سۇلتان حان اققۇلۇلى. الاش كوسەمىن ماسكەۋدە كوممۋنالدىق پاتەر مەن ادەبي قىزمەت توسىپ الدى (جالعاسى)
سۋرەتتەر ماقالا ىشىندە كورسەتىلگەن نومىرلەرى بويىنشا بەرىلدى. 1-13 كە دەيىنگى ساندار سۋرەتتەردىڭ سايتقا ورنالاسقان رەتى
1. № 9-سۋرەت: ليزا اليحانقىزى ستۋدەنت جىلدارىندا
2. № 10-سۋرەت: وكتاي (سەرگەي) بوكەيحان
3. № 11-سۋرەت: ءا.ن.بوكەيحانە نەمەرەسى ەسكەندىرمەن
4-5. № 13-سۋرەت: ساماردا ءاليحان وتباسىمەن تۇرعان ءۇي (كناز ۆ.كۋگۋشەۆتىڭ مەنشىكتى ءۇيى، سۋرەتتى تۇسىرگەن مۇرات سىدىقوۆ - باتىس قازاقستان تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. ورال، 2012 ج.), № 14-سۋرەتساماردا ءاليحان وتباسىمەن تۇرعان ءۇي - (سۋرەتتى تۇسىرگەن مۇرات سىدىقوۆ - باتىس قازاقستان تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. ورال، 2012 ج.)
6. № 15-سۋرەت: ءاليحاننىڭ زايىبى - ەلەنا ياكوۆلەۆنا سەۆاستيانوۆا-بوكەيحان
7-8: № 16-17-سۋرەتتەر: احمەت بايتۇرسنىۇلى عالىمدار اراسىندا
9. №18-سۋرەت: ءاليحان بوكەيحاننىڭ 1937 جىلدىڭ شىلدەسىندە ءوز قولىمەن تولتىرعان «تۇتقىن انكەتاسى
سۋرەتتەر ماقالا ىشىندە كورسەتىلگەن نومىرلەرى بويىنشا بەرىلدى. 1-13 كە دەيىنگى ساندار سۋرەتتەردىڭ سايتقا ورنالاسقان رەتى
1. № 9-سۋرەت: ليزا اليحانقىزى ستۋدەنت جىلدارىندا
2. № 10-سۋرەت: وكتاي (سەرگەي) بوكەيحان
3. № 11-سۋرەت: ءا.ن.بوكەيحانە نەمەرەسى ەسكەندىرمەن
4-5. № 13-سۋرەت: ساماردا ءاليحان وتباسىمەن تۇرعان ءۇي (كناز ۆ.كۋگۋشەۆتىڭ مەنشىكتى ءۇيى، سۋرەتتى تۇسىرگەن مۇرات سىدىقوۆ - باتىس قازاقستان تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. ورال، 2012 ج.), № 14-سۋرەتساماردا ءاليحان وتباسىمەن تۇرعان ءۇي - (سۋرەتتى تۇسىرگەن مۇرات سىدىقوۆ - باتىس قازاقستان تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. ورال، 2012 ج.)
6. № 15-سۋرەت: ءاليحاننىڭ زايىبى - ەلەنا ياكوۆلەۆنا سەۆاستيانوۆا-بوكەيحان
7-8: № 16-17-سۋرەتتەر: احمەت بايتۇرسنىۇلى عالىمدار اراسىندا
9. №18-سۋرەت: ءاليحان بوكەيحاننىڭ 1937 جىلدىڭ شىلدەسىندە ءوز قولىمەن تولتىرعان «تۇتقىن انكەتاسى
10. № 19 سۋرەت: ءنازىر تورەقۇلوۆ (ۆيكيپەديادان)
11. № 20 سۋرەت: حيدجاز، نەدجد جانە قوسىلعان وبلىستار پاتشالىعىنىڭ (قازىرگى ساۋد ارابياسى پاتشالىعى) حانزاداسى فەيسال ابدەل ءازيز اس-ساۋدي مەن كەڭەس وداعىنىڭ وكىلەتتى وكىلى (ەلشىسى) ءنازىر تورەقۇلۇلى. دجيددا قالاسى، 1929 جىل (ۆيكيپەديادان).
12. № 21-سۋرەت: ءاليحاننىڭ ماسكەۋدەگى كىندىك باسپادا ىستەگەنى تۋرالى پىكىر
13. № 23 سۋرەت: اكادەميك فەرسماننىڭ حاتى
قىر بالاسىن - ەلاعاسىن قازاعى، تاتارى، ورىسى ارالاس قارقارالى جۇرتشىلىعى، اراسىندا ءوزىنىڭ جاقىندارى دا بار، جىلاپ-ەڭىرەپ شىعارىپ سالدى. بۇل شامامەن 1922 جىلى قاراشانىڭ سوڭى مەن جەلتوقساننىڭ باسى بولاتىن. ماسكەۋگە قولىن كىسەندەپ، جانىنا كۇزەت قوسىپ 1922 جىلى جەلتوقساننىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا جەتكىزدى. ماسكەۋگە جەتىسىمەن ۇلتتاردىڭ ىستەرى بويىنشا حالىق كوميسسارى ي.ءستاليننىڭ كرەملدەگى كابينەتىنەن ءبىر-اق شىقتى. ودان ءبىر اي بۇرىن نە ءۇشىن جانە كىمنىڭ نۇسقاۋىمەن تۇتقىندالعانىن، ءوزىن ماسكەۋگە كىسەندەپ جەتكىزۋگە كىمنىڭ بۇرىق بەرگەنىن الاش كوسەمى الدەقاشان ىشتەي سەزگەن-ءدى. ستالينمەن اراداعى اڭگىمە ونىڭ بار سەزىگىن ءبىرجولا سەيىلتەدى. اڭگىمە ۇزاققا سوزىلعان. الاش كوسەمىنىڭ ءوز سوزىنە قاراعاندا، ول ۇيرەنشىكتى ادەتىنە سالىپ ويىن بەتىنە تىكە ايتپاي، ادەپتىلىك ساقتاپ، ءازىل-شىنى ارالاس، ماقال-ماتەلدەتىپ سويلەيدى. ويتكەنى، ي.ءستاليننىڭ ويىندا نە بارىن بولجاپ بولمايدى. ءبىر كەزدە كۇتكەندەگىدەي: «ءسىزدىڭ جاقتاعى كوممۋنيستەردىڭ جايى قالاي؟» – دەگەن استارلى سۇراعىن توتەسىنەن قويدى. ءبىر ءسات قانا ويلانعان ءا.بوكەيحان بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى: «شىعىستا ماقال-ماتەلدەپ سويلەيتىنىن ءسىز بىلەسىز عوي. قارسى بولماساڭىز، مەن سىزگە ءبىر ماتەل ايتىپ بەرەيىن. البەتتە، ءسىز قوجا ناسرەدديندى بىلەسىز. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە قولىنا ۇستاعان جالعىز تاعاسى ول ءبىر جيىنعا بارادى. جۇرت ودان: - قولىڭا ۇستاعانىڭ نە؟ – دەپ سۇرايدى. ناسرەددين ولارعا: - بۇل ەسەگىمنىڭ تاعاسى. ەندى ارمانىم تولىق ورىندالۋى ءۇشىن ماعان ءبىر ەسەك پەن تاعى ءۇش تاعا جەتپەي تۇر، - دەپ ءتىل قاتادى. مىنە قازاقستانداعى كوممۋنيستەردىڭ جاعدايىن وسىلاي سيپاتتار ەدىم».
