بۇل ماسەلەنى زەرتتەيتىن عىلىم جوق، نە عىلىمي ينستيتۋت جوق.
كامال ورمانتاەۆ، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك:
– كامال اعا، ءسىز باۋىر ەتى – بالانىڭ جانىن تۇسىنەتىن پەدياترلاردىڭ اتاسىسىز. ۇنەمى ايتۋداي-اق ايتىپ كەلەسىز. بىراق وسى شىرىلىڭىزدان ناتيجە كوردىڭىز بە؟ شارشاعان جوقسىز با؟
– 1-ماۋسىم دۇنيەجۇزىلىك بالالاردى قورعاۋ كۇنى الەمدە 1950 جىلدان بەرى اتالىپ وتىلەدى. بالالار – بولاشاعىمىز دەيمىز عوي. ومىرگە كەلگەن بالالارعا الدىمەن اناسى جاۋاپتى. سوسىن ۇكىمەت كوڭىل ءبولۋى ءتيىس. ەلباسى ن.نازارباەۆ ەگەمەندىكتىڭ جيىرما جىلدىعىندا: «ءبىزدىڭ جەتىستىكتەرىمىز كوپ، كەمشىلىكتەرىمىز دە از ەمەس» دەگەن ەدى. 2010 جىلى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە بالالاردىڭ دەنساۋلىعىنا قاتىستى ۇلكەن ماقالا جازدىم. سوندا اكادەميك دوسىم سالىق زيمانوۆ ماعان حابارلاسىپ: «ءبىراز ستاتيستيكالىق دەرەكتەردى كەلتىرىپسىڭ. سەنىڭ ماقالاڭ ارقىلى بالالاردىڭ جاعدايىنىڭ تومەن ەكەندىگىنە قانىقتىم. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنەن بىرەۋ-مىرەۋ حابارلاستى ما؟» دەپ اعىنان جارىلدى. شىنىن ايتسام، ەشكىمنىڭ وقىعانىن سەزگەم جوق. بيلىك باسىنداعىلار گازەت وقىماي ما؟ ايتپەسە، قازاق گازەتتەرى ءتۇرلى ۇلتتىق، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى كوتەرىپ جاتىر. ءماۋ دەيتىن ادام جوق. كەيدە ۇكىمەتكە قاراتا ايتۋدىڭ دا، جازۋدىڭ دا قاجەتى شامالى سياقتى. بىراق اكادەميك دەگەن دارداي اتىم بار. ءومىردىڭ بازارىنان كەتىپ بارا جاتقان اداممىن. بالالاردىڭ بولاشاعىنا الاڭدايمىن. ايتۋ ماعان پارىز. بىراق ونى تىڭدايتىن ادام بولسا، ارينە.
كامال ورمانتاەۆ، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك:
– كامال اعا، ءسىز باۋىر ەتى – بالانىڭ جانىن تۇسىنەتىن پەدياترلاردىڭ اتاسىسىز. ۇنەمى ايتۋداي-اق ايتىپ كەلەسىز. بىراق وسى شىرىلىڭىزدان ناتيجە كوردىڭىز بە؟ شارشاعان جوقسىز با؟
