كوپماحامبەت ەلەمەسوۆ، رەسپۋبليكالىق ءسۇت باعىتىنداعى ءىرى قارا مال شارۋاشىلىعى پالاتاسىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى:

كوپماحامبەت ەلەمەسوۆ، رەسپۋبليكالىق ءسۇت باعىتىنداعى ءىرى قارا مال شارۋاشىلىعى پالاتاسىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى:

– مامانداردىڭ كەلتىرگەن دەرەك كوزدەرىنە سۇيەنسەك، ەلىمىزدە تۇتىنى­لاتىن ءسۇت ونىمدەرىنىڭ 27 پايىزى عانا قازاقستاندا وندىرىلەدى ەكەن. قالعان 73 پايىز ءسۇتتى شەتەلدەن تاسىپ وتىر ەكەنبىز. سونداي-اق ەت ونىمدەرىنىڭ دە 25 پايىزى قازاقستاندىق فەرمەر­لەردىڭ ۇلەسىنە تيەسىلى ەكەن. ەتكە دەگەن سۇرانىستىڭ دا 75 پايىزىن يمپورتپەن جاۋىپ وتىرمىز. قازىر ءىرى قارانى دا شەتەلدەن تاسىمالداپ جاتىرمىز. ءوزىمىزدىڭ قولدا بار تۇلىكتىڭ تەرىسى مەن ءجۇنىن يگەرۋدى ويلاپ تا وتىرعان جوقپىز. وسى ورايدا، اعا، قازاق اتا كاسىبى – مال شارۋاشىلىعىنان قول ءۇزىپ بارا جاتقان جوق پا؟