ستالين قازاق كوسەمىنىڭ اششى دا بولسا شىندىققا جاقىن ماتەلىن ءتۇسىنىپ، ءبىر ءسات ويلانعانداي بولىپ: - ماسكەۋدە بولا تۇرىڭىز. سىزگە پاتەر مەن جۇمىس قاراستىر دەپ مەن تورەقۇلوۆ جولداسقا تاپسىرما بەردىم. مەنىڭ سىزگە قوياتىن ءبىر تالابىم بار: ەلگە ورالماڭىز، قىرعا قاراي اياق باسپاڭىز! – دەپ قويىپ قالادى.11
ي.ءستاليننىڭ 6 ميلليونان استام قازاقتىڭ كوسەمىنە ماسكەۋدەن تاۋىپ بەرگەن پاتەرى مىناۋ: بولشوي كيسلوۆسكي كوشەسى [پەرەۋلوك]، 4 ءۇي، № 15 كوممۋنالدى پاتەر. ونى پاتەر دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتۋ قيىن. ءا.بوكەيحاننىڭ ۇلەسىنە تيگەنى - 7 بولمەلى پاتەردىڭ تەرەزەسى كوشەگە قاراعان ەڭ اقىرعى ءبىر بولمەسى. سوۆەت وكىمەتىنىڭ «قارا قۋعىن جاساعان كۇندەرىندە، ايداۋىنا دا، اباقتىسىنا دا شىداپ، ەل ءۇشىن باسىن قۇربان قىلۋعا» بەل بۋعان ەلاعاسى وعان دا كوندى: بەرگەن باسپاناسىن نە ازسىنىپ، نە مەنسىنبەگەن، نامىستانعان سىڭاي تانىتپادى. ءوزىنىڭ ىزىنشە ماسكەۋگە كەلگەن قىزى ەليزاۆەتا [№ 9-سۋرەت] مەن ۇلى وكتاي [№10-سۋرەت]،12 شامامەن 1925 جىلى قىزىنان تۋعان نەمەرەسى ەسكەندىر [№ 11, سۋرەت]13 قوسىلىپ، 4 جان وسى الاقانداي بولمەدە سىر بەرمەي 15 جىل تۇردى. اكەسىنىڭ قولىندا تۇرىپ قىزى – ليزاجان (كۇندەلىكتى ومىردە جانە ا.بايتۇرسىنۇلىنا جازعان حاتتارىندا الەكەڭ قىزىن وسىلاي اتايدى) – ءماديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ، ماسكەۋدە اكەسىنىڭ قاسىندا قالسا، ۇلى وكتاي (تولقۇجاتىنداعى ەسىمى سەرگەي) – ماسكەۋدىڭ تاۋ-كەن ينستيتۋتىن ءتامامداپ، جەكزقازعان ءتۇستى مەتال كەنىشىن يگەرۋگە اتتانىپ، اكەسى «حالىق جاۋى» دەگەن ناقاق ايىپپەن ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن 1937 جىلدىڭ قىركۇيەگىنە دەيىن باس ينجەنەر قىزمەتىن اتقارادى.
ايتسە دە الاش كوسەمىنىڭ ماسكەۋلىك باسپاناسىن سوناۋ قارعىس اتقان پاتشا زامانىندا ساماردا ساياسي ايداۋدا ءجۇرىپ تۇرعان 3 قاباتتى ۇيىمەن سالىستىرۋعا ءتىپتى كەلمەيدى. ورىس اقسۇيەگى، كادەت پارتياسىنىڭ سامار توبىنىڭ مۇشەسى، كناز ۆ.ا.كۋگۋشەۆتىڭ كازانسكايا كوشەسى، № 30 ۇيىندە [№ 13, 14-سۋرەت] ءا.بوكەيحان ساياسي ايداۋدا جۇرگەن 1909-1917 جىلدارى وتباسىمەن بىرگە تۇردى. ول كەزدە سۇيىكتى جارى ەلەنا سەۆاستيانوۆا-بوكەيحاننىڭ ءالى دەنى-باسى ساۋ بولاتىن [15-سۋرەت]. 1921 جىلدىڭ كۇزىندە سۇزەك اۋرۋىنان ەرتە دۇنيە سالعان جارىن الەكەڭ مارقۇمنىڭ اقىرعى ءوتىنىشىن بۇلجىتپاي ورىنداپ، سەمەيدە پوپ شاقىرىپ حريستيان ءراسىمى بويىنشا جەرلەپ، ەكى بالاسىن جالعىز اسىراپ قالعان ەدى.14
ماسكەۋدەگى ءبىر بولمەلى كوممۋنالدىق پاتەرى تار بولسا دا، ونىڭ تابالدىرىعىن اتتاماعان، ۇلت كوسەمىنىڭ كەڭ داستارحانىنان ءدام تاتپاعان قازاق كەمدە-كەم بولاتىن. ءوزىنىڭ تۋعان ءىنى-قارىنداستارىن ايتپاعاندا، 1920-30-جىلدارى ماسكەۋدە جاۋاپتى پارتيالىق-مەملەكەتتىك لاۋازىمداردا وتىرعان قازاق سوۆەت قايراتكەرلەرى ت.رىسقۇلۇلى. س.قوجانۇلى، ن.نۇرماقۇلى، ءوزىنىڭ جالعىز كۇيەۋ بالاسى س.سادۋاقاسۇلى، قىزمەت بابىمەن سيرەك تە بولسا كەلىپ تۇراتىن بۇرىنعى ۇزەڭگىلەستەرى ا.بايتۇرسىنۇلى، م.دۋلاتۇلى، جانشا جانە حالەل دوسمۇحامەدۇلدارى،15 ادەبيەت-كوركەمونەر ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەن كەزىندە م.جۇمابايۇلى، لەنينگرادتا وقىپ جۇرگەن م.اۋەزۇلى مەن ءا.مارعۇلان جانە ت.ب. ۇلت كوسەمىنىڭ اماندىعىپ ءبىلىپ، ءدام تاتىپ كەتەتىن. الاشوردا قايراتكەرلەرىن، جالپى كوزى اشىق كوكىرەگى وياۋ قازاق زيالىلارى مەن بەلسەندىلەرىن جاپپاي قۋدالاۋ ساياساتى ەتەك العان 1920-جىلداردىڭ سوڭى مەن 30-جىلدارى الەكەڭنىڭ وسى تار پاتەرى ماڭىزدى ورىن الدى. اتاپ ايتقاندا، سوۆەت وكىمەتىنىڭ ازاپ لاگەرلەرى – گۋلاگ-تاردا ايداۋدا جۇرگەن بۇرىنعى ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ تۋعان-تۋىسقاندارى يت-جەككەنگە بارىپ، كەيىن ەلگە قايتار جولىندا الاش كوسەمىنىڭ وسى تار پاتەرىنە ايالداپ، 2-3 تۇنەپ قايتاتىن. وعان الەكەڭنىڭ سولوۆەتسك لاگەرىنىڭ تۋنگۋتسك بولىمىندە «جازاسىن» وتەپ جۇرگەن مىرجاقىپ-ماديار دۋلاتۇلىنا 1934 جىلدىڭ 26 قىركۇيەگىندە جازعان مىناداي شاعىن حاتى دالەل بولادى: «شىراق ماديارىم! گايا، ءالتاي ەكى تۇنەپ، بۇگىن ءجۇرىپ كەتتى. شىعارىپ سالىپ جازىپ وتىرمىن...».16
قاراعاندىلىق جۋرناليست ءارى الاشوردا توراعاسىنىڭ ءومىرىن زەرتتەۋشى عالىم، مارقۇم ج.بەكتۇروۆتىڭ مالىمەتىنە سايكەس، ارحانگەلسك وبلىسىنداعى ازاپ لاگەرىنە جابىلعان ا.بايتۇرسىنۇلىن م.گوركيدىڭ زايىبى ە.پەشكوۆانى اراعا سالىپ، 1934 جىلى شىعارىپ العان ءا.بوكەيحان كورىنەدى. ە.پەشكوۆا ول كەزدە قىزىل كرەست ۇيىمىنىڭ كوميسسياسىندا قىزمەتتە جۇرگەن. لاگەردەن شىققان سوڭ احاڭ ماسكەۋدە ەلاعاسىنىڭ الگى پاتەرىن تارسىنباي تۇنەپ، لاگەردە جازعان كەزەكتى عىلىمي ەڭبەگىنىڭ قولجازباسىن سەنىپ قالدىرىپ كەتىپتى. كوپ ۇزاماي ءوزىنىڭ دە كەزەگى كەلەتىنىن ايقىن سەزگەن الاش كوسەمى ول قولجازبانى ۇزاق ۋاقىتتان بەرگى دوسى، عىلىمي ارىپتەسى، ءۇندىتانۋشى-اكادەميك س.ف.ولدەنبۋرگكە تاپسىرىپتى.17 ازىرشە ول قولجازبا قولعا تۇسپەي تۇر.
