– جاقىندا قازاقستان حالقى اس­سامب­لەياسىنىڭ حح سەسسياسى «ءبىر حالىق – ءبىر ەل – ءبىر تاعدىر» دەگەن اتاۋ­مەن وتكەنى بەلگىلى. جيىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «اسسامبلەيانىڭ ەڭ باستى مىندەتى – ەلىمىزدەگى قوعامدىق كەلىسىم. ال ۇلتارالىق تاتۋلىق ماسەلەسى اسسامبلەيانىڭ سان قىرلى قىزمەتىنىڭ ءبىر پاراسى عانا. قازاقستانداعى قوعامدىق كەلىسىم، ەڭ الدىمەن، قازاقتىڭ كەلىسىمى ەكە­نىن مىقتاپ ەستە ۇستاعان ابزال. تاتۋ­لىق پەن تۇراقتىلىق ەل يەسى رە­تىن­دە ەڭ الدىمەن قازاققا كەرەك! قازاق­تىڭ ىنتىماعى مەن بىرلىگى مىقتى بول­­مايىنشا، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىق كەل­بەتىن ساقتاۋ مۇمكىن ەمەس» دەدى. سون­­­داي-اق ەلباسى «قازىرگى كەزەڭدە ءبى­رىن­­شى ورىنعا «قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بىرلىك ۇدەرىسىندەگى ءرولىن نىعايتۋ مىندەتى شىعىپ وتىرعاندىعىن» تىلگە تيەك ەتتى. بيىك مىنبەردەن قازاق ماسەلەسى قايتا كوتەرىلە باستادى.

 – جاقىندا قازاقستان حالقى اس­سامب­لەياسىنىڭ حح سەسسياسى «ءبىر حالىق – ءبىر ەل – ءبىر تاعدىر» دەگەن اتاۋ­مەن وتكەنى بەلگىلى. جيىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «اسسامبلەيانىڭ ەڭ باستى مىندەتى – ەلىمىزدەگى قوعامدىق كەلىسىم. ال ۇلتارالىق تاتۋلىق ماسەلەسى اسسامبلەيانىڭ سان قىرلى قىزمەتىنىڭ ءبىر پاراسى عانا. قازاقستانداعى قوعامدىق كەلىسىم، ەڭ الدىمەن، قازاقتىڭ كەلىسىمى ەكە­نىن مىقتاپ ەستە ۇستاعان ابزال. تاتۋ­لىق پەن تۇراقتىلىق ەل يەسى رە­تىن­دە ەڭ الدىمەن قازاققا كەرەك! قازاق­تىڭ ىنتىماعى مەن بىرلىگى مىقتى بول­­مايىنشا، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىق كەل­بەتىن ساقتاۋ مۇمكىن ەمەس» دەدى. سون­­­داي-اق ەلباسى «قازىرگى كەزەڭدە ءبى­رىن­­شى ورىنعا «قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بىرلىك ۇدەرىسىندەگى ءرولىن نىعايتۋ مىندەتى شىعىپ وتىرعاندىعىن» تىلگە تيەك ەتتى. بيىك مىنبەردەن قازاق ماسەلەسى قايتا كوتەرىلە باستادى.
– بيىك مىنبەردەن قازاق ماسەلەسى 1989 جىلدان باستاپ كوتەرىلىپ كەلە­دى. بىرەۋلەر ءوز پىكىرىن جان-جاعىنا قا­­راپ جال­تاقتاپ ايتسا، ەندى بىرەۋلەر ىش­قى­نا ايقايلاپ ايتتى. وكىنىشكە قاراي، سوز­دەن ىسكە كوشۋ ءالى دە كەيىنگە قالىپ كە­لەدى. مەنىڭشە، اسسامبلەيانىڭ باس­­­تى مىندەتى – عاسىرلار بويى بوداندىقتا بول­عان قازاق ەلىنىڭ ءوز الدىنا تۋ كو­­­­­تە­رىپ، مەملەكەتتىك بولعانىنا كو­مەك­­­­­تەسۋ، سول ەلدىڭ ىرگەتاسىن بىر­ل­ەسىپ قالاۋ بولۋى كەرەك. قازاق مەملەكەتىنىڭ – وزدەرىنىڭ دە مەملەكەتى ەكەندىگىن تۇسىنبەي جاتقان دياسپورا وكىلدەرىنە ءتۇسىندىرۋ، ال ءالى دە ءححى عا­سىر ءۇشىن ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعى بو­لىپ تابىلاتىن ۇلى ورىستىق، ۇلى دەرجاۆالىق يدەولوگيانىڭ شىر­ماۋى­نان قۇتىلا الماي جۇرگەندەردى ورنىنا قويا ءبىلۋ. ارينە، مەملەكەتتىڭ وزەگى بو­لىپ وتىرعان قازاقتىڭ وزىندە بىرلىك بول­ماسا، جان-جاققا قاراعىشتاپ، الاڭ­داپ وتىرعان، اشىعىن ايتساق، كوپ­شى­لىگى ءالى دە بولسا كەڭەستىك زاماندى اڭ­سايتىن، قازاقتىڭ مەملەكەت بولۋىن مويىن­داعىسى كەلمەيتىن وزگە ۇلت وكىل­دەرىنىڭ بوتەن جولعا ءتۇسۋى ابدەن مۇم­كىن. سوندىقتان بولۋ كەرەك، سوڭ­ع­ى ۋاقىتتا كۇن تارتىبىنە قازاقتىڭ  بى­رلىگىن ساقتاپ قالۋ ماسەلەسى دە اشىق قويى­لا باستادى. ونىڭ سەبەبى – قازاق ۇل­تىنىڭ ىشىندەگى ءبولىنىس پروتسەسىنىڭ تە­رەڭدەۋى. تىلگە بايلانىستى – «تازا قا­زاق»، «شالا قازاق»، «ءورىستىلدى  قازاق» بو­لىپ بولىنسەك، ءدىني سەنىم جاعىنان – «سالافيتتەر»، «ياسساۋيشىلەر»، ت.ب. بو­لىپ بولىنۋدەمىز. «بولىنگەندى ءبورى جەي­دى» دەيدى قازاق...