– ەلىمىزدە مال شارۋاشىلىعىنىڭ توقىراۋعا ۇشىراۋىنا سوناۋ 90-شى جىلداردىڭ باسىنداعى اۋىل شارۋا­شى­لىعىنىڭ اسىعىس نازاردان تىس قالۋى سەبەپ بولدى. اۋىلدىڭ ءسانى مال ەدى. مال كەتكەن سوڭ اۋىلدان دا ءمان كەتتى. بارلىق سانالى عۇمىرىن مال ءوسىرۋدىڭ جايىنا ارناعان كەشەگى مايتالمان مالشىلار ەندى كۇنكورىس قارەكەتىمەن امالسىز قالاداعى باسقا كاسىپتەرگە بەيىمدەلۋگە ءماجبۇر بولدى. ءسويتىپ، اتادان بالاعا جالعاسىپ كەلە جاتقان اتاكاسىپ ساباقتاستىعى ال­سى­رەدى. مال شارۋاشىلىعى – اۋىل شارۋا­شىلىعىنىڭ كۇردەلى ءبىر سالاسى. سونىسىنا قاراي اتالمىش سالانى جان-جاقتى يگەرە الساق، وتە بەرەكەتتى سالا دەۋگە دە بولادى. جاسىراتىنى جوق، وتپەلى كەزەڭدە ءبىز قولدا بار مالدىڭ باسىن قوجىراتىپ الدىق. ماسەلەن، 1990 جىلى قازاقستاندا 9 757,2 مىڭ باس ءىرى قارا مال بولسا، 2000 جىلى 4 106,6 مىڭ باس ءىرى قارا مال عانا قالعان. سونداي-اق 1990 جىلى 1 626,3 مىڭ جىلقى بولسا، 2000 جىلى 976 مىڭ جىلقى قالعان. اسىرەسە وسى كەزەڭدە قوي مەن ەشكى باسى دا ويسىراپ ازايعان. قازاقستاندا 1990 جىلى 36 ميلليونعا جۋىق قوي بولسا، 2000 جىلى 9 ميلليوننىڭ و جاق، بۇ جاعىندا عانا قوي-ەشكى قالعانى بەلگىلى بولعان. ءبىر كەزدەرى قانشا ەڭبەكپەن كو­بەيت­كەن اسىلتۇقىمدى مال باسى دا كەمىپ كەتتى. ءتىپتى مالدى قويىپ، قولداعى قۇس سانىنىڭ دا ازايعانى انىق اڭعارىلادى. نارىقتىڭ زاڭى دەپ مالدى جەكەمەنشىكتىڭ قولىنا بەرۋدىڭ سوڭى مال باسىنىڭ كۇرت ازايۋىنا الىپ كەلدى. مال باسىنىڭ ازايۋ­ىنا وراي ونىڭ ونىمىنەن دە ايرىلىپ قالدىق. وسىدان كەلىپ ەت پەن ءسۇتتى شەكارا اسىپ تاسيتىن حالگە جەتتىك. وسى جاعدايدا بۇگىنگى كۇنى اسىلتۇقىمدى مال باسىن دا شەتەلدەن الدىرتۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرمىز. ويتكەنى ءوزىمىزدىڭ قولدا بار مال باسىن كوبەيتۋگە كوڭىل ءبولىپ، ەت پەن ءسۇت ونىمدەرىن دە قولدا بار مال باسى ارقىلى وندىرەمىز دەسەك، وعان دا ۇزاق ۋاقىت كەرەك. ەڭ كەمى ون جىل كەرەك. سوندىقتان جوعارى ءونىم بەرەتىن اسىلتۇقىمدى مال باسىن شەتەلدەن تاسىمالداۋ قاجەت بولىپ وتىر. كەيىنگى كەزدەرى شەتەلدەن، نەگىزىنەن، ەت باعىتىنداعى ءىرى قارالار اكەلىنىپ جاتىر. سوندىقتان كەلەشەكتە وزىمىزدە وندىرىلەتىن ەت پەن ءسۇت ونىمدەرىنىڭ ۇلەسى ارتاتىنىنا سەنەمىن. نەگىزى، وزىمىزدە ەت باعىتىنداعى ەكى سيىردىڭ تۇقىمى بار. ولار اۋليەكول مەن قازاقتىڭ اقباس سيىرى. ولاردىڭ سانى كوپ ەمەس، ءجۇز مىڭنىڭ و جاق بۇ جاعى. بىراق بۇل اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي مولشەر ەمەس. ەلىمىزدەگى سيىردىڭ جالپى سانىنىڭ ەكى-ءۇش پايىزدايى عانا بولادى. سوندىقتان اۆستريا، امەريكادان اكەلىنگەن سيىرلار ءسىڭىسىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا سەپتىگىن تيگىزسە دۇرىس بولار ەدى. بىراق سوڭعى كەزدەرى شەتەلدەن اكەلىنەتىن مالداردىڭ ۆەتەريناريالىق-سانيتاريا جاعى اقساپ جاتىر. باتىس ەلدەرىندە كوپتەگەن جۇقپالى اۋرۋلار