ءساتى كەلگەن سوڭ ايتا كەتەيىن، ولدەنبۋرگپەن ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءوزى دە الەكەڭ ارقىلى جاقسى تانىس بولاتىن. ولاردىڭ تانىستىعىنا س.-پەتەربور قالاسىنداعى رەسەي ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا ساقتالعان ءۇندىتانۋشى-عالىمنىڭ جەكە قورىنان 2009 جىلى تابىلعان 2 فوتوسۋرەت كۋا بولادى [№ 16, 17-سۋرەتتەر].
ال الاش كوسەمىنە ماسكەۋدەن «تابىلعان» قىزمەتكە توقتالسام، 1937 جىلدىڭ شىلدەسىندە ءوز قولىمەن تولتىرعان «تۇتقىن انكەتاسىندا» جازىپ كورسەتكەنىندەي [№18-سۋرەت], 1922 جىلدان سسسر حالىقتارىنىڭ كىندىك باسپاسىندا عىلىمي قىزمەتكەر (تسەنترالنوە يزداتەلستۆو نارودوۆ سسسر يلي تسين سسسر), 1926-1927 جىلدارى – سسسر عىلىم اكادەمياسىندا (سسسر عا) عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ ىستەيدى. عىلىم اكادەمياسى ءالى دە لەنينگرادتا بولاتىن. اكادەميك الكەي مارعۇلان ءوزى مارقۇم بولعاننان كەيىن عانا جارىق كورگەن ەستەلىگىندە ءا.بوكەيحاننىڭ لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى بولىپ تا ساباق بەرگەنىن جازىپ قالدىرىپتى.18 بۇل ەستەلىكتە بولاشاق اكادەميكتىڭ الاش كوسەمىنىڭ ىجداھاتىمەن سسسر عا-سىنىڭ انتروپولوگيالىق ەكسپەديتسياسى قۇرامىندا اداي ويازىندا جۇمىس ىستەگەن 1926 جىل ءسوز بولىپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، دەمەك ءا.بوكەيحان لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنە 1925-1927 جىلدارى پروفەسسور بولعان. ونىڭ الدىندا، 1922-1928 جىلدارى، سسسر كىندىك باسپاسى باسقارماسىنىڭ توراعاسى بولىپ وتىرعان ن.تورەقۇلۇلى [№ 19, 20-سۋرەت]19 ي.ءستاليننىڭ تاپسىرىسىمەن ءا.بوكەيحاندى ءوزىنىڭ قولاستىنا قىزمەتكە الادى.
نازار اۋدارا كەتەتىن ءبىر قىزىقتى جايت 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنىڭ قارساڭىندا، بۇل ءى-ءنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قايناپ تۇرعان كەزى، ءنازىر باتىس مايداننىڭ تىلىن قامتاماسىز ەتەتىن زەمگورسويۋز ۇيىمىنىڭ ءا.بوكەيحان اشىپ باسقارعان بۇراتانا بولىمىندە، ۇلت كوسەمىنىڭ قولاستىندا قىزمەت ەتەدى. الاش كوسەمى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تورعاي وبلىسىنداعى كوميسسارى بولىپ تاعايىندالعان سوڭ ن.تورەقۇلۇلى ەندى تورعايدان ءبىر-اق شىعادى. دەمەك، ول وبلىس كوميسسارىنىڭ اپپاراتىندا قىزمەت ىستەسە عاجاپ ەمەس. ارادا 5 جىلداي ءوتىپ ول ەندى ۇلت كوسەمىن قىزمەتكە الادى. تاعدىر تالكەگى نەمەسە تاعدىر مازاعى دەگەن وسى-اۋ، ءسىرا!
ەلاعاسىنىڭ كىندىك باسپادا اتقارعان قىزمەتى تۋرالى 1927 جىلى جازىلعان رەسمي پىكىردە ونىڭ قاي ۋاقىتتا قانداي قىزمەتكە الىنعانى ناقتى كورسەتىلگەن:
«گر. ا.ن.بۋكەيحانوۆ سلۋجيل س 14 دەكابريا 1922 گ. پو 1 وكتيابريا 1927 گ. ليتەراتۋرنىم سوترۋدنيكوم كازاكسكوي سەكتسي تسەنترالنوگو يزداتەلستۆا نارودوۆ س.س.س.ر. ۆ موسكۆە» [№ 21-سۋرەت].
مەملەكەت قايراتكەرى - اۆتونوميا توراعاسى، ۇلت كوسەمى، ەلاعاسى دەگەن بارشا جۇرت مويىنداعان بيىك مارتەبەسى بار ءا.بوكەيحان جاڭا قىزمەتىن وزىنە لايىق كورمەي، مەنمەنسىپ، نەمقۇرايدى قاراعان جوق پا؟ – دەگەن سۇراق تۋارى دا زاڭدى. ونىڭ ادەبي نەمەسە عىلىمي قىزمەتكەر دەگەن جۇمىسىن قانداي كوڭىل-كۇيمەن قابىلداعانىن بولجاپ-توپشىلاپ جاتپاي-اق، 1923 جىلدىڭ ماۋسىم-شىلدەسىندە ماسكەۋدەن دىنشە ءابىلۇلىنا جازعان شاعىن حاتىنان ايقىن بايقاۋعا بولادى:
«موسكۆا. ۆوزدۆيجەنكا.