– 1-ماۋسىم دۇنيەجۇزىلىك بالالاردى قورعاۋ كۇنى الەمدە 1950 جىلدان بەرى اتالىپ وتىلەدى. بالالار – بولاشاعىمىز دەيمىز عوي. ومىرگە كەلگەن بالالارعا الدىمەن اناسى جاۋاپتى. سوسىن ۇكىمەت كوڭىل ءبولۋى ءتيىس. ەلباسى ن.نازارباەۆ ەگەمەندىكتىڭ جيىرما جىلدىعىندا: «ءبىزدىڭ جەتىستىكتەرىمىز كوپ، كەمشىلىكتەرىمىز دە از ەمەس» دەگەن ەدى. 2010 جىلى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە بالالاردىڭ دەنساۋلىعىنا قاتىستى ۇلكەن ماقالا جازدىم. سوندا اكادەميك دوسىم سالىق زيمانوۆ ماعان حابارلاسىپ: «ءبىراز ستاتيستيكالىق دەرەكتەردى كەلتىرىپسىڭ. سەنىڭ ماقالاڭ ارقىلى بالالاردىڭ جاعدايىنىڭ تومەن ەكەندىگىنە قانىقتىم. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنەن بىرەۋ-مىرەۋ حابارلاستى ما؟» دەپ اعىنان جارىلدى. شىنىن ايتسام، ەشكىمنىڭ وقىعانىن سەزگەم جوق. بيلىك باسىنداعىلار گازەت وقىماي ما؟ ايتپەسە، قازاق گازەتتەرى ءتۇرلى ۇلتتىق، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى كوتەرىپ جاتىر. ءماۋ دەيتىن ادام جوق. كەيدە ۇكىمەتكە قاراتا ايتۋدىڭ دا، جازۋدىڭ دا قاجەتى شامالى سياقتى. بىراق اكادەميك دەگەن دارداي اتىم بار. ءومىردىڭ بازارىنان كەتىپ بارا جاتقان اداممىن. بالالاردىڭ بولاشاعىنا الاڭدايمىن. ايتۋ ماعان پارىز. بىراق ونى تىڭدايتىن ادام بولسا، ارينە.
– بۇگىندە انا مەن بالانىڭ دەنساۋلىعى ءماز ەمەس. الايدا، رەسمي ستاتيستيكا ءولىم-ءجىتىمنىڭ تومەندەگەنىن ايتادى. سىزدىڭشە قالاي؟
– بالانى اتا-انادان ارتىق جاقسى كورەتىن جان جوق. اسىرەسە، انا بالاسىمەن تۋعاننان باستاپ بىرگە. انا بالا دەسە جانىن بەرۋگە ءازىر. انانىڭ دەنساۋلىعى تومەن. ەلدە، قالادا تۇراتىن انالاردىڭ 85 پايىزى انەمياعا شالدىققان. بۇل ىشتەگى بالانىڭ ءوسىپ-ءونۋىن تەجەيدى. سونىڭ اسەرىنەن بالالاردىڭ 40 پايىزى سالماعى از، شالا تۋىلادى. بۇل ماسەلە مەنى قاتتى قينالدىرادى، ويلاندىرادى. ول ول ما، بالالار اراسىندا ميعا قان قۇيىلۋ اۋرۋى (ينسۋلت) اسقىنىپ بارادى. مىسالى، ون جىلداي بۇرىن 4-5 ايلىق نارەستەلەردىڭ اراسىندا سيرەك كەزدەسەتىن بۇل اۋرۋ بويىنشا 7-8 بالا تۇسەتىن. بىلتىر 95 بالا ءتۇستى. 1 جاسقا دەيىن قايتىس بولاتىن بالالاردى «بالالار ءولىمى» دەپ اتايدى. سولاردىڭ سانى رەسەي، ۋكراينامەن سالىستىرعاندا 2 ەسە، بەلورۋسسيامەن سالىستىرعاندا 3 ەسە ارتىق ەكەن. سونىڭ سەبەبىنە ۇڭىلگەن جان بار ما؟ بالالاردىڭ دەنساۋلىعى تومەن دەگەنگە كەلتىرەتىن دەرەكتەرىم دە جەتەرلىك. مىسالى، 2004 جىلى ءۇش جاسقا دەيىن كەمتار بالالار سانى 3 مىڭ 351 بولسا، 2012 جىلى 6 مىڭ 134 بالاعا ارتقان. ەكى ەسە كوپ. جاڭا تۋعان بالالاردىڭ ءولىمى 1000 بالاعا ەسەپتەگەندە قازاقستاندا 15, رەسەيدە 9-10, ۋكراينادا 7-8, بەلورۋسسيادا 5. بالا ءولىمى بەلورۋسسيادا تومەن. بۇل دامىعان مەملەكەتتەر كورسەتكىشىنە جاقىن. وسىنى كورىپ، ءبىلىپ وتىرعان مەملەكەت نەگە شارا قولدانبايدى؟