بار. سولاردىڭ ءبىرى ەلىمىزگە اكەلىنگەن مالداردان تابىلىپ، جاقىندا شىعىس قازاقستان وبلىسىنا قاراستى شارۋاشىلىقتاردىڭ بىرىنەن 200 باس شەتەلدىك مالدى ورتەۋگە ءماجبۇر بول­دىق. ورتەمەسكە امالىمىز دا جوق، ويتكەنى ول مالدار ادامداردىڭ ومىرىنە قاۋىپتى. شەكارا اسىپ تاسىعان مالدىڭ وسىنداي ماسەلەسى تۋىندايتىنى وكىنىشتى. سوندىقتان قىرۋار قارجى ءبولىنىپ، مالدى ساتىپ الاردا ماماندار مۇقيات بولۋى كەرەك ەدى. مالدى ءوسىرۋ ءۇشىن ونىڭ جەمشوپ قورى، جاڭا تەحنولوگياسى جانە گەنەتي­كالىق سەلەكتسياسى تالاپقا ساي بولۋى كەرەك. بۇل – وتە كۇردەلى جۇمىس. جەمشوپ قورى بولىپ، مالدىڭ گەندىك قۇرىلىمى دۇرىس بولماسا دا ساپالى ءونىم الۋ مۇمكىن ەمەس. تۇقىمى جاقسى مال بولىپ، وعان تالاپقا ساي جاعداي جاساعاندا عانا جاقسى، ساپالى ءونىم الا الامىز. اسىلتۇقىمدى مال بولماسا، 200-300 كەلىدەن ارتىق ەت بەرمەيدى. ال قازىر شەتەلدەن اكەلىنىپ جاتقان مالداردى جاقسىلاپ بورداقى­لاساق، 700-800 كەلىگە دەيىن ەت الۋعا بولادى. سوندىقتان ءبىر كەزدەرى ازدىرىپ العان مال باسىن قايتا اسىلداندىرۋ مال شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ باستى ماق­ساتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. قازىر كوپشىلىك سىرتتان مال اكەلۋگە قارسىلىق تانىتىپ جاتىر. بىراق ءدال قازىرگى جاعدايدا ءبىز سىرتتان مال تاسۋعا ءماجبۇر ەكەنىمىزدى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. جالپى، گەننىڭ تۇقىم­قۋالاۋشىلىق قاسيەتىنىڭ ماڭىزى زور. وسى ورايدا اسىلتۇقىمدى مال باسىنىڭ الداعى ۋاقىتتا ساقتالۋىنا ءمان بەرۋىمىز كەرەك. سۇرىپتاۋدان وتكىزە وتىرىپ، مالدىڭ گەنىن انىقتاپ، ءوز تۇقىمىنا ارتىقشىلىقتارىن بەرە الا ما، وسىنىڭ ءبارى ەلىمىزدە جان-جاقتى زەرتتەلىپ، زەردەلەنۋى كەرەك. وسى ماقساتتا ەلىمىزدە رەسپۋبليكالىق پالاتا­لار قۇرىلدى. بۇرىن گەندىك سەلەكتسيامەن رەسپۋبليكا، وبلىس كولەمىندە اينالىساتىن بىرلەستىكتەر بولعان. شارۋاشىلىقتاردا سەلەكتسيا جۇرگىزەتىن سەلەكتسيونەر مامان­دار بولعان. مۇنىڭ ءبارى ۋاقىت وتە تاراپ كەتتى. قازىر ەشكىم مۇنىمەن اينا­لىسپايدى. سوندىقتان اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى رەسپۋبليكالىق پالاتالار قۇردى. بۇل پالاتالاردىڭ باستى ماقساتى – ەلىمىزدەگى شارۋاشىلىقتاردا ءوسىرىلىپ جاتقان مال تۇقىمىن ساقتاۋ جانە ساپاسىن جاقسارتۋ. اسىلتۇقىمدى مال باسىن ىرىكتەۋدەن وتكىزىپ، ونىڭ تەكتەرىن ساقتاۋ باعىتىنداعى رەسپۋبليكالىق پالاتالاردىڭ جۇمىسى باستالىپ تا كەتتى. اقىرى مال وسىرگەن سوڭ تەگى ناشار مالدى تەكتەن-تەككە وسىرە بە­رۋدىڭ قاجەتى جوق. رەسپۋبليكالىق پالاتا الداعى ۋاقىتتا قولداعى مال باسىن بارىنشا اسىلداندىرۋ باعىتىندا جۇمىس­تار جاسايدى. نەگىزى، قازاقتىڭ اق باس اسىلتۇقىمدى سيىرلارىن كوبەيتۋىمىز كەرەك. بۇل ءمارمار سيىر ەتى ساپاسى جاعىنان حالىقارالىق رىنوكتا جوعارى باعالانادى. سوندىقتان ءوزىمىزدىڭ قولدا بار تۇقىمىمىزدى دا دامىتۋدى ويلاۋى­مىز كەرەك.