ب[ولشوي]. كيسلوۆسكي پەرەۋلوك،
دوم 4, كۆارتيرا [№] 15.
باۋىرىم دىنشە!
حاتىڭدى الدىم. قۋانىپ قالدىم. «شولپانعا»،20 «تەمىرقازىققا»21 نەگە ماقالا جازبايسىڭ؟ سەندەي ءبىلىمى بار جازباسا، كىم جازادى؟ نە بالالارعا ساباق بەرىپ، نە جۋرنالعا، گازەتكە ماقالا جازىپ الاشقا قىزمەت قىلماساق، نە قازاق تىلىندە كىتاپ جازباساق، وزگە جول بىزگە بوگەۋلى عوي!
ءسۇيدىم، ءاليحان».22
الاش كوسەمىنىڭ ءوز باسى گازەت-جۋرنالعا ماقالا، قازاق وقۋ مەكەمەلەرىنىڭ وقىتۋشى-وقۋشىلارىنا ارنالعان كىتاپتار مەن وقۋ قۇرالدارىن جانە وقىتۋ ادىستەمەلەرىن جازىپ، حالقىنا قىزمەت ەتۋدىڭ تەڭدەسسىز ۇلگى-ونەگەسىن كورسەتەدى. ءوزى الىس ماسكەۋدە تۇرسا دا، ونىڭ قىر بالاسى، سيرەك تە بولسا ع.ب. نەمەسە V دەگەن تاڭبامەن قول قويعان ماقالاسى، قايسىبىر كوركەم شىعارماعا نە ادەبي جانە ت.ب. اۋدارماعا جازعان پىكىرى، زەرتتەۋى، اشىق حاتى جانە ت.ب. تۋىندىسى جارىق كورمەگەن مەرزىمدى قازاق ءباسپاسوزىن ۇشىراتۋ قيىن ەدى.
ءا.بوكەيحان كىندىك باسپانىڭ قازاق بولىمىندەگى ادەبيەتشى قىزمەتىن 1923 جىلى قازاق تىلىندە مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان «تەمىرقازىق» جۋرنالىن شىعارۋدان باستادى دەسە قاتە بولمايدى. دىنشە ىنىسىنە «شولپانعا»، «تەمىرقازىققا» نەگە ماقالا جازبايسىڭ؟ – دەپ كەيىگەندەي بولىپ جاي جازباسا كەرەك، «تەمىرقازىق» جۋرنالىنىڭ كىندىك باسپادان شىققان العاشقى ءۇش سانىن دا قىر بالاسى ءوز ماتەريالدارىمەن تولتىردى. ونىڭ ىشىندە اۋباكىر (ابۋباكىر) ديۆاەۆ جازىپ الىپ 1922 جىلى تاشكەنتتەن باسىپ شىعارعان «مىرزا ەدىگە»، «باتىر بەكەت» جىرلارىنا جازعان پىكىرلەرى،23 ۆ.كورولەنكو مەن ن.ماركستىڭ بالالارعا ارنالعان اڭگىمەلەرىنىڭ اۋدارمالارى،24 «لۋي پاستەر»، «ءبىلىم كۇشى»، «حاحاس» اتتى ماقالالارى جانە ت.ب. الايدا، الاش كوسەمىنىڭ «تەمىرقازىعى» 2-3 ساندارى قوسىلىپ شىققان سوڭ، ازىرگە بەيمالىم سەبەپپەن توقتاتىلادى. ماسكەۋدە جۋرنال شىعارۋىن قاناعات تۇتپاي، ەلاعاسى تاشكەنتتەن شىعاتىن «اق جول» گازەتى مەن وعان قوسىمشا رەتىندە شىعا باستاعان «ساۋلە» جۋرنالىنا 1923 جىلى 10-داعان ماقالاسى مەن ادەبي اۋدارماسىن جاريالايدى.
وعان قوسا ا.بايتۇرسىنۇلى جازىپ الىپ وڭدەگەن «ەر سايىن» جىرى25 مەن «ەر تارعىن» ەپوسىنىڭ ۆ.رادلوۆ كوشىرىپ العان نۇسقاسىن26 العىسوزى مەن عىلىمي تۇسىنىكتەرىن جازىپ، وڭدەپ جەكە-جەكە كىتاپ ەتىپ باسىپ شىعارادى. ۆ.كورولەنكونىڭ «ماكاردىڭ ءتۇسى» اڭگىمەسىن قازاقشالاپ باستىرادى. ل.تولستويدىڭ ايگىلى «قاجىمۇرات» پوۆەسىن تارجىمەلەپ، ۇزىندىلەرىن 1923 جىلى «اق جول» گازەتىنە ۇسىنادى.27 وسى گازەتتە قىر بالاسى تەگى يرلاند، اعىلشىن جازۋشىسى، اقىن، ەستەت ءارى فيلوسوف وسكار ۋايلدتىڭ «جۇلدىز بالا» اڭگىمەسىن انا تىلىندە جاريالادى.28
مىنە بۇل قىر بالاسى - ەلاعاسىنىڭ ماسكەۋدەگى كىندىك باسپادا قىزمەت ەتكەن العاشقى 1923 جىلى عانا اتقارعان ءىسى بولاتىن. 1924 جىلعى شىعارماشىلىعى ودان ءبىر كەم ەمەس-ءتى. ونىڭ ىشىندە «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ ۆ.رادلوۆ جازىپ العان ۇلگىسىن العىسوزى مەن تۇسىنىكتەرىن جازىپ، وڭدەپ باسىپ شىعارسا،29 ل.تولستويدىڭ «قاجىمۇراتىن»،30 ايگىلى فرانتسۋز استرونومى كاميل فلامماريوننىڭ «استرونوميا ءالىپ-ءبيىن»31 مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارناپ قازاقشالاپ جەكە-جەكە كىتاپ قىلىپ شىعارادى. «اق جول» گازەتى مەن «ساۋلە» جۋرنالىنا ورىس كلاسسيكتەرىنەن ل.تولستويدىڭ، ي.تۋرگەنەۆتىڭ، سونداي-اق ن.ماركس پەن جيريكوۆتىڭ، التايدىڭ تۇركىتىلدەس حالىقتارى مەن موڭعولدىڭ جانە فرانتسۋز كلاسسيگى گي دە موپاسساننىڭ بالالارعا ارنالعان شاعىن كوركەم اڭگىمەلەرىن قازاقشالاپ جاريالادى. «قوسشى» گازەتى مەن «جاس قازاق» جانە «جاس قايرات» جۋرنالدارىنان حالقىنا جولداعان اشىق حاتتارى، ۇندەۋلەرى، پىكىرلەرى، ماقالالارى جارىق كوردى.