ءبىزدىڭ تاعى ءبىر باستى قاتەمىز – ءوزى­مىز اياعىمىزدان تۇرماي جاتىپ، «وسى جەردىڭ يەسى ءبىز عوي، باسقالارعا قول­داۋ كورسەتەيىك، سۇيەۋ بولايىق» دە­گەنىمىز. كەڭەستىك پسيحولوگياداعى، ورىس­تىق تاربيە العان ازاماتتاردىڭ كوپ­شىلىگى ءبىزدىڭ جاقسى نيەتىمىزدى قور­قاقتىق، جاسقانشاقتىق، رۋحى تۇس­كەندىك، باسىلىپ قالعاندىق دەپ ءتۇ­سىندى. بىرەۋگە دەمەۋ بولۋى ءۇشىن، ءوزىڭ دە كەۋدەڭدى كوتەرىپ ءجۇرۋىڭ كەرەك قوي. سون­دىقتان بولۋى كەرەك، كوپتەگەن باس­قا ۇلت وكىلدەرى «قازاق مەملەكەتى» دە­گەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەگەنى (تۇ­سىنگىسى كەلمەگەنى) بىلاي تۇرسىن، قا­باقتارىن قارس ءتۇيىپ، تىرجيا قارسى الا­تىن بولدى.
– وسى جيىندا ەلباسى: «قوعامدى تاس­تاي قاتىرىپ، تۇتاستىراتىن فاكتور كە­رەك، ول – قازاق ءتىلى بولماق! قازاق جە­رى 100-دەن استام ەتنوستى بىرىكتىردى. اري­نە، وسىناۋ بارلىق ەتنيكالىق ارال­ۋاندىلىق ءبىر ۇلتقا اينالۋى ءۇشىن جاق­سى «تسەمەنت» كەرەك. وسى ورايدا بۇ­گىندە ۇلتتى «تسەمەنتتەيتىن» باستى فاك­تور – مەملەكەتتىڭ ءتىلى – قازاق ءتىلى بو­لىپ تابىلادى! – دەگەندى دە ايتتى. ءسال ارى تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، وسىدان تۋرا ءبىر عاسىر بۇرىن الاشوردا ازاماتتارى، حا­لىقتىڭ ءبىرتۋار ۇلدارى ءاليحان بو­كەي­حانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان اعار­تۋشى توپ قازاقتىڭ ءتىلى ءۇشىن كۇرەستى. ءدال سول ماسەلە قازىر تاعى الدىمىزدان شى­عىپ وتىر. ەگەمەندىگىمىزدىڭ ءبىر كەپىلى بو­لاتىن انا ءتىلىمىزدىڭ ءالى كۇنگە ءوز ەلىندە وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشۋى نەلىكتەن؟
– ءبارى دۇرىس! الايدا وسى ءسوز 1989 جىلدان بەرى ايتىلىپ كەلەدى، ال قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قو­عامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا قىزمەت ەتەتىن دەڭگەيگە كوتەرىلگەن جوق. اشىعىن ايتۋ كەرەك، شيرەك عاسىر وتسە دە، باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاق تىلىنە – وزدەرىنىڭ مەملەكەتتەرىنىڭ تىلىنە دەگەن كوزقاراسى سىن كوتەرمەيدى. سلاۆيان تەكتىلەردى بىلاي قويعاندا، ءتۇبى ءبىر تۇر­كى حالىقپىز دەپ جۇرگەن تۋىسقان ۇلت وكىلدەرىنىڭ وزدەرى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بولاشاعىنا سەنىمسىزدىكپەن قارايدى. ءبىر عانا مىسال: 2006 جىلعى دەرەكتەر بويىنشا، بالالارىن قازاق مەكتەبىنە بەرەتىن ۇلت وكىلدەرىنىڭ الدىندا قىرعىز باۋىرلار كەلەدى. ولاردىڭ 27 پايىزى بالالارىن قازاق مەكتەبىنە بەرەدى. ال ۇي­عىر باۋىرلاردىڭ 7 پايىزى عانا قا­زاق مەكتەبىنە بارادى ەكەن دە، 57 پايىزى ورىس مەكتەبىندە وقيدى...