– اعا وسى «شەتەلدەن بۇقا اكەلگەن­نەن گورى، ونىڭ ۇرىعىن اكەلۋ ارزانعا تۇسەتىن ەدى ءارى بۇقادان گورى ونىڭ ۇرىعىن تابيعاتىمىزعا تەز بەيىمدەۋگە بولاتىن ەدى» دەپ داۋ ايتۋشىلار كوپ بولدى ءبىر كەزدەرى. بۇل ماسەلەگە ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قالاي؟

– بۇقانىڭ ءوزىن اكەلگەن دە دۇرىس، ەمبريونىن تاسىمالداۋ دا دۇرىس. ويتكەنى ءبىر بۇقانى اكەلۋ ارقىلى ودان بىرنەشە رەت تۇقىم الۋعا بولادى. ال باعاسى جونىنەن ەمبريون ارزانعا تۇسەدى. بىراق ءبىر بۇقادان بىرنەشە رەت تۇقىم الۋعا بولاتىنىن ەس­كەرۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، ءبىر بۇقادان 15-20 مىڭعا دەيىن ۇرىق الۋعا بولادى.

– جىل سايىن مالدان ءتۇرلى دەرت تابىلىپ، ولاردى توبىمەن ورتەۋ ادەتكە اينالىپ بارادى. ماسەلەن، جاقىندا شىعىس قازاقستان وبلى­سىنىڭ تارباعاتاي اۋدانىندا 800 باس مالدان اۋسىل دەرتى تابىلۋىنا وراي كوزى جويىلدى. ءۇرجار اۋدانىنىڭ اقشوقى ەلدى مەكەنىنەن ءدال وسى دەرت سال­دارىنان ءبىر جارىم مىڭعا جۋىق ءىرى قارا ورتەلدى. جىل سايىن مالدىڭ قىرىلۋىنىڭ سىرىن ۆەتەرينارلىق جۇمىستاردىڭ السىزدىگىنەن ىزدەۋگە بولا ما؟

– ارينە، جىل سايىن ءىرى قارا مالدىڭ اراسىندا ءتۇرلى دەرتتەر دەندەيتىن بولسا، وندا ونىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى – ۆەتەري­نارلىق جۇمىستاردىڭ جۇيەلى جۇرگىزىلمەۋى دەۋگە بولادى. قازىر ەلىمىزدەگى مالدىڭ 70-80 پايىزى جەكەمەنشىكتىڭ قولىندا. ال جەكەمەنشىكتىڭ قولىنداعى مالدىڭ ناقتى ەسەبى جوق. كوبىنە ءوز بەتىمەن سىرتتا جۇرەتىن جىلقى سەكىلدى تۇلىكتەر بار. ءوز بەتىمەن جۇرگەن مالعا ۋاقتىلى ەگۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، ءىرى قارادا كەزدەسەتىن قاۋىپتى دەرتتەردىڭ الدىن الۋ جۇمىستارى دا جۇيەلى جۇرگىزىلمەيدى. وسى ورايدا ايتا كەتەر جايت، جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر تاراپىنان مال باسىنىڭ ساناعى جۇرگىزىلەتىن بولسا، مال­دىڭ يەلەرى مال باسىن ناقتى كورسەت­پەۋگە تىرىسادى. ال سول مالى قانداي دا ءبىر دەرتكە شالدىعىپ، شىعىن بولا قالسا، وتەماقى تالاپ ەتەدى. وكىنىشكە قاراي، قازىر جەكەمەنشىكتىڭ قولىنداعى مالدىڭ ەسەبى جوق. نەگىزى، جەرگىلىكتى ۆەتەرينارلار ءار شارۋاشىلىقتاعى مالداردى نومىرلەپ، ەسەبىن جۇرگىزىپ وتىرۋى كەرەك. جەكە­مەنشىكتىڭ قولىنداعى مالدىڭ تولىق ەسەبى بولماعاننان كەيىن ەگۋ كەزىندە ەسەپكە ىلىنبەي قالادى. ەگەر ءبىر مال ەگۋسىز قالىپ كەتىپ، بويىنان قانداي دا ءبىر دەرت تا­بىلاتىن بولسا، وندا قالعان مالدى ەگۋ جۇمىستارى دالاعا كەتتى دەپ ساناي بەرۋگە بولادى. ءدال وسىنىڭ سالدارىنان اۋسىل سەكىلدى سيىردا كەزدەسەتىن دەرتتى ءبىز اۋىزدىقتاي الماي وتىرمىز. ەلىمىزدەگى ۆەتەريناريا سالاسى كەيىنگى ون جىلدىڭ ىشىندە، وتپەلى كەزەڭدە قوجىراپ كەتتى. ۆەتەرينار ماماندار كەيبىر اۋىلداردا مۇلدەم جوق. مال شارۋاشىلىعىن دامى­تىپ، مال ءوسىرۋدى جولعا قويامىز دەسەك، ءبىز ۆەتەرينار مامانداردىڭ ءار اۋىلدا، ءار شارۋاشىلىقتا بولۋىن قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك. سونداي-اق بۇل جەردە ءبىز جەكەمەن­شىكتىڭ دە جاۋاپكەرشىلىگى بولۋىن قامتا­ماسىز ەتۋىمىز كەرەك. ەگەر جەكەمەنشىك مالىن جاسىرىپ قالاتىن بولسا، ۋاقتىلى ەگۋ جۇمىستارىن جۇرگىزبەيتىن بولسا، شارا قولدانۋ كەرەك. ياعني ءبىز جەكەمەنشىكتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋىمىز كەرەك. نەگىزى، مالعا ۋاقتىلى ەگۋ جۇمىستارىنىڭ جۇرگىزىلۋى تىكەلەي ۇلت قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى دۇنيە. ماسەلەن، قانداي دا ءبىر اۋرۋ مالدىڭ ءسۇتى نەمەسە ەتى حالىق اراسىنا تارالىپ كەتەتىن بولسا، ونىڭ زاردابى ۇلكەن. مەملەكەتتىڭ باستى بايلىعى دەنى ساۋ ازامات ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز مالعا ۋاقتىلى ەگۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋىن قام­تاما­سىز ەتۋىمىز كەرەك. جانە ەگىلمەگەن بىردە-ءبىر مالدىڭ قالماۋىن قامتاماسىز ەتپەيىنشە جىل سايىن قىرىلعان مالدان قۇتىلا المايمىز. اۋىلداعى قازاق دالادا جايىلىپ ءجۇر دەپ مالدىڭ ەگىلۋىن قۇنتتاي بەرمەيدى. ال دالادا قاسقىر، تۇلكى، اۋىرىپ دالادا ءولىپ قالعان مالدىڭ ولەكسەسى اۋرۋ وشاعى دەۋگە بولادى.