– نە سەبەپتەن ءوسىپ كەتتى؟ بۇعان ارنايى زەرتتەۋ جاسالماي ما؟
– ماسەلە، وسىندا. بۇل ماسەلەنى زەرتتەيتىن عىلىم جوق، نە عىلىمي ينستيتۋت جوق. عىلىم اكادەمياسىن ۇكىمەت باسىنداعىلاردىڭ وزدەرى جاپتى. تمد ەلدەرىنىڭ اراسىندا قازاقستاندا عانا جوق. قازىر ەشقانداي پارمەنى جوق ءجاي عانا قوعامدىق ۇيىمنىڭ ءبىرى. جاقىندا عىلىم اكادەمياسىنا مۇشەلىككە وتكىزۋ جونىندەگى جيىندا كوررەسپوندەنت-مۇشە بولعىسى كەلەتىندەردىڭ قاراسىنىڭ كوپتىگىن بايقادىم. بىراق اتقارعان ەڭبەگى شامالى. عىلىم دوكتورى اتاعىنا يە بولعانداردىڭ ءوزى ءالى كۇنگە عىلىمي مەكتەبىن قۇرماعاندار. سوعان قاراماستان عىلىمعا قاتىسى جوق ادامدار عىلىمي اتاق الىپ، اكادەمياعا مۇشەلىككە وتۋدە. عىلىم بولماعان كەزدە مەديتسينا دا دامىمايدى. ال عىلىمنىڭ ابىرويىن تەك ناعىز عالىمدار كوتەرەدى. مەملەكەتتىك گرانتتاردى ناعىز عىلىممەن اينالىساتىن ماماندارعا ءبولۋ كەرەك. ەكى-ءۇش جىل بولدى، كانديداتتىق، دوكتورلىق قورعاۋدى الىپ تاستاپ، PhD جۇيەسىن ەنگىزدى. ولار PhD دوكتورى اتالعانىمەن، ءبىلىم دەڭگەيى عىلىم كانديداتتارىنان دا تومەن. سوندىقتان بۇرىنعى جۇيەنى قايتا قالىپتاستىرۋ كەرەك. دارىگەرلەر عىلىمعا تالپىنباي وتىر. ايتەۋىر شەتەلدە وقىپ كەلگەن ون شاقتى ماماندى كۇندىز-ءتۇنى ناسيحاتتاپ جاتادى. كەيدە شاكىرتتەرىمە: «عىلىممەن اينالىساسىڭدار ما؟» دەسەم، ۇندەمەيدى. ايلىعى تومەن، تەك وتباسىن اسىراۋدى عانا ويلايدى. ءوزىم كەزىندە پاتەر جالداپ ءجۇرىپ-اق، عىلىمعا تالپىندىم. جاقىندا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە ارنايى حات جازىپ، بالالار ميىنا قان قۇيىلۋ دەرتىنە بايلانىستى زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە جىلىنا 60 ملن. تەڭگە ءبولۋىن سۇرادىق. 20-25 مامان وسى ماسەلەگە جۇمىلىپ، عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزەتىن ەدىك. بىراق جىم-جىرت. بۇل بىزگە عانا قاتىستى ماسەلە سياقتى.