ءبىزدىڭ قوعامنىڭ تىلدىك بەلگىسىنە قا­راپ ەكىگە جارىلعانى دا ەشكىمدى تاڭعالدىرمايدى. ءبىر شاڭىراقتىڭ اس­تىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ءورىستىلدى قاۋىم مەن قازاقتىلدى قاۋىمنىڭ وقي­تىن كىتابى دا، كورەتىن كينوسى مەن حا­بارلارى دا، اڭگىمەلەرىنىڭ تاقى­رىپ­تارى دا ءارتۇرلى. كەرەك دەسەڭىز، بىز­دەر ءارتۇرلى وقيعالارعا ءتۇرلى باعا بەرەمىز (اسىرەسە، شاڭىراق وقيعاسىنا، جەلتوقسانعا، نەمەسە جاڭاوزەن وقي­عاسىنا ەكىتىلدىك ورتانىڭ ءبىر-بىرى­نە قاراما-قارسى پىكىر بىلدىرگەنى ءبارىمىزدى دە ويلاندىرۋى كەرەك.) بىرتىلدىك قاۋىم­نىڭ دۇرىس دەگەنى ەكىنشىسى ءۇشىن تەرىس دەگەن باعا الادى... بۇل ارال­ۋاندىق ماقسات بىرلىگىنە الىپ كە­لەدى دەپ ەشكىم دە ايتا المايتىن بو­لار. اسىرەسە، قازاق ۇلتىنىڭ وزەك­تى ماسەلەلەرىنە، ونىڭ شەشىلۋ جول­دا­رىنا دەگەن ءورىستىلدى قاۋىمنىڭ كوز­قاراسى سىن كوتەرمەيدى. بۇل تەك «لاد» نە «سلاۆيان، ورىس جانە كازاك ۇيىم­­دا­رىنىڭ اسسسوتسياتسياسى» سياقتى ءبىر­دى-ەكىلى ۇيىمداردىڭ ۇندەۋلەرىنەن ەمەس، قاراپايىم ادامدارمەن پىكىر­لەس­كەندە دە اشىق كوزگە تۇسەدى. جەر-سۋ اتاۋ­لارىن وزگەرتىپ، تاريحي اتاۋلارىن قاي­تارۋ ماسەلەسىنەن باستاپ، قازاق مەك­تەپتەرىن اشۋ ماسەلەسىنە دەيىن ءبىز­­دىڭ الدىمىزدان تۇسىنىستىك پەن قول­داۋ­­دىڭ ورنىنا ءۇنسىز، دالەلسىز، ىشكى قار­­سىلىق شىعادى. ارينە، مۇمكىن، مە­نىڭ بۇل جەكە پىكىرىم – تىم قاتاڭ باعا بو­لار، بىراق اۋرۋىن جاسىرعان...
ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل جەردە ۇلتتىق نە ۇلتارالىق ماسەلە ىزدەۋدىڭ دە قا­جە­تى جوق دەپ ويلايمىن. ءورىستىلدى قاۋىم­نىڭ ىشىندە ميلليونداعان قا­زاق­تار دا بار. كەيدە ولاردىڭ قازاق ماسەلەسىنە قارسىلىقتارى باسقا ۇلت وكىلدەرىن جولدا قالدىرادى. مەنىڭشە، ءورىستىلدى قاۋىم قازاق تاريحىن، قا­زاق مادەنيەتىن، قازاق يدەياسىن، قا­زاق پروبلەماسىن ءوزىنىڭ تۋعان ەلىنىڭ پروبلەماسى ەسەبىندە تۇسىنبەسە، وسى جاع­داي ءدال وسى قالپىندا ساقتالادى. ال قازاق ماسەلەسىن ءبىلۋ – قازاق ءتىلىن مەڭ­گەرۋدەن باستالادى. دەمەك، قازاق ءتى­لىن ءبىلۋ – مەملەكەتتىك قىزمەتكە ور­نالاسۋ، نەمەسە كورشىڭمەن ءتۇسىنىسۋ عان­ا ەمەس، الەۋمەتتىك، ۇلتارالىق، ىشكى ساياسي تۇراقتىلىقتىڭ دا كەپىلى.
بۇگىنگى قولدانىستاعى «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ (قوستىلدىلىكتى دامىتاتىن، ساق­تايتىن، قولدانۋعا ماجبۇرلەيتىن زاڭ!) قازىرگى كۇردەلى قوعامدىق ءومىردىڭ سۇ­رانىسىنا ساي ەمەس ەكەنى بەلگىلى. سون­دىقتان ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە، «مەم­لە­كەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭدى قا­زى­رگى ءومىر­دىڭ تالاپتارىنا ساي ەتىپ قا­­بىل­دايتىن ۋاقىت جەتتى. سول زاڭ­­دا، «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىندا كور­سەتىلگەندەي، مەملەكەتتىك ءتىل­دى مىندەتتەۋ ماسەلەسى قويىلۋى قا­جەت. ەكىنشى قادام – مەم­لە­كەتتىك با­لا­ب­اقشالاردى، مۇمكىندىگى بولسا، مەكتەپتەردى تولىقتاي قازاق تىلىنە كوشىرۋ بولۋى شارت.