– قاي ءبىر جىلدارى ەلىمىزگە كانادادان باقتاشىلار اكەلدى. ولار قازاققا مال باعۋدى ۇيرەتەتىن كورىنەدى. مال شارۋاشىلىعى اتا كاسىبى بولعان قازاققا بىرەۋلەردىڭ كەلىپ مال باعۋدى ۇيرەتۋى ەرسى كورىندى. بۇل جايتقا ءسىز نە دەر ەدىڭىز؟

– ءتورت تۇلىكتىڭ بابىمەن جىلدىڭ ءتورت ماۋسىمىن دا تابيعات اياسىندا وتكىزەتىن قازاقتاردان ارتىق مال ءوسىرۋدىڭ قىرى مەن سىرىن بىلەتىن حالىق جوق ەكەندىگىن كونە تاريح تاجىريبەسى دالەلدەگەن. حالقىمىز عاسىرلار بويى مال شارۋاشىلىعىن دا­مىتۋ جاعدايىن جەتىلدىرىپ وتىردى. بەرتىن كەلە، مال باعۋدىڭ كونە داۋىردەگى ءداستۇرى وزگەرىپ، شارۋاشىلىقتى دامىتۋدىڭ ۋاقىت­قا ساي جەتىلگەن جاڭا ادىستەرى ورنىعىپ، مال جارتىلاي جايىلىپ باعىلاتىن بولدى. جاز ايلارىندا مال جايىلىمدا باعىلىپ، قىس­تا قورادا كۇتىپ باعىلاتىن بولدى. قولعا قارايتىن مال ءۇشىن قىسقا جەتكىلىكتى جەمشوپ قورى دايىندالدى. ءتىپتى تەبىنگە تۇسەتىن جىلقى مالىن دا قاتتى قىس اي­لارىن­دا ارنايى ازىرلەنگەن جەمشوپ قورىمەن قوسىمشا ازىقتاندىرىپ وتى­راتىن بولدىق. دەگەنمەن شەتەلدەن اكەلىن­گەن مالدىڭ كۇتىمى دە باسقاشا بولادى. سوندىقتان ەلىنەن ساتىپ اكەلىنگەن مالدى قالاي كۇتىپ-باپتاۋدىڭ رەتىن ۇيرەتۋگە ولار مىندەتتى. مال باققان قازاققا مالدى باقتىرۋدى ۇيرەتكەنى نەسى دەۋدىڭ قاجەتى جوق. ويتكەنى ءبىر جاعىنان الىپ قارايتىن بولساق، سوڭعى كەزدەرى مالدىڭ كۇتىمىن بىلەتىن، كۇيىن بىلەتىن مالشى قالمادى. قازىرگى جاستار مالعا ونشا قۇشتار ەمەس.