– ۇكىمەت اۋىلدىڭ تۇرمىسىن جاقسى بىلەدى. سوعان قاراماستان، جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى شەشىمىن تاۋىپ كەلەدى دەگەن پىكىردە. وسى راس پا؟
– ەلدەگى حالىقتىڭ جاعدايى تومەن. تۋعان جەرىم قىزىلوردا وبلىسى، قارماقشى اۋدانىنا ءجيى بارىپ تۇرامىن. جاعدايلارىن كورىپ، كوڭىلىم قۇلازىپ قايتادى. تاماق تابا الماي وتىرعان وتباسى بالا تۋىپ قايتسىن؟! قازىر ۇكىمەت جۇمىسسىزدىق 5 پايىز دەپ ايتۋدان تانار ەمەس. بۇل وتىرىك. تەك جەرى قۇنارلى وبلىس جۇرتى ەگىنمەن كۇن كورەتىن شىعار. ال، شىندىعىندا، اۋىلدى ارالاعان جان بولسا، حالىقتىڭ 25-30 پايىزىنىڭ ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابا الماي جۇرگەنىنە كۇا بولادى. وڭتۇستىك قازاقستان، وڭتۇستىك-باتىس، وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستان ايماقتارىنداعى حالىقتىڭ 80-85 پايىزى قازاقتار. سول اۋىلدا تۇراتىن قالىڭ قازاقتىڭ تۇرمىسى ناشار. ءبىر سيىرى مەن ونشاقتى قويى، تاۋىعى بولسا، «ءوزىن-ءوزى اسىرايدى» دەگەن قاتە ۇعىم قوعامعا ەنىپ كەتتى. ال بالاسىن وقىتۋ ءۇشىن ءسۇتىن ءىشىپ وتىرعان سيىرىن ساتادى امالسىز. ەگەر وتباسىنىڭ وقۋ جاسىنداعى 3-4 بالاسى بولسا شە؟ سوسىن اش ادام نە ىستەمەيدى؟ ۇرلىققا بارادى، بىرەۋدى ولتىرەدى. قىلمىس وسىدان كوبەيىپ وتىر. قۇداي ساقتاسىن، قازىر بالاسىن ساتىپ، اقشا تاپقىسى كەلەتىن انالار پايدا بولدى. بۇل قازاقتىڭ ءۇش ۇيقتاسا تۇسىنە كىرمەگەن ۇياتتى جاعداي.
– بۇل قوعامنىڭ ازعىندانىپ بارا جاتقاندىعىن كورسەتپەي مە؟
– بارلىق ماسەلە ساياساتقا كەلىپ تىرەلەدى. جاستار جاعى توزىپ بارادى. بالالاردىڭ تاربيەسى ناشار. ءبىلىم الۋعا ۇمتىلمايدى. بۇرىن كومسومول، پارتيا دەگەن بولدى. اۋداندىق كوميتەتتىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ءۇي سالدى دەگەن اقپارات گازەتكە شىقسا، پارتيادان شىعارىلاتىن. مىنە، بۇل ءتارتىپتىڭ ارقاسى. سول كەزدە ادىلەتتىلىك بولدى. حالىقتىڭ تۇرمىس جاعدايى بىردەي ەدى. بۇگىنگىدەي وتە باي ادامدار بولعان جوق.
– قوعام تاپقا ءبولىنىپ كەتتى عوي. ءسىز ءوزىڭىزدى قاي تاپقا جاتقىزاسىز؟
– ءبىز ورتا جاعدايداعى ادامبىز. اكادەميك دەگەن اتىمىز بار. تاماعىمىز توق. تومەنگى تاپتا الەۋمەتتىك تۇرمىسى تومەن تۇرعىندار كوپ. بۇرىن ءبارى بىردەي بولاتىن. ورتالىق كوميتەتتە ىستەيتىندەردىڭ ءوزى اقشا جەۋگە قورقاتىن. ەلدى باسقارعان دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ ءوزى ءىنى-قارىنداستارىنىڭ بىرەۋىن لاۋازىمدى قىزمەتكە قويعان جوق. ال قازىر شە؟ وبلىسقا جاڭا اكىم تاعايىندالسا، بۇكىل كومانداسىمەن كەلەدى. ونىڭ تۋىستارىنىڭ بىرەۋى ناشار تۇرمايدى. كەيبىرەۋلەر اسحانادا وتىرىپ «كەڭەس ۇكىمەتىن ساعىندىق قوي» دەيدى. ويتكەنى، شىندىق بار ەدى. قازىر حالىقتىڭ پىكىرى زيالى قاۋىم جوق دەگەنگە سايادى. ءوزىم زيالى دەپ الاش قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحانوۆتى ايتار ەدىم. سول كەزدە الاش ازاماتتارى ءبىر مۇددەگە جۇمىس ىستەپ، قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ ءۇشىن جانىن بەرۋگە دايىن بولدى. بالا-شاعاسى «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى» دەپ قۋدالانىپ، زورلىق-زومبىلىق كورەتىنىن سەزسە دە، ءوز ءومىرىن حالىق ءۇشىن قۇربان ەتتى. ءاليحاننىڭ سەمەيدە قامالدا ايتقان ءسوزىن وقىپ ەدىم. «سەنى اتايىن دەپ جاتىر، ۇرلاپ الىپ كەتەيىك» دەگەن جاقتاستارىنا: «مەنى ۇرلاساڭدار، سەندەردىڭ بارلىعىڭدى ءتىرى قويمايدى. ودان دا، مەن ولۋگە دايىنمىن» دەگەن ەكەن. قازىر ءبىر باسشىعا «حالىق ءۇشىن، ەل ءۇشىن ولۋگە دايىنسىڭ با؟» دەپ ايتىپ كورشى؟ ەشكىم دە باس كوتەرمەيدى. ولاردىڭ ۇلت ءۇشىن ىستەگەن قىزمەتىن ەسكەرىپ، ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، ەلىمىزدەگى قالالاردىڭ بىرىنە اتىن بەرسە. ول «ءاليحان بولكەيحانوۆ» اتىنداعى قالا بولا ما، الدە «الاشوردا» اتالا ما، ءبارىبىر، ەڭ باستىسى – ەل ءۇشىن تۋعان ەرلەردىڭ اتىن ۇرپاق جادىندا ماڭگى ساقتاۋ. وسى ۇسىنىسىمدى جوعارى جاقتاعى لاۋازىمدى تۇلعالار قۇلاقتارىنا ىلسە دەگەن تىلەگىم بار. قازىر كەيبىر شەنەۋنىكتەر مەملەكەتتىڭ اقشاسىن ۇرلاپ، شەتەلگە قاشىپ كەتىپ جاتىر. قوعامنىڭ ءوزى توزىپ بارادى. كوپتەگەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن ارالاسامىن. ولار رەسمي تۇردە ايتۋدان قورقادى.
– ءمۇيىزى قاراعايداي زيالى قاۋىم وكىلدەرى حالىقتىڭ جانىنان نەگە تابىلمايدى؟ نەدەن قورقادى؟
– كەز كەلگەن وزەكتى ماسەلەلەر جونىندە دۋلات يسابەكوۆ ءار جەردە ايتىپ ءجۇر. تالاي جىلدان بەرى «ءتىل» دەپ شىرىلداپ جۇرگەن مۇحتار شاحانوۆقا دەگەن قۇرمەتىم ەرەكشە. قازىر اركىم ءوز قامىن كۇيتتەيدى، بالا-شاعاسىنىڭ بولاشاعىن ويلايتىن زامان. 1998 جىلى 74 ادام بولىپ «نە موگۋ مولچات» دەپ پرەزيدەنتتىڭ اتىنا حات جازدىق. وندا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىسى، قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايىن كوتەردىك. سول كەزدە قول قويعان بەس-التى ادام «تۇسىنبەي قالىپپىز» دەپ داۋسىن قايتا الدى. ءبىرازىنا قىسىم جاسالىپتى دەيدى. بەلگىلى ءبىر عالىمنىڭ بالاسى بيزنەسپەن اينالىساتىن كورىنەدى. سوعان سالىقتىق كوميسسيا جىبەرگەن ەكەن. سوندا ايەلى كۇيەۋىنە: «بالامدى قۋدالاسا، سەنىڭ سايااتىڭنىڭ تۇككە دە كەرەگى جوق» دەپتى. مىنە، وسىلاي اياعىن تارتاتىندار شىعا بەرەدى. سەبەبى، قارتايعاندا ءولىمىمدى دۇرىس اتقارىپ، دۇرىس شىعارىپ سالمايدى دەيتىن بولۋ كەرەك. ەكىنشى، بالالارى ۇكىمەتكە جاقىن جەردە جۇمىس ىستەيدى. قىزمەت بارىسىندا اياقتان شالادى دەپ ويلايدى. سونداي باقاي ەسەپتەر بار عوي.
Abai.kz