– ۇلتتىڭ جاناشىرى بولۋى ءتيىس ۇلتتىق  باعىتتاعى  قوعامدىق قوزعالىس-تار نەمەن اينالىسۋدا؟ ولاردىڭ ءۇنى سوڭعى كەزدە نەگە ەستىلمەيدى؟ بۇعان قانداي ءۋاج ايتاسىز؟
– ۇلتتىڭ جاناشىرى – سول ۇلتتىڭ بار­لىق وكىلدەرى دەپ بىلەمىن. ال ۇلتتىق باعىتتاعى قوعامدىق ۇيىمدارعا كە­لە­تىن بولساق، ولاردىڭ مىندەتى – بەل­گى­لى ءبىر ماسەلەنى كورسەتىپ باستاما كو­تەرۋ (مىسالى، ونوماستيكا ماسەلەسى نە­مە­سە كوشى-قون ماسەلەسى، ت.ب.) جانە سول ماسەلەگە قوعامدىق كوزقاراس قا­لىپ­تاستىرۋ. وكىنىشكە قاراي، قازىرگى ۇلتتىق ۇيىمدار ساۋساقپەن سانارلىق. مە­نىڭشە، بىزدەر جامال اپاي سياقتى «ايتا-ايتا شارشاعان» كەزەڭگە جەتكەن سياقتىمىز. قازاق قاۋىمى «دۇرىس، ءاي، اتاڭنان اينالايىن» دەيدى دە... ومىر­دە بىتپەيتىن كۇيبەڭ تىرشىلىكتەرىن جال­عاستىرادى، ال بيلىك «دۇرىس قوي، بى­راق اسىقپايىق، ءبارىبىر كۇندە جا­سال­­مايدى» دەپ اقىل ايتادى. زيالى قا­ۋىم دەپ اتالاتىن توپ دا باياعى 90-جىلدارداعى كۇيلەرىنەن تايماي، پرە­زيدەنتتىڭ ستيپەندياسى قاشان بولار ەكەن دەپ، قالعىپ وتىر...
ەكىنشىدەن، قوعامدىق-ساياسي قوز­عا­لىستاردىڭ كوتەرگەن ماسەلەلەرى بار­لىق كوزى اشىق ازاماتتارعا جەتتى، قول­داۋ تاپتى دەپ ويلايمىن. ەندىگى كە­زەك – بيلىكتە. ولار قولدارىندا بار تە­تىكتى پايدالانا وتىرىپ، ۇلتتىڭ جا­نىپ تۇرعان وزەكتى ماسەلەلەرىن  شەشۋى شارت. ارينە، قو­عامدىق-ساياسي كۇشتەر كەيدە، بيلىكتى ماجبۇرلەۋ ماقساتىندا، پويىزداردى توق­تاتىپ، جولداردى جاۋىپ، كوشەگە ادام­داردى دا شىعارا الادى (ولاردىڭ بارلىعىن 90-جىلدارى ءتيىمدى ءتاسىل رەتىندە قولدانعانبىز دا), بىراق 70 پايىز بولعان قازاقتىڭ ءوز ەلىندە وتىرىپ، ءوزىنىڭ ماسەلەسىن راديكالدى تا­سىلدەردى قولدانباي-اق شەشۋگە بولا­دى دەپ ويلايمىن.
 – قوعامدا ەلىمىزدەگى بىرقاتار قالا­لار­دىڭ اتاۋىن ايىرباستاۋ جايىندا اڭگى­مەلەر ايتىلا باستادى. الماتىنى  – الما-اتا، سەمەيدى – اباي، وسكەمەندى – قو­­ناەۆ، پاۆلوداردى – ساتباەۆ دە­گەن سياق­تى. بۇل ماسەلە قانشالىقتى قا­جەت؟
– بىرىنشىدەن، قالالارعا، ەلدى مە­­كەن­­­دەرگە ادامنىڭ اتىن بەرۋگە تو­­لىق قارسىمىن. «ۇلت تاعدىرى» دا­يىن­­­­دا­عان «ونوماستيكا تۋرالى» زاڭ­­نىڭ جوباسىنا بىزدەر وسىنداي باپ تا ەنگىزگەنبىز. ەرتەڭ سايقال ساياسات وز­­گەر­گەندە، ادامعا كوزقاراستىڭ دا وز­گە­رەتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. تاريحتا ەكى-ءۇش ادامنىڭ اتىن اۋىستىرىپ ۇل­­گىرگەن قالالار دا بار. (كەشەگى ۇلى لەنيننىڭ اتىن نەمەرەمىز تۇگىل، با­لالارىمىز دا بىلمەيدى...)
ەكىنشىدەن، «الما-اتانى» ۇسىنىپ جۇر­گەندەر – ءبىزدىڭ قالامىزعا 20-جىل­دارى وسى اتتى بەرگەن بولشەۆيكتى  ء(وزى – قا­زاق ازاماتى) قولداۋشى كوم­مۋنيس­تەر عانا. مەنىڭشە، سەيدۋمانوۆ تا، ماتاەۆ تا ناعىز قايتپاس كوممۋنيستەر بولۋى كە­رەك.