ءا.بوكەيحاننىڭ كوركەم اۋدارمالارىنىڭ ىشىنەن «قاجىمۇرات» پوۆەسىنىڭ اۋدارىلىپ، كىتاپ بولىپ شىعۋىنىڭ وزىندىك حيكاياسى بار كورىنەدى. رايىمجان ءازىحانۇلى بوكەيحانوۆتىڭ ماسكەۋدە اعاسىنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن اڭگىمەسىنە قاراعاندا، پوۆەستى اۋدارىپ بولىپ، باسپاعا بەرەردەن بۇرىن قىر بالاسى كىتاپتى ونىڭ باس كەيىپكەرى – قاجىمۇراتتىڭ پورترەتىمەن بەرۋدى ويلايدى دا، ماسكەۋدە وزىنە جاقسى تانىس ءبىر سۋرەتشىنى تاۋىپ الىپ، ونى قاجىمۇراتتىڭ شىعارمادا سيپاتتالعان بەينەسى بويىنشا سۋرەتىن سالىپ بەرۋگە كوندىرەدى. پوۆەستى ل.تولستويدىڭ ءوزى العاش باسىپ شىعارعاندا، كىتاپتا باس كەيىپكەردىڭ پورترەتى نە سۋرەتى بولماعان. قىر بالاسىنىڭ اۋدارماسى قاجىمۇراتتىڭ سۋرەتىمەن باسىلىپ شىعادى.
قىر بالاسىنىڭ «اق جول» مەن «قوسشى» گازەتتەرىندە جارىق كورگەن «بىلىمگە جالىنعان جۇرت ورمان-باعىن قالاي قوريدى؟»، «ۇلگى الىڭدار!» جانە «توزعان ەگىستىككە جوڭىشقا سالساڭ، بيداي جاقسى وسەدى» سىندى ماقالالارى دا ەلەڭ ەتكىزبەي قويمايدى. تۋعان ەلى مەن دالاسىنان 3-4 مىڭ شاقىرىم قيىردا جۇرسە دە، ەلىنىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭىن ويلاعان قىر بالاسى، مىسالعا، ءبىرىنشى ماقالاسىندا الما، ورىك باقتارىن، جالپى ەگىستىكتى زيانكەس جاندىكتەردەن قورعاۋدا ءبىلىم مەن عىلىم كۇشىنە سۇيەنگەن سولتۇستىك امەريكا فەرمەرلەرىنىڭ جەمىستى تاجىريبەسىن جان-جاقتى سيپاتتاي كەلىپ، تۋعان حالقىن سول تاجىريبەمەن قارۋلانۋعا ۇندەيدى. «كاليفورنيا ايماعىندا ورىككە ءبىر بيت ءتۇسىپ، ءبىر جىلدا 1 ميلليارد 690 ميلليون 600 مىڭ سوم زالال كەلتىرگەن. بۇعان قارسى ءبىر بۋرىل قوڭىز تاپقان، وسى قوڭىزدىڭ ارقاسىندا ورىك بالەدەن قۇتىلىپ، باق يەسى ادامدار شىعىننان قۇتىلعان»، - دەي كەلىپ، قىر بالاسى ءوز ەلىندەگى ەگىنىن، باۋ-باعىن زيانكەستەردەن قورعاي الماعان قازاق شارۋاسىنىڭ دارمەنسىزدىگىن وكىنىشپەن بىلاي سۋرەتتەيدى: - ءبىزدىڭ تۇركىستاندا دا باق بار. وندا دا ورىك، مەيىز، المانى جەپ جۇتاتىن جاۋى بار. امەريكا ءادىسىن قىلىپ، ونان باعىن قورعاعان ادام جوق. بۇل بىزدە ءبىلىم جوقتىعى. ورىك، مەيىز گۇلدەمەي قالسا، قۇدايعا، شايتانعا جالانى جابا سالىپ جۇرە بەرەمىز، «قاپ!» دەپ وتىرا بەرەمىز. ءبىزدىڭ تۇركىستاننىڭ، قازاقستاننىڭ ەگىنىنىڭ جۇتى شەگىرتكە، تاراق قۇيرىق تىشقان. شەگىرتكەنىڭ جۇتى قاراالا تورعاي، تاراق قۇيرىقتىڭ جۇتى – كۇزەن. قاراالا تورعاي اسىرەسە قوراعا ءۇيىر بولادى، بالاپانىن ادام بالاسى سالعان ۇيادا ءوسىرىپ ۇشىرادى، ادامعا ءۇيىر بولادى.
شەگىرتكەگە كەلسە، جەر سوعىپ وتىرىپ قالامىز، قاراالا تورعايدى اسىرامايمىز. مىنە ءبىر اداسقاندىق. كۇزەن بۇل بولدى دەپ، كۇز بولدى - كۇزەندى قىرىپ سالامىز... ەگىندى تاراق قۇيرىق جەپ، جەر سوعىپ وتىرامىز».32
«ۇلگى الىڭدار!» ماقالاسىندا دانياداعى ءتورت تۇلىك مال، ءۇي قۇسى يەلەرىنىڭ كووپەراتيۆكە بىرىگىپ، ءسۇت-ماي، ەت، جۇمىرتقا جانە ت.ب. مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن زامانىنىڭ ەڭ ۇزدىك تەحنيكاسى مەن تەحنولوگياسىن جانە حيميالىق تىڭايتقىشتارىن قولدانا وتىرىپ ءوندىرىپ، باسقا ەلدەرگە ەكسپورتقا ساتىپ، بايلىققا كەنەلىپ وتىرعانىن ىسىنەن ۇلگى الۋعا شاقىرادى. ءا.بوكەيحان بىلاي دەپ جازادى: «مۇنان 40 جىل بۇرىن دانيا ءبىز سەكىلدى مالىن تىرىدەي بازارعا ساتاتىن ەدى. وسى كۇنى (1900-ءىنشى جىلى) مال سوياتىن 29 كاپەراتيبى بار. 1899-ىنشى جىلى بۇلار 17 ميلليون سومعا ەت ساتقان. وسى ەت ساتاتىن كاپەراتيپكە 96 مىڭ ءۇي كىرگەن. ءبىر ۇيگە ەت ساتقاننان كىرگەن اقشا 304 سوم بولعان. بۇل كاپەراتيپ مۇشەلەرىنىڭ ءبىر جىلعى ەتكەن كىرىسى».
قىر بالاسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، سارىماي مەن ەتتەن باسقا مال باعىپ، ءۇي قۇسىن اسىراعان دانيا ەلى جۇمىرتقا ءوندىرىسىن كووپەراتيۆ ارقىلى كوتەرىپ، ءونىمىن ەۋروپانىڭ وزگە ەلدەرىنە ەكسپورتتاپ ساتقان. سوناۋ باستا بۇل كووپەراتيۆتى اشۋعا اۋىل-اۋىلدا بالا وقىتىپ جۇرگەن بوركەنسەن مەن ميللەر 2 ءدىن قىزمەتكەرى (ماقالادا «مولدا») مۇرىندىق بولىپتى. «اۋەلى كاپەراتيپ مۇشەلەرى از بولسا دا، - دەپ ويىن جالعاستىرادى قىر بالاسى، - 5 جىل ىشىندە 269 كاپەراتيپ اشىلىپ، مۇشەلەرى 20 مىڭعا جەتىپ، ءبىر جىلدا انگلياعا 1 ميلليوننان ارتىق جۇمىرتقا ساتادى. كاپەراتيپكە كىرگەندەر ءۇي باسىنا جۇمىرتقادان 46 سوم كىرگىزەدى».
