىڭ ىشىنەن ءجۇز مىڭعا جۋىق اسكەري قىزمەتكەر وردەندەرمەن، مەدالدارمەن ماراپاتتالعان. ەكى جۇزدەن استامى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن العان. ءجۇز مىڭعا جۋىعى جەڭىسكە جەتۋ جولىندا ءوز ومىرلەرىن قيعان. برەست قامالى قورعاۋشىسىنىڭ «مەن ءولىپ بارا جاتىرمىن، بىراق جاۋعا بەرىلىپ جاتقان جوقپىن! قوش بول، وتانىم! 20/VII-1941 ج.» دەگەن جازۋى مەكتەپ قابىرعاسىنان بىزگە تانىس.
بۇل سوزدەر قامال گارنيزونىندا ەرلىكپەن شايقاسقان «نكۆد» اسكەرلەرىنىڭ 132-جەكە باتالون جاۋىنگەرلەرى مەن كومانديرلەرى قورعاعان كازارمانىڭ قابىرعاسىنا جازىلعان. 1945 جىلعى جەڭىس كۇنىنە قاتال سىنداردان جاۋجۇرەكتىلىكپەن ءوتىپ، ماسكەۋ مەن بەرلين اراسىنداعى قيىن جولداردى كەشىپ، سوعىس اياقتالعاننان كەيىن دە ىشكى جانە سىرتقى قاۋىپتەردەن قورعاۋ جانە ۇلتتىق مۇددەلەردى ساقتاۋ سالاسىندا قىزمەتتىك اسكەري مىندەتتەرىن جوعارى ساپادا، لايىقتى اتقارعان مايدانگەرلەر، قازاقستاندىق ارداگەر-چەكيستەر جەتەرلىك.
– «تۇركىستان لەگيونى» تۋرالى مۇراعاتتا قانداي مالىمەتتەر بار؟
– بۇل كەزەڭ بويىنشا فاشيستىك ۆەرماحت ۇيىمداستىرعان اسكەري ۇيىمدار قۇرامىندا قىزمەت ەتكەن تۇلعالار بويىنشا جۇرگىزىلگەن قىلمىستىق ىستەردىڭ ءبىر توبى دا ەرەكشە نازار اۋدارتادى. فاشيستەردىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى قويۋ نەگىزىندە تۇتقىندار اراسىنان ۇلتتىق لەگيونداردى قۇرۋعا شەشىم قابىلداعانى تاريحتان بەلگىلى. سونىڭ ىشىندە تەك «تۇركىستان لەگيونى» عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە كاۆكاز، تاتار-باشقۇرت «يدەل-ۋرال»، ۋكراين جانە ورىس (روا) بولىمشەلەرى بولعان. وسى ۇيىمداردىڭ جوبالارىن ناتسيستەر 1933 جىلدىڭ وزىندە ويلاستىرىپ قويعان ەكەن. كسرو-عا قارسى قويۋداعى ورتالىق ازيا تۇركىلەرىن بىرىكتىرۋدىڭ قوزعاۋشى يدەياسى، كەڭەس وكىمەتىنەن تۇركىستاندى بوساتىپ بەرۋ بولدى. تۇركىستان لەگيونىنىڭ جاۋىنگەرلەرىنە گەرمانيا باقىلاۋىنداعى تۇركىلەر مەملەكەتىن – «ۇلكەن تۇركىستاندى» قۇرۋ تۋرالى ۋادە ەتىلدى. بۇل قۇرىلىم ورتا ازيا مەن قازاقستاننان باسقا باشكيريا، پوۆولجە، ءازىربايجان، سولتۇستىك كاۆكاز جانە ءسينتسزياندى بىرىكتىرۋى ءتيىس بولاتىن. مۇراعات قۇجاتتارىندا تۇركىستان لەگيونىنىڭ پايدا بولۋ تاريحى جانە ونىڭ باسشىلارى كورسەتىلگەن.
ۇلى وتان سوعىسى ماتەريالدارىنا قازىرگى ۋاقىتتا مۇراعاتتا ساقتاۋلى تەكسەرۋ جانە فيلتراتسيا قۇجاتتارىن، نەمىستەردە تۇتقىندا بولىپ، كەيىن كەڭەس اسكەرلەرى جانە وداقتاستار بوساتقان رەپاتريانتتاردىڭ ەسەپ كارتوچكالارىن قوسۋعا دا بولادى.