بولشەۆيكتىڭ «الما-اتا» دەگەن اتاۋ­دى، كورشى «اۋليە-اتاعا» ەلىكتەپ قويعانى دا بەلگىلى. سوعان قاراعاندا، كوم­مۋنيست بولسا دا، ىشتەي قۇدايعا سە­نەتىن، اۋليەنى سىيلايتىن ادام بولۋى كە­رەك. قازاقتا وسىنداي نۇسقاداعى جەر-سۋ اتاۋلارى بار ەكەندىگى دە بەلگىلى. اق­تاۋدا «شوپان-اتا»، جامبىلدا «قوش­قار-اتا» دەگەن جەر اتاۋلارى بار. بىرەۋلەر «الماتى» قازاق تىلىندەگى اتاۋ دا، «الما-اتا» ورىس تىلىندەگى اتاۋ دەي­تىن كورىنەدى. بۇل – تۇسىنبەستىكتەن تۋعان اقىماقتىق. ماتاەۆ مىرزا الماتىعا ءۇش اتاۋ بەرۋ تۋرالى دا پىكىر ءبىلدىرىپتى. مەنىڭشە، ءار زاتتىڭ ءبىر ماعىناسى، سول ماعىناعا بەرىلگەن اتاۋى بولماق. ەش­­كىم دە سەيتقازى ماتاەۆتى ورىس تىلىندە ستانيسلاۆ ماتۆەەۆ، ال اعىل­شىن تىلىندە سكرۋدج ماكناب دەپ اتا­ماي­دى عوي. باسقا ەلدىڭ ازاماتتارى تىل­دەرىن بۇرمالاسا دا، سەيتقازى دەۋگە تى­رىساتىنى بەلگىلى. ارينە، بىزدە پى­كىر بوستاندىعى بار، سوندىقتان
بو­ل­­شەۆيك ءدىنشىل قازاقتىڭ پىكىرىن قول­داۋعا اركىمنىڭ دە قۇقىعى بار، ال ما­عان وسى الماتى جاعادى.
ۇشىنشىدەن، سەمەيدى – اباي، وس­كە­مەندى – قوناەۆ، پاۆلوداردى – سات­باەۆ ەتۋگە دە قارسىمىن. ونىڭ باستى سە­بەبىن باسىندا ايتىپ تا كەتتىم. مە­نىڭ­شە، سەمەي دە، وسكەمەن دە قازاق­شا­­لانعان اتاۋ دەپ بىلەمىن. تەك قانا وسى­نى رەسمي دەڭگەيدە مىندەتتەۋ جەت­­پەي جاتىر. قالانىڭ اتى ءبىر عانا نۇس­قامەن جازىلۋى شارت. سوندىقتان «ۋست-كامەنوگورسك» دەگەن اتاۋ رەسمي قول­دانىستان تولىق الىنىپ تاستالعانى دۇ­رىس. ەندى پاۆلوداردىڭ اتىنا كە­لەيىك. وسىدان ءتورت جىل بۇرىن «ۇلت تاع­دىرى» وسى تاقىرىپقا بايلانىستى پاۆ­لوداردا دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزگەندە دە، بىرەۋلەر «كەرەكۋ» نۇسقاسىن قول­دا­سا، ەندى بىرەۋلەر «ەرتىس» دەگەن اتتى ۇسى­نىپ، ءوزارا تالاس بولعانىنا كۋا بول­دىق. مەنىڭشە، پەتروپاۆل مەن پاۆ­لودار قالاسىنىڭ اتتارىن الماي جا­تىپ تالاسۋ – سول اتتىڭ وزگەرمەي قال­ۋىنا عانا الىپ كەلەتىن سياقتى! باس­تى ماقسات – سول ەكى قالاعا قانداي ات بەرۋ ەمەس، ءبىزدىڭ وتارشىلدىق كە­زە­ڭى­مىزدىڭ تاڭباسى بولىپ تۇرعان ورىس- ءتىل­دى اتاۋدى الىپ تاستاۋ ەمەس پە! سول جەر­­دەگى حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى كە­رەكۋ مەن قىزىلجاردى ۇسىنسا، بولماس داۋ­دى قۋىپ نە جىنىمىز بار؟
– وزگەشە ءبىر سۇراق. جالپى، ۇلتتىق مەم­لەكەت قۇرۋدا ءبىز قاي ەلدىڭ ۇلگىسىن الۋ­عا ءتيىسپىز؟
– ناقتى ءبىر ەلدى نۇسقاپ ايتۋ وتە قيىن. ءبىز وزىمىزگە ساي كەلەتىن بارلىق تا­جىريبەلەردى پايدالانا الامىز. ما­عان دەموكراتيالىق قۇرىلىمدارى جاق­سى دامىعان ەۋروپا ەلدەرى، ونىڭ ىشىن­دە فرانتسيا، گەرمانيا، انگليا، يتا­ليا سياقتى ۇلتتىق مەملەكەتتەر ۇناي­دى. ارينە،  ۇلتتىق  ءداستۇردى  ۇس­تانۋ­دان جاپون ەلى الدىنا جان سالمايدى دەپ بىلەمىن، ال مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ما­سە­لەسى جونىندە فرانتسيا مەن يزرايل مەم­لەكەتتەرى بارىمىزگە ۇلگى بولا الا­دى.