قىر بالاسىنىڭ مالىمدەۋىنشە، ەۋروپادا بۇقارا حالىق كۇندەلىكتى قاجەتىنەن ارتىق قاراجات تاپسا، «ساقتىق سەرىكتىگىنە» نەمەسە بانككە سالىپ ساقتايدى. ماقالا اۆتورىنىڭ پىكىرىنشە، بانككە جينالعان اقشا كولەمىنە قاراي قاي ەل مەن حالىقتىڭ قانشالىقتى باي ەكەنى بايقالادى. ماقالاسىندا قىر بالاسى كەلتىرگەن مالىمەتتەرگە قاراعاندا، بۇكىل باتىس ەۋروپادا بانكتە اقشا ۇستاعان ازاماتتارىنىڭ سانى جاعىنان دانيا ەۋروپانىڭ ءىرى ەلدەرىنەن ات باسى الدا كەلەدى:
- دانيادا – 46 ادام،
- گەرمانيادا – 26 ادام،
- فرانسيادا – 29 ادام،
- رەسەيدە - 3 ادام.
قىر بالاسىنىڭ مالىمەتىنە سايكەس، بانكتە اقشا ۇستاعان ءاربىر ازاماتىنىڭ ۇلەسىندەگى اقشا كولەمى جاعىنان تاعى دا دانيا – رەسەيدى ايتپاعاندا، گەرمانيا مەن فرانتسيانى ارتتا قالدىرىپتى:
- دانيادا – 139 سوم،
- گەرمانيادا – 69 سوم،
- فرانسيادا – 41 سوم،
- رەسەيدە - 7سوم.
رەسەي مۇجىعىنان دانيا مۇجىعى 19 جارىم ەسە باي، - دەپ مالىمدەيدى قىر بالاسى. ويتكەنى، «رەسەي مۇجىعى ولاق ەگىنشى، دانيا مۇجىعى شەبەر مالشى كەلەدى». بار گاپ ەگىن سالعاندا، مال باققاندا عانا ەمەس، - دەپ ەسەپتەيدى ماقالا اۆتورى، - ەگىن سال، مال باق، كەن قاز، بىراق – شەبەر بول!
«ءبىزدىڭ قازاققا قازىرگى كەزدە بالاسىن وقىتاتىن مەكتەپ، جەرىن گۇلدەتەتىن سۋ، ەلگە قىزمەت قىلاتىن بورگەنسەن مەن ميللەر سىقىلدى جىگىت، ماي الاتىن، ءجۇن جۋاتىن، تەرى يلەيتىن، ەت ساتاتىن، مال وسىرەتىن، ەگىن سالاتىن كاپەراتيپ كەرەك»،33 - دەپ ويىن قورىتادى قىر بالاسى.
«توزعان ەگىستىككە جوڭىشقا سالساڭ، بيداي جاقسى وسەدى» ماقالاسىندا اۆتوردىڭ نە ايتىپ وتىرعانىن اتاۋىنان-اق انىق اڭعارۋعا بولادى.34
1924 جىلدىڭ سوڭىندا «جاس قازاق» جۋرنالىندا «سامات ولەڭدەرىنە سىن» ايدارىمەن جارىق كورگەن ادەبي سىن ماقالاسىنىڭ دا ورنى ءبىر توبە. ماقالادا V دەپ قول قويعان اۆتور ءوزى قاراستىرىپ وتىرعان اقىن شىعارماسىنان پوەزيا اتاۋلىعا پايداسىنان زالالى اۋىر بولاتىنىن اشىق جازادى: «نۇرجانۇلى ساماتىڭ «توڭكەرىسشىل» سىرلى ولەڭدەرىن وقىپ شىقتىم. ادەبيەت مايدانىندا داۋىردەن داۋىرگە كوشكەن ۋاقىتتا سامات سىقىلدى جاڭا تالاپ «اقىندار» كوپ بولادى. ولاردىڭ ولەڭىن جەتە قاراستىرماي بولمايدى. ويتكەنى ولار «مەنسىنبەيدى، بويىمىزدى وسىرگىسى كەلمەيدى» دەگەندەي كوڭىلىنە كەلەدى – ءبىر، ەكىنشىسى – ولاردىڭ ولەڭىن سىناماي جىبەرە بەرسەڭ «شىلدىرىك» سۇيىق ولەڭدەرى جاس ادەبيەتىمىزدى قوتىرالا قويداي بولدىرادى، ازدىرادى».
سامات نۇرجانۇلىنىڭ ابايدان، س.دونەنتايۇلى، ب.مايلىۇلى (مايلين), س.سەيفوللاۇلى (سەيفۋللين) سىندى اقىنداردان ۇرلاپ-جىمقىرعان ولەڭ جولدارىن ءتىزىپ كەلتىرىپ، ساماتتى اقىن ەمەس - «شارلاتان» دەپ اتايدى جانە وزگە اقىنداردى «شارلاتانداردان» اۋلاق جۇرۋگە شاقىرادى: «انادان ءبىر ءسوزدى، مىنادان ءبىر ءسوزدى جىرمالاپ ەسكى پىكىرمەن جانە «قارا بارانداتقان» جەل ءسوزدى قوسىپ، جۇرتتىڭ قاراڭعىلىعى مەن بىلىمسىزدىگىن پايدالانىپ كوزىن ۋقالاپ «توڭكەرىس اقىنى»، «ەڭبەكشىلدەر اقىنى» بولا قويامىن دەۋ – تىم ۇياتسىزدىق. مۇنداي ادامدى ەۋروپادا «شارلاتان» دەيدى. ءبىزدىڭ ادەبيەتكە قاتىسى بار ازاماتتاردىڭ ءبىر ەسىندە بولاتىن نارسەسى – شارلاتاندىقتان ساقتانۋ! ...سونىمەن سامات «اقىن»-نىڭ ولەڭدەرىن تەكسەرىپ، باقايشىعىن شاققاندا، نە توڭكەرىسكە، نە ەڭبەكشىلدەرگە، نە ادەبيەتكە پايدالى ءسوز كورە المادىم».35
بەلگىلى ادەبيەتتانۋشى مارقۇم ب.كەنجەباەۆتىڭ جازۋىنشا، «سامات ولەڭدەرىنە سىن» ماقالاسى جارىق كورگەننەن كەيىن، سوۆەت قۇرىلىسىنىڭ تاعى ءبىر ناسيحاتشىسى، «بۇلبۇلى» بولۋعا ۇمىتتەنگەن سامات نۇرجانۇلى پوەزيادان ءبىرجولا بەزگەن كورىنەدى.
ءا.بوكەيحان ماسكەۋدە قاننان قاپەرسىز جۇمىس ىستەدى، ەلىندەگى قازاق باسىلىمداردا ەشبىر شەكتەۋسىز جاريالانىپ تۇردى دەگەن جاڭساق پىكىر قالىپتاسۋى مۇمكىن. ال شىندىعىنا كەلگەندە ولاي ەمەس-ءتى. «تەمىرقازىق» جۋرنالىنىڭ شىعۋىن 3-سانىنا كەيىن كۇتپەگەن جەردەن توقتاتقانى جوعارىدا ايتىلدى. ول ازداي الىس ماسكەۋدە جۇرگەن ەلاعاسىنىڭ ۇستىنەن كرەملگە ارىز-شاعىمدار دا سۋداي اعىلعان كورىنەدى. سونداي ءبىر ارىز تۋرالى الەكەڭ بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن سيرەك حاتىنىڭ بىرىندە جازدى. حات 1925 جىلى ماسكەۋدەن ا.بايتۇرسىنۇلىنا جولدانىپتى. بىراق حاتتىڭ احاڭا جەتكەن-جەتپەگەنى بەلگىسىز. ولاي دەيتىن سەبەپ: حاتتىڭ ورىسشاعا اۋدارىلعان نۇسقاسى 1992 جىلى قازاقستاننىڭ ول كەزدە ءالى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ (مقك نەمەسە كگب – قازىرگى ۇقك-كنب) مۇراعاتىنان الىنعان-دى. حاتتا الگى «دوڭگەلەك ارىز» بەن ونىڭ سالدارىن الاش كوسەمى بىلاي سۋرەتتەيدى:
«مەڭدەشەۆ جولداس «بوكەيحانوۆ «ەڭبەكشى قازاققا» ماقالالار جازادى»، - دەپ شاعىمدانىپتى. بۇل شاعىمى 15-ماۋسىمدا ورتالىق كوميتەت جانىنداعى باسپا بولىمىنە ءتۇسىپتى. مەنى الگى شاعىم بويىنشا وندا وتىرعان تاتارلار تيەسىنشە تەزدەن وتكىزدى.