– مال شارۋاشىلىعىنىڭ باستى ماسەلەسى رەتىندە قاي ماسەلەنى ايتار ەدىڭىز؟

– ۆەتەرينار مامانداردىڭ جەتىس­پەۋشىلىگىن ايتار ەدىم. جاس مامانداردىڭ اۋىلعا بارعىسى جوق. «اۋىل جىلى» جاريا­لانىپ، مەملەكەت تاراپىنان اۋىل شارۋا­شىلىعىنا ميللياردتاعان قارجى بولىنە باستاعان بىرنەشە جىلدىڭ جۇزىندە دە اۋىلعا بارىپ، تۇرالاعان اتاكاسىپتى تۇرعىزۋعا قۇلشىنىس تانىتقان جاستار قاراسى كورىنبەدى. جاس مامانداردى اۋىلعا تارتۋ ماقساتىندا ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما دا قابىلدادىق. بىراق ونىمەن مامانداردىڭ اۋىلعا اعىلىپ كەتىپ جاتقانى بايقالمايدى. سوندىقتان «ديپ­لوممەن – اۋىلعا!» باعدارلاماسىنىڭ تەتىكتەرى قايتادان قاراستىرىلۋى كەرەك. اۋىلداعى شارۋا­شىلىق باسشىلارى دا بارعان مامانعا جوعارى كولەمدەگى جالاقى تاعايىنداۋىن قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. قازىر ءبىزدىڭ فەرمەرلەرىمىز از شىعىندى كوپ كورىپ، تارتىنۋدىڭ سالدارىنان كوپ پايدادان قاعىلىپ جاتىر.

– تاعى ءبىر اتاپ ايتىپ كەتپەسە بولمايتىن نارسە ءتورت تۇلىك مالدىڭ تەرىسى مەن جۇنىنە قاتىستى. قازىر مال­دىڭ ءسۇتى مەن ەتىنە عانا نازار اۋدارىپ، تەرىسى مەن ءجۇنىن ەستەن شىعارعان ءتارىزدىمىز...

– دۇرىس ايتاسىز. قازىر مالدىڭ تەرىسى مەن جۇنىنە نازار اۋدارىپ، يگەرۋگە تىرىسىپ جاتقان ەشكىم جوق. شىن مانىندە، مالدىڭ تەرىسى مەن ءجۇنىن يگەرسەك، قىرۋار پايداعا كەنەلەر ەدىك. سول ءۇشىن اۋىل­داردىڭ جانىنان تەرى مەن ءجۇن قابىلداۋ پۋنكتتەرى اشىلىپ، رەسپۋبليكا كولەمىندە ارنايى تسەحتار اشىلىپ، حالقىمىزدى تابيعي ونىمدەرمەن قام­تاماسىز ەتسە، بۇگىنگىدەي حالقىمىز بۇكىل كيىم-كەشەكتى شەكارا اسىپ تاسيتىن حالگە جەتپەس ەدىك. قازىر كورشى قىتاي ەلى وزدەرىنە ءبىرلى-جارىم اۋىلدارىمىزدان بولماشى تيىن-تەبەنگە تەرى، ءجۇن الىپ الىپ كەتىپ جاتىر. تيىن-تەبەنگە كەتكەن تەرىلەر وزىمىزگە جۇزدەگەن مىڭدىق بىلعارى تون، شۇبەرەك بولىپ كەلىپ جاتىر. شاعىن بيزنەس وكىلدەرىن قولداۋ ءجيى ايتىلۋدا. سول ايتىلعان ءسوز ايتىلعان جەردە قالماي، تىكەلەي وسى ماسەلەلەرگە باعىتتالۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. قازىر ناقتى ماسەلەلەر ايتىلىپ، ونى شەشۋ جولدارى دا قاراستىرىلعانىمەن، قۇلشى­نىپ شىعىپ، سونى ىسكە اسىراتىن مامان جوق. بولماسا شاعىن بيزنەستى قولداۋ جۇيەسى اياسىندا جاستار تىكەلەي اۋىلدان ەت، تەرى، ءسۇت وندەيتىن پۋنكتتەر اشىپ، ونى ودان ءارى وڭدەۋ جولدارى قاراستىرىلسا، تالاي ماسەلەنى شەشكەن بولار ەدىك. قازاق قالاعا جەتىسكەننەن قاشىپ جاتقان جوق. اۋىلداعى 10 سوتىق جەرىنەن قاشىپ كەلىپ، بىرەۋدىڭ قۋىقتاي پاتەرىن جالعا الىپ، بازاردا اربا سۇيرەپ جۇرگەننەن گورى اۋىلدان مال ءونىمىن وڭدەيتىن پۋنكتتەر اشىپ بەرسەك، بۇگىنگىدەي تالاي اۋىلىمىز جويىلماس ەدى. ءدال قازىر ءبىز ىشكى سۇرانىستى دا قامتاماسىز ەتە الماي وتىرمىز. قازىر جىلىنا 4 ميلليون­نان استام ءسۇت وندىرەتىنىمىز جايلى ستاتيس­تيكا بار. بىراق مەن سونىڭ وزىنە ۇلكەن كۇدىكپەن قارايمىن. ويتكەنى ەلىمىزدە ايتى­لاتىن ستاتيستيكانىڭ ءوزى كوبىنە كۇدىكپەن قارارلىقتاي دارەجەدە. ايتەۋىر جوعارى جاققا جاقسى كورىنۋ ءۇشىن بىرىنەن-ءبىرى ءوتىپ، جالعان تسيفرلار كورسەتەدى. ناتيجەسىندە مۇنداي تسيفرلاردان ەكونوميكامىزعا زالال كەلەدى. ماسەلەن، شىن مانىندە، ەلىمىزدە جىلىنا 4 ميلليون 400 ليتر ءسۇت وندىرىلەتىن بولسا، سىرتتان ءسۇتتى قازىرگىدەي كوپ مولشەردە تاسىماس ەدىك. ىشكى تاۋاردى ساتىپ الۋشىلاردىڭ باعاسىن مەملەكەت بەلگىلەۋى كەرەك. ىشكى وندىرىلەتىن ءونىم سىرتقى ءونىمنىڭ باعاسىنان ارزان بولماسا، كوپشىلىك ارزاندىعىنا قىزىعىپ، سىرتتان كەلەتىن ءونىمدى كوبىرەك قولدانادى دا، ىشكى ءونىم سۇرانىستىڭ جوقتىعىنان جابىلىپ قالۋعا ءماجبۇر بولادى. سوندىقتان ءونىم وندىرۋشىلەرگە مەملەكەتتىك قولداۋ كەرەك، سالىستىرمالى تۇردە باعاسىنا باقىلاۋ كەرەك. ىشكى ءونىمىمىزدى قولداۋ ءۇشىن سىرتتان كەلەتىن ونىمگە سالىقتى كوبەيتىپ، وزىمىزدە وندىرى­لەتىن ءونىم باعاسىنا مىندەتتى تۇردە باقىلاۋ قاجەت. جالپى، مال ءونىمىن ءتيىمدى وندىرۋگە قاتىستى ايتىلىپ جۇرگەن ۇتىمدى ۇسىنىس­تار جەتەرلىك. ەگەر سونى جۇزەگە اسىرساق، قىرۋار پايداعا كەنەلەر ەدىك. بىراق سونى ىسكە اسىراتىن ادام جوق.