– ۇلتتىق يدەيا دەپ جاتامىز. «ول بىز­دە جوق» دەپ تە ايتامىز. نەگە ءبىز ۇلت­تىق يدەيانى الاش ازاماتتارىنىڭ ەڭ­بەكتەرىنەن ىزدەمەيمىز؟
– مەن تاريحشى دا، ساياساتتانۋشى دا ەمەسپىن. الايدا الاشتىڭ الدى­نا قويعان ماقسات-مۇددەلەرىنىڭ تەك بى­رەۋىنىڭ عانا جۇزەگە اسقانىن ۇلكەن وكى­نىشپەن ايتقىم كەلەدى. ول – قازاق­تار­دىڭ جەكە ءمۇفتيات قۇرۋى تۋرالى ما­سەلە. ال ءوز باسىم، ۇلتتىق يدەيانى – قا­زاقتىڭ مەملەكەتىن قۇرۋ دەپ تۇ­سىنە­مىن. الاش ارىستارىنىڭ دا ارمانى وسى. الاش­تىڭ مۇرالارىن زەرتتەۋ سوڭعى جىل­دارى عانا قولعا الىنعانى بەلگىلى، الاي­دا تۇرسىن جۇرتبايدى، مامبەت قوي­گەلدىنىڭ، ديحان قامزابەكۇلى مەن بەي­بىت قويشىباەۆتاردىڭ زەرتتەۋلەرى جال­پى وقىرمانعا تولىق جەتكەن جوق دەپ ويلايمىن. وسى ماسەلە شەشىلگەن ۋا­قىتتا الاش ازاماتتارىنىڭ ەڭبەك­تە­رىنىڭ مەملەكەتتىڭ بولاشاعىن انىقتاي­تىن يدەيانى جاساقتايتىنى انىق.
 – مارك تۆەننىڭ «تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن ەل ساياسي لوتەرەيادا ءپىلدى ۇت­قانمەن بىردەي، ال ءپىلدى اسىراۋ كەرەك» دە­گەن قاناتتى ءسوزى بار. بوستان ەل اتان­عا­نىمىزعا شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋا­قىت بولىپ قالدى. ءبىز قانشالىقتى ەتەك-جەڭىمىزدى جيناعان ەڭسەلى ەل اتانا ال­د­ىق؟
– ەتەك-جەڭىمىزدى جينادىق دەۋ­دەن اۋلاقپىن. ءبىز ءالى دە كەڭەستىك يدەو­لوگيانىڭ جولىمەن ءجۇرىپ كەلە جات­قان سياقتىمىز. تاۋەلسىزدىك العان كۇن­نەن باستاپ، كەڭەس وداعىنىڭ ىشىندە بول­عان رەسپۋبليكالاردىڭ باسىم كوپ­شىلىگى كوممۋنيستىك يدەولوگيا مەن ورىس­تان­دىرۋ يدەولوگياسىنان ارىلۋ ما­سەلەسىن الدىنا قويدى. توتاليتارلىق جۇ­يەنىڭ اسەرىنەن قالىپتاسقان اۋ­رۋ­دان تولىقتاي قۇتىلمايىنشا جا­ڭا، ۇلتتىق يدەولوگيانى ەندىرە ال­ماي­تىندىعىن ولار جاقسى ءتۇسىندى. اڭ­گىمە مەملەكەتتىك تۋ مەن ءانۇراندى، ەل­­­­تاڭ­­بانى اۋىستىرۋ ەمەس، ادامداردىڭ مەم­لەكەتكە كوزقاراسىن، ادام قۇقىعى مەن ەركىندىگىنە تۇسىنىگىن، ۇلتتىڭ تا­­ري­­­حى مەن مادەنيەتىنە، ءتىلى مەن دى­نىنە كوزقاراسىن بۇتىندەي وزگەرتۋدە بو­­لاتىن. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ەلى­مىز­دىڭ العاشقى قادامى – قازاق رەس­پۋب­ليكاسىنىڭ اتىن «قازاقستانعا» اۋىس­تىرۋ بولدى...
90-جىلدارداعى تاۋەلسىزدىك الۋ­عا باعىتتالعان ۇلت-ازاتتىق قوز­عا­­لى­سى­نىڭ ءبىر قۇرامداس بولىگى – تو­تالي­تار­لىق باسقارۋ جۇيەسىن اۋىس­تىرىپ، دە­موك­راتيالىق جۇيەگە بەت بۇرۋ بو­لاتىن. سون­دىقتان بولۋى كەرەك، بۇرىنعى وداق­تاعى كوپتەگەن ەلدەر كوممۋنيستىك يدەو­لوگيانىڭ تەورياسىن جاساۋشىلار مەن ونى جۇزەگە اسىرۋشىلاردى بيلىكتەن الاس­تاتۋعا كۇش سالدى. جاڭا سيپاتتاعى جا­ڭا ەلدى بۇرىنعى يدەولوگتاردىڭ بي­لەۋى – سول يدەولوگيانىڭ قايتا ءتى­رىلۋى بولىپ تابىلاتىنى دا ايدان انىق ماسەلە. پريبالتيكا ەلدەرىندە كوم­پارتيانىڭ باسشىلارى بارلىق مەم­لەكەتتىك باسقارۋ جۇمىستارىنان شى­عارىلدى (كوپ جاعدايدا، ازاماتتىق مىن­ەزى بار قايسار جانداردىڭ وزدەرى-اق «كومپارتيانىڭ سارا جولىن» مو­يىن­دامايتىن جۇيەگە قىزمەت ىستەۋدەن باس تارتتى.). بۇرىنعى كومپارتيا تاري­حى­نان نە عىلىمي كوممۋنيزمنەن اتاق، لاۋازىم العان، وقىتۋشى بول­عان دوكتورلار «جالعان عىلىمدى نا­سيحاتتاعانى ءۇشىن» زاڭ بويىنشا جۇ­مىستان شىعارىلدى. كوممۋنيستىك يدەولوگيانى حالىقتىڭ ساناسىنا ءسىڭ­دىرۋ ءۇشىن جاسالىنعان بەلگىلەر (ەس­كەرتكىشتەر، قالا، كوشە اتتارى) الى­نىپ تاستالدى، يدەولوگيالىق ماق­ساتتاعى كينو-تەلەونىمدەر كورسە­تىل­مەيتىن بولدى، ت.ت. سونىمەن قاتار كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى سىرتقى جانە ىشكى ساياسي قاتەلىكتەر جاڭا تۇرعىدان با­عالاندى.