– مارات زيادۇلى، كسرو تۇسىندا مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ارنايى مەملەكەتتىك مۇراعاتى كەز كەلگەن ادام كىرە بەرمەيتىن جابىق مەكەمە بولدى. قازىرگى كەزدە مۇراعاتتان تاريحي قۇجاتتاردى الۋ وڭايلاتىلعان شىعار؟
– ارينە، قاۋىپسىزدىك ورگاندارى ارقاشان ءوز زامانىندا مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارعا قىزمەت ەتكەن. بۇگىندە ءبىز دەموكراتيالىق قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋدامىز. تاريحقا دەگەن كوزقاراسىمىز وزگەردى. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارى قىزمەتكەرلەرى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ شەكتەلگەن قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قالپىنا كەلتىرۋدى، جاريالىلىقتى جانە قوعاممەن اراداعى بايلانىستى كەڭەيتۋدى وزدەرىنىڭ بورىشى دەپ سانايدى. قوعام ءومىرىن ۇيىمداستىرۋدىڭ توتاليتارلىق فورماسى كەزىندە اشىق ويلاۋعا، عىلىمي تالداۋ جاساۋعا، اسىرەسە، گۋمانيتارلىق سالادا تىيىم سالىنىپ، قۋدالاۋ جۇرگىزىلگەندىكتەن، باسقا كوزدەردەن الىنعان دەرەكتەر ساناتقا الىنباعان.
مۇراعاتتاعى كوپتەگەن قۇجاتتار قۇپيا گريفىمەن ساقتالدى. كەيىننەن، ۋاقىت وتە كەلە ازاماتتىق قوعام قۇرۋ جولىن كەڭەيتۋدە ارنايى قىزمەتتىڭ جابىق مۇراعات قورلارىندا ساقتالعان قۇجاتتىق ماتەريالداردى بىرتىندەپ قۇپياسىزداندىرىلدى. سوندىقتان كوپتەگەن ارحيۆ قۇجاتتارى قولجەتىمدى بولدى. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى باستاماسىمەن جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى جازىقسىز ايىپتالعان الىس جانە جاقىن شەتەل ازاماتتارى تۋرالى تىزىمدەر ازىرلەنىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ارنالارى ارقىلى ەلشىلىكتەرگە، ەلىمىزگە كەلىپ جاتقان شەتەل رەسمي دەلەگاتسيالارىنىڭ مۇشەلەرىنە ارنايى تاپسىرىلىپ وتىرادى.
باسقاشا ايتقاندا، ۇقك قۇرىلعان 1992 جىلدان بەرى ەگەمەن ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنىڭ تاريحى قايتا باستالىپ، ونىڭ نەگىزگى قۇندىلىقتارى ادام، قوعام جانە مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلاتىنىن ماقتانىشپەن ايتامىز. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارى، ۆەدومستۆولىق قۇقىقتىق اكتىلەر جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ باسشىلىعىنىڭ رۇقساتى نەگىزىندە مۇراعاتتىق قۇجاتتار، دەرەكتى-تاريحي ادەبي شىعارمالاردا، كينوفيلمدەردە، تەلەديدار جانە راديوحابارلاردا پايدالانىلۋعا بولاتىندىعىن اتاپ وتكەن ءجون. ياعني شەكتەۋلى ورتاعا عانا قولجەتىمدى بولعان مۇراعاتتىق قۇجاتتار نەگىزىندە تاريحتىڭ «اقتانداق بەتتەرىن» وشىرۋگە، تاريحي اقيقاتتى قالپىنا كەلتىرۋگە كەڭ مۇمكىندىكتەر تۋىپ وتىر. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – بولاشاق ۇرپاققا تاريح ساباقتارى ەسكەرۋسىز قالماعانىن كورسەتۋ ءۇشىن عىلىمي-زەرتتەۋ جانە وقۋ ورىندارىمەن، باسپالارمەن، شىعارماشىلىق ۇجىمدارمەن جانە قوعامدىق ۇيىمدارمەن جەكەلەگەن شىعارماشىل تۇلعالارمەن بىرىگە وتىرىپ، قولدانىستاعى زاڭناما شەڭبەرىندە وتاندىق تاريحىمىزدىڭ ءالى دە تولىعىمەن انىقتالماعان، زەرتتەلمەگەن قىرلارىن مۇراعات قۇجاتتارى ارقىلى زەرتتەۋ.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
Abai.kz