ماسكەۋ كوممۋنيستەرى «قازاقتار – ۇلتشىلدار» دەپ جالپىعا جار سالىپ، ايقايلاپ ءجۇر. مەن ولاردان: - ايتىپ جۇرگەندەرىڭ نە؟ – دەپ سۇراسام، ولار: - وزدەرىڭ وزدەرىڭە شاعىم جاساپ جۇرسىڭدەر، ياعني ونى جازعان ءوز قازاقتارىڭ، - دەپ ايتادى».36
ەرەكشە نازار اۋداراتىن جايت: بۇل «دوڭگەلەكتىڭ ارىزدى» قاتارداعى «شالا بەلسەندى»، كوممۋنيست بولۋدى اڭساعان پىسىقاي نەمەسە، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ سوزىمەن ايتساق – ەلدەگى پارتيا باسشىلىعىندا وتىرعان «ناعىز 96 پروبالى» قازاق كوممۋنيسى ەمەس، ماسكەۋدە كسرو ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى تورالقاسىنىڭ مۇشەسى بولىپ جۇرگەن سەيىتقالي مەڭدەشۇلى37 (مەڭدەشەۆ) جازعان.
اششى دا بولسا دا مويىنداۋ كەرەك: وتارشىل پاتشا بيلىگىنە قارسى تۇرعان جىلدارى دا، قىلىشىنان قان سورعالاعان سوۆەت وكىمەتى ۇستەمدىك ەتكەن كەزەڭدە دە الاش قايراتكەرلەرى، ءا.بوكەيحان، ا.بايتۇرسىنۇلى، م.دۋلاتۇلى، ج.اقبايۇلى جانە باسقالارى، ءجابىردى جاۋىنان ەمەس-اۋ، قازاعىنان كوردى ەمەس پە! قازاق دەگەندە بولىستىققا تالاسىپ پالە-جالا قۋعان نادان، بىراق مانساپقور قازاعىنان ەمەس، جوعارى ءبىلىمدى زاڭگەر، مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى بولعان باقىتجان قاراتاەۆ، كولباي توعىسۇلى، ءالىبي جانگەلدين (ستەپنوۆ), سەيىتقالي مەڭدەشۇلى [№ 22-سۋرەت] سىندى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ قانداستارىنان كوردى. وسىنداي ناقاق شاعىممەن 1907, 1909, 1914, 1929 جىلدارى تۇرمەدە وتىرعان ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ بىردە:
ەشنارسە ەمەس اباقتىعا جاپقانى،
قيىن ەمەس دارعا اسقانى، اتقانى.
ماعان قيىن وسىلاردىڭ بارىنەن
ءوز اۋىلىڭنىڭ يتتەرى ءۇرىپ جاتقانى، - دەپ جازعانى بار ەدى. احاڭ جازعانداي-اق، الاش كوسەمى تۋعان ولكەسىنەن قۋىلىپ، سامار گۇبەرنەسىندە ساياسي ايداۋدا جۇرگەن كەزىندە دە ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ «جولبيكەلەرى» قىر سوڭىنان قالماي، ارىز-شاعىمدارىن سۋداي اعىتقان. مىسالعا، 1917 جىلى «قازاق» باسپاحاناسى» ايدارلى ماقالاسىندا م.دۋلاتۇلى جۋرناليستىك تەرگەۋ جۇرگىزىپ انىقتاپ، «قازاق» باسپاحاناسى» ماقالاسىندا اشكەرەلەپ جازعانداي، 1914-1916 جىلدارى «قازاق» گازەتىن جاپتىرماق بولىپ، تۇڭعىش ۇلتتىق باسىلىمعا اقشالاي 1500-3000 سومدىق ايىپپۇل سالدىرىپ، ونىڭ باس شىعارۋشىسى ا.بايتۇرسىنۇلىن اباقتىعا وتىرعىزعان، 1916 جىلى م.دۋلاتۇلىنىڭ ورىنبورداعى پاتەرىنە ءتىنتۋ جۇرگىزدىرگەن، ول ازداي ورال گەنەرال-گۋبەرناتورى ارقىلى سامار جاندارمەرياسى باستىعىنا ءا.بوكەيحان تۋرالى تەلەگرام بەرگىزىپ، ساماردان «بوكەيحانوۆتى سىرتىنان باقىلاپ ءجۇرمىز» دەگەن حابار العان باقىتجان قاراتاەۆتىڭ ءوزى مەن جاقىندارى بولىپتى.38
م.دۋلاتۇلىنىڭ ءوز سوزىمەن ايتساق: قۇداي قارعاعان «باۋىرلارىنىڭ» ناقاق ارىز-شاعىمدارى قىر بالاسى – ەلاعاسىنىڭ قىر سوڭىنان سوۆەت تۇسىندا دا ءبىر قالمادى. بۇل جولى ءا.بوكەيحان «شالا بەلسەندى» قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ الدىندا «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە ماقالا جازعانى ءۇشىن «ايىپتى» بولدى. ا.بايتۇرسىنۇلى 1925 جىلدىڭ 1 ماۋسىمىندا اليحانعا جازعان حاتىندا «ءبىزدىڭ كوممۋنيستەر ماسكەۋ كوممۋنيستەرى سەكىلدى جارتىكەش ەمەس، «ناعىز 96 پروبالى»39 - دەپ جازسا، وعان 23 ماۋسىمدا جازعان جاۋابىندا ەلاعاسى لەنينگە ەلىكتەگەن س.مەڭدەشۇلى، س.سەيفۋللين سىندى قازاق كوممۋنيستەرىن يۋپيتەر بولۋدى اڭساعان بۇقاعا تەڭەيدى.40 مىنە سول «بۇقالاردىڭ» جازعان ارىز-شاعىمدارىنىڭ ناتيجەسىندە «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى بەتتەرىنەن 1925 جىلدان كەيىن قىر بالاسى، ع.ب. نەمەسە ءتىپتى V دەپ قول قويىلعان ءبىرلى-جارىم ماقالا-ماتەريالدى ۇشىراتۋ وتە قيىن. س.مەڭدەشۇلىنىڭ شاعىمى كرەملگە 1925 جىلدىڭ مامىرىندا تۇسكەن بولسا، قىر بالاسىنىڭ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنەن ازىرشە تابىلعان سوڭعى ماقالاسى – 1925 جىلعى 14 مامىر سانىندا شىقسا،41 V دەپ قول قويىلعان «ادەبيەت دۇنيەسىندە» اتتى ماقالا – 1926 جىلدىڭ 7 قازانىندا باسىلدى.42
ول ازداي، 1925 جىلدىڭ 29 مامىردا ي.ءستاليننىڭ رك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنە جولداعان «قازاق ءباسپاسوزى تۋرالى» حاتىندا تاشكەنتتە شىعىپ كەلگەن «اق جول» گازەتى مەن «اقگۆاردياشىل ەميگرانت» م.شوقاي اراسىندا يدەيالىق بىرلىكتىڭ بايقالاتىندىعىن نۇسقاپ، پارتيادا جوق زيالىلاردى كوممۋنيستىك باسىلىمعا جولاتپاۋدى (!) تالاپ ەتۋىنەن43 سوڭ، ءا.بوكەيحاننىڭ نەگىزىنەن قىر بالاسى، ع.ب. دەگەن بۇركەنىش ەسىمدەرىمەن بەلسەندى جاريالانىپ كەلگەن بۇل باسىلىمنىڭ كۇنى دە قۇردىمعا تاقادى.
رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنە س.مەڭدەشۇلىنىڭ الگى ارىزى تۇسكەن 1925 جىلدان باستاپ ءا.بوكەيحاننىڭ قىر بالاسى جانە V دەپ قول قويعان ماقالا، جاڭا شىققان كىتاپتارعا جازعان سىني پىكىرلەرى، كوركەم-ادەبي جانە ت.ب. اۋدارمالارى نەگىزىنەن «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىندا، 1926 جىلدان «ايەل تەڭدىگى» جۋرنالىندا قاراما-قاتار كوپتەپ جاريالانا بەرەدى. قىر بالاسىنىڭ ماقالالارىن سيرەك بولسا دا قازاقستاننىڭ «قوسشى»، «تەڭدىك»، «كەدەي تەڭدىگى» سىندى ولكەلىك-وبلىستىق گازەتتەرىنەن دە ۇشىراتۋعا بولادى.44
الاش كەوسەمىنىڭ 1925-1928 جىلدار ارالىعىنداعى ەڭبەكتەرىنەن ل.تولستويدىڭ، ەجەلگى گرەك ادەبيەتىنىڭ وكىلى ەزوپ پەن ءۇندى مىسالدارىن قازاقشالاپ باسىپ شىعارعان «جەتپىس جەتى مىسال» جيناعىن، تاعى دا ل.تولستويدىڭ «كاۆكاز تۇتقىنى»، «جەتى قاراقشى» جانە «جۇمىرتقاداي بيداي»، د.مامين-سيبيرياكتىڭ «بايماقان»، ۆ.كورولەنكونىڭ «جۇمباق قىز»، «تۇندەگى وت» جانە «ءوزى» اڭگىمەلەرىنىڭ جەكە-جەكە جيناقتارىن، اۋىز ادەبيەتىنىڭ ا.بايتۇرسىنۇلى جازىپ العان ۇلگىلەرىن وڭدەپ، العىسوزىن جازىپ شىعارعان «جيىرما ءۇش جوقتاۋ»45 كىتابىن، ورتا مەكتەپتەرگە ارنالعان «دۇنيەنىڭ قۇرىلىسى» جانە «جەردىڭ قىسقاشا تاريحى»46 وقۋلىقتارىن اتاپ وتۋگە بولادى. ورىس تىلىندەگى «كازاكي اداەۆسكوگو ۋەزدا» جانە «سەلسكوە حوزيايستۆو كارا-كالپاكسكوي وبلاستي» سىندى ءتول عىلىمي زەرتتەۋلەرىنىڭ ورنى بولەك جانە ولاردىڭ وزگەشە تاريحى بار.
سوۆەت وكىمەتى ءا.بوكەيحاندى قازاق ۇلتىنىڭ شىنايى كوسەمى، الاشوردا ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياسىنىڭ توراعاسى، ازامات سوعىسى جىلدارىندا قىزىل اسكەرگە قارسى قارۋلى كۇرەستى باسقارعان «بۋرجۋازياشىل ۇلتشىل»، بىتىسپەس ساياسي جاۋى كورۋمەن قاتار، عالىم ءارى قازاقستاندى بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن تەڭدەسسىز ساراپشى رەتىندە مويىنداماسقا امالى قالماسا كەرەك. وعان 1920 جىلى قازاقستان توڭكەرىس كوميتەتىنىڭ توراعاسى (كيرگيزسكي رەۆوليۋتسيوننىي كوميتەت نەمەسە كيررەۆكوم), 1920-1923 جىلدارى قازاق اسسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ (حكك) توراعاسى بولعان ۆ.رادۋس-زەنكوۆيچتىڭ47 1921 جىلى 13 ماۋسىمدا كرەملدە ايتقان «بوكەيحانوۆ – ولكەنىڭ ۇزدىك بىلگىرى. ونى دۇرىس پايدالانا ءبىلۋ قاجەت» («بۋكەيحانوۆ - لۋچشي زناتوك كرايا. ەگو نەوبحوديمو ۋمەيۋچي يسپولزوۆات»48) دەگەن ءسوزى دالەل بولادى. كوپ ۇزاماي 1925-جىلدىڭ سوڭى مەن 1926 جىلدىڭ باسىندا سسسر عىلىم اكامەدياسىندا وداقتاس جانە اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالاردى زەرتتەيتىن اكادەميك ا.ە.فەرسمان باسقارعان ارناۋلى كوميتەت قۇرىلدى (وسوبىي كوميتەت ان سسسر پو يسسلەدوۆانيۋ سويۋزنىح ي اۆتونومنىح رەسپۋبليك). سالىمگەرەي قاراتىلەۋۇلى 1929 جىلدىڭ 2 شىلدەسىندە الماتىدا نكۆد تەرگەۋشىلەرىنە بەرگەن جاۋابىندا «اكادەميا (سسسر عىلىم اكادەمياسى) قازاقستاننان زەرتتەۋ جۇمىستارىنا تاپسىرىس العان سوڭ، ول شۆەتسوۆ ارقىلى ونىڭ جاقسى تانىسى - بوكەيحانوۆتى قازاقستاننىڭ تەڭدەسسىز بىلگىرى رەتىندە دەرەۋ جۇمىسقا شاقىرعانىن»، 6 شىلدە كۇنگى تەرگەۋدە «عا-سىمەن كەلىسىم جاساعاندا (قازاقستان حالىق كوميسسارلار كەڭەسى مەن سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اراسىنداعى كەلىسىم) ەكسپەديتسيانىڭ جەتەكشىسى ەكسپەديتسيانى ءوزى تاڭداعان ادامدارىمەن جاساقتاۋعا ءتيىس دەگەن پۋنكتى بولعانىن»49 اتاپ كورسەتەدى. شىنىندا دا 1926 جىلدىڭ شىلدەسىندە ءا.بوكەيحان ا.فەرسماننىڭ شاقىرۋىمەن قازاقستان بويىنشا ساراپشى بولىپ ارناۋلى كوميتەتتىڭ قۇرامىنا قابىلدانادى [№ 23-سۋرەت].
(جالعاسى بار)
Abai.kz