ال بىزدە كومپارتيانىڭ تاريحىنان سا­­باق بەرگەن عالىمدار، ءبىر كۇننىڭ ىشىن­­دە «قازاقستان تاريحىنىڭ» ما­ما­­نى، ال ءومىر بويى قۇدايدىڭ جوق ەكەن­­دىگىن عىلىمي تۇردە دالەلدەگەن اتەي­زمنىڭ بىلىكتى عۇلامالارى «ءدىننىڭ تا­­ريحىنان» ساباق بەرە باستادى. مە­نىڭ­شە، بۇل جاعداي قازاق ءتىلى ماما­نى­نىڭ كۆانتتىق فيزيكادان ءدارىس وقۋىنان بىردە كەم ەمەس. تاۋەلسىزدىك ءۇشىن توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى شىققان جەلتوقساندىقتارعا ەسكەرتكىش قويۋعا جاراماعان وبلىس باسشىلارى، باسقا ەلگە بارىپ، باسقىنشىلىق سو­عىس جۇرگىزگەن ادامدارعا (ولاردىڭ تاع­­دىرلارى ايانىشتى ەكەندىگىن، كە­ڭەس يدەولوگياسىنىڭ قۇرباندارى  ەكەن­دىگىن مويىندايمىن، بىراق ءوزىنىڭ ەلىن، جەرىن قورعاماعان ادامدارعا ەسكەرتكىش قويۋ – اقىلعا سىيمايدى) ارناپ وبلىس ور­تالىقتارىندا ەسكەرتكىشتەر قويا باس­تادىق. وسىدان بەس-التى جىل بۇ­رىن قازاقستان كومسومولدارىنىڭ وز­دەرىنىڭ تويلارىن اشىقتان-اشىق دۇرىلدەپ وتكىزگەندەرى دە وسى كە­ڭەستىك يدەولوگيانىڭ تولىقتاي ساق­تالعانىنىڭ كۋاسى. الماتىنىڭ اتىن اۋىستىرۋ تۋرالى ماسەلەنى دە كوتەرىپ جاتىر... ءبىز قازاق ەلى بو­لىپ ەتەك-جەڭىمىزدى جيناپ الۋدىڭ ور­ن­ى­نا بۇرىنعى كەڭەستىك جۇيەنىڭ سار­قىنشاعىنان ارىلا الماي جاتىرمىز.
– بەلگىلى قوعام قايراتكەرى امانگەلدى ايتالى: «جاھاندانۋ، امەريكالانۋ، ورىس­تانۋ ۇردىستەرى ۇلكەن قارقىنمەن ءجۇرىپ جاتقان تۇستا، مادەني ەكسپانسيا بۇگىن ونسىز دا قازاق مادەنيەتىنە قاۋىپ تونگىزىپ تۇرعاندا، ۇلتتىق تۇعىرىمىز، ءتىلىمىز بەن مادەنيەتىمىزدەن باسقا تىلگە مادەنيەتكە ءوتۋ قاتەرى بار» دەيدى لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە بايلانىستى. قانداي ءۋاجىڭىز بار؟
– ورىستار بىزگە ءوزىنىڭ يدەو­لو­گيا­سىن وتكىزۋ ءۇشىن، ءالىپبيىمىزدى وزگەرتىپ، وز­دە­رىنىڭ جازعانىن ەركىن وقۋعا الىپ كەل­دى. بۇل الىپبيدەن قۇتىلۋ – 20-30 جىل­دان كەيىن ورىستىڭ بۇقارالىق اق­پارات قۇرالدارىن ءبىزدىڭ نەمەرە، شو­بەرەلەرىمىز وقي المايتىن، تۇسىنە ال­مايتىن جاعدايعا الىپ كەلسە، مەن – ري­زامىن. ارينە، بەس جىلدىڭ ىشىندە تىل­دىك رەفورما جاسالمايتىنى انىق. بۇل تەك قانا دىبىستاردىڭ قابىعىن اۋىس­تىرۋ ەمەس، سوڭعى ۋاقىتتا قاجەت­تىلى­گى جەتكەن ءتىل عىلىمىنىڭ بىرنەشە سالاسىن جاڭارتۋ، ناقتىلاۋ، اشىعىن ايتساق، رەفورمالاۋ. الايدا ءوز باسىم، ەگەر فونەتيك عالىمداردىڭ قولىنان كەلسە، جالپى، تۇركى الىپبيىنە كوشكەندى قالار ەدىم. بۇل قانىمىز ءبىر تۇركى الە­مىنىڭ رۋحاني جاقىنداسۋىنىڭ وزەگى بولارى داۋسىز. دەگەنمەن بۇل ماسەلە تەك قانا «ساياسي ءتاسىل رەتىندە كوتەرىلدى مە» دەگەن قاۋپىم دە جوق ەمەس.