– ماسەلەن...

– ماسەلەن، قۇرت، ىرىمشىك، برىنزا سەكىلدى ءسۇت ونىمدەرىن فاست فۋد تۇرىندە وندىرۋگە بولادى. قازىر شەتەلدىڭ پايداسىنان زيانى كوپ ءونىمىن جەپ جۇرگەن بالالارىمىزدىڭ 45 پايىزى اسقازان-ىشەك جولدارى اۋرۋىنا شالدىققان كورىنەدى. ەگەر سولارعا كيريەشكي ورنىنا قۇرت، ىرىمشىك جەگىزەتىن بولساق، بولاشاق ۇرپاعىمىزدىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا مۇمكىندىك تۋار ەدى. قازىر ەلىمىزدىڭ ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنىڭ كىلتى تۇتاستاي جاتتىڭ قولىنا كوشكەن. حيميالىق قوسپاسى كوپ بۇل ونىمدەردىڭ ادام اعزاسىنا كەلتىرىپ جاتقان كەسىرى دە وراسان. قازىر كوپتەگەن ەلدەر ازىق تۇلىك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن گەندىك موديفيكاتسيالانعان ونىمدەرگە بوي ۇرۋدا. ال ەگىن ەگىپ، كوكونىس، جەمىس-جيدەك وسىرۋگە جەرىمىز كەڭ، قۇنارلى. مالدىڭ جەمشوبىن دايىنداۋعا دا جەرىمىز جەتىپ جاتىر. مال وسىرۋگە دە دالامىز قولايلى. بىراق وسى مۇمكىنشىلىكتى پايدالانا الماي وتىرعانى­مىزعا جانىم اۋىرادى. ەگەر وسى مۇمكىن­دىكتى پايدا­لانساق، الەم حالقى گەندىك موديفيكا­تسيالانعان ونىمدەردەن باس تارتىپ، تابيعي، قۇنارلى ءبىزدىڭ ونىمدەرى­مىزدى پايدالانۋعا تىرىسار ەدى. وسىلايشا الەمگە تابيعي، قۇنارلى، تازا ونىمدەرى­مىزبەن تانىلۋعا مۇمكىندىك تۋار ەدى.

Abai.kz