– ۇلت «قاراڭعى»، «قاۋقارسىز»، «كوم­بiس» بولسا، وعان – ينتەلليگەنتسيا كi­نالi دەپ جاتامىز. بۇگىنگى قوعامدا زيا­لى قاۋىمنىڭ ءرولى قانشالىقتى اي­شىقتى؟
– قازاقتار ءۇشىن اتى حالىققا  تا­­نى­مال، اقىن، جازۋشى، ارتيست، سپورت­شى­لاردىڭ بارلىعى – كۇرەسكەر سياقتى كو­رىنەدى، سولاي قابىلدانادى. ونىڭ سە­بەبى – ءداستۇرلى قازاق ومىرىندەگى تا­­لانت­تى ادامداردىڭ الاتىن ورنى، ات­قا­راتىن رولىنە بايلانىستى سياقتى. ءبىر­جان دا، جاياۋ مۇسا دا، بالۋان شو­لاق پەن ماحامبەتتەر ءوز ويلارىن بۇك­پەسىز ايتىپ، سونىڭ سالدارىنان زور­­لىق كورگەن، سول ادىلەتسىزدىككە قار­­سى كۇرەسىپ كەتكەن جاندار. بۇل ءداس­­تۇر حح عاسىردىڭ باسىندا دا ساق­تال­دى. قازاق وقىعاندارى ۇلتتىڭ بو­لاشاعىن ويلادى. ۇلتتىق مەملەكەت ورناتۋ ىسىنە جاندارىن سالا كىرىستى. 30-جىلدارى كەڭەس وكىمەتى ولاردى قىرىپ تاستاسا دا، 50-جىلدارى زيالى قاۋىم تاعى دا باس كوتەردى (ەسەنبەرلين، بەك­ما­حانوۆ، ت.ب.). قازاق زيالىلارىن اتىپ، اسىپ تاۋىسا المايتىندارىن بىل­گەن كوممۋنيستىك بيلىك وسى ۋاقىتتا جا­ڭا تاسىلگە كوشەدى. تۆورچەستۆولىق زيا­لى قاۋىم وكىلدەرىنە سان ءتۇرلى وداق­تار قۇرىلىپ، قوڭىر ۇستەل، قارا تە­لەفون بەرىلەدى، تۆورچەستۆولىق ۇي­­لەرگە دەمالدىرىپ، كىتاپتارىن جۇز­دەگ­ەن مىڭ تيراجبەن شىعارادى، ت.ت. بۇ­رىن ۇلتى ءۇشىن جانىن بەرەتىن زيا­لى قاۋىم، باقۋاتتى ءومىرى ءۇشىن ارىن بەرەتىن جاسقانشاق، ەكىجۇزدى تو­بىرعا اينالدى. ارينە، ولاردىڭ تا­لانتتارى جوعالىپ كەتكەن جوق، بىراق ازاماتتىقتارىنان ادا بولدى. ال تا­لانتقا باس يەتىن قازاق حالقى ولاردى توبەلەرىنە كوتەرۋلەرىن توقتاتقان جوق... جاڭا قازاق زيالىلارىنىڭ بەت- پەردەسى 1986 جىلى، جەلتوقسان كو­تە­رىلىسى كەزىندە كورىندى دەپ بىلەمىن. ەڭ وكىنىشتىسى، سول ۋاقىتتاعى ۇلتتىڭ ۇلان­دارىن جالماعان وقيعاعا زيالى قاۋىم وكىل­دەرىنىڭ ەشقايسىسى ءوزىنىڭ وكىنىشىن بىلدىرمەدى. مەنىڭشە، زيالى دەپ اتالا­تىن قاۋىمنىڭ ومىرلىك كرەدولارى سول دەڭگەيدە قالعان سياقتى. وسىدان ەكى جىل بۇرىن بيبىگۇل تولەگەنوۆانىڭ قا­زاق تىلىنە قاتىستى ءىس-ارەكەتى – وسى­نى دالەلدەيدى. ال جاستار تالانت پەن ازاماتتىق كوزقاراستىڭ ءبىر ۇعىم ەمەس ەكەنىن ءبىلىپ وسسە بولعانى.
– ۇلتشىل بولۋ جاقسى ما، جامان با؟
– قازاقتىڭ بارلىعى – ۇلتشىل. ۇلت­شىلدىق ءبىزدىڭ قانىمىزدا، جۇرە­گى­مىزدىڭ تۇكپىرىندە، ميىمىزدىڭ قىر­تىسىندا بار. ۇلتشىلدىق – ۇلتتىڭ با­سىنا، بولاشاعىنا قاۋىر تونگەندە عان­ا ساياسي باعىت ەسەبىندە اشىق كورىنىس بە­رەدى. ۇلتىڭا قىزمەت ەتۋ – ءسوز جوق، قا­سيەتتى ەڭبەك.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

Abai.kz