جۋىقتا «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باسپاسىنىڭ باس ديرەكتورى، اقىن باۋىرجان جاقىپقا جولىعىپ، ادەبيەت، جۋرناليستيكا ماسەلەلەرىنە قاتىستى وي-پىكىرلەرىمەن بولىسكەن ەدىك.

– باۋىرجان اعا، ادەبيەتكە ءار قالامگەر ءارتۇرلى جولمەن كەلەدى. بىرەۋلەر كەلگەن بويدا-اق تالانتىمەن جارق ەتىپ تانىلسا، ەندى بىرەۋدىڭ دارىنىنان داقپىرتى بۇرىن جۇرەدى. ءسىز ءوزىڭىزدى قايسىسىنا جاتقىزار ەدىڭىز؟

جۋىقتا «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باسپاسىنىڭ باس ديرەكتورى، اقىن باۋىرجان جاقىپقا جولىعىپ، ادەبيەت، جۋرناليستيكا ماسەلەلەرىنە قاتىستى وي-پىكىرلەرىمەن بولىسكەن ەدىك.

– باۋىرجان اعا، ادەبيەتكە ءار قالامگەر ءارتۇرلى جولمەن كەلەدى. بىرەۋلەر كەلگەن بويدا-اق تالانتىمەن جارق ەتىپ تانىلسا، ەندى بىرەۋدىڭ دارىنىنان داقپىرتى بۇرىن جۇرەدى. ءسىز ءوزىڭىزدى قايسىسىنا جاتقىزار ەدىڭىز؟

– ادەبيەتكە بالا كەزدەن جاقىن بوپ ءوستىم. اۋىلدا باستاۋىش سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە-اق اۋىز ادەبيەتىنەن باتىرلار، ليرو-ەپوستىق جىرلاردى جاتقا وقىدىق. اۋىلدىڭ اقساقالدارى حات تانيتىن بالالارعا كونە كىتاپتاردى وقىتاتىن. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن بىلتە شامنىڭ جارىعىمەن جارىسىپ وقىپ بەرەمىز. سول كەزدە كوبىنەسە داۋ­سى اشىق دەپ ماعان وقىتىپ قوياتىن ەدى. ادەبيەتتىڭ ءدانىن بويىما سەپكەن – اۋىز ادەبيەتى. ەكىنشىدەن، تۋعانىمنان اجەمنىڭ باۋىرىندا ءوستىم. شاڭىراقتا ون بالانىڭ ۇلكەنى بولدىم. اجەمنىڭ كوپ اڭگىمەسىن تىڭدادىم. كوزى اشىق بولدى. بۇرىنعى تاريحي وقيعالاردى كوپ ايتاتىن. ۇشىنشىدەن، بەسىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە العاشقى ماقالالارىم جارىق كورە باستادى. اۋداندىق گازەتتىڭ ءوزى ءاربىر ماقالاعا قالاماقى تولەيتىن. بالا بولسام دا، ماتەريالدىق جاعىنان ىنتالاندىردى. گازەتتە رەداكتورلىق قىزمەت اتقارعان مانار قۇرمانبەكوۆ اعالىق قامقورلىق جاسادى. ول زاماندا اۋداندىق گازەتتىڭ شتاتتان تىس ءتىلشىسى بولۋ ۇلكەن مارتەبە ەدى. كەيىننەن وبلىستىق «سەمەي تاڭى» گازەتىنە جازا باستادىم. سوندىقتان دا كىشكەنتاي كەزىمنەن بويعا سىڭگەن تالانتتىڭ ارقاسىندا وسىنداي دارەجەگە قول جەتكىزدىم دەپ ويلايمىن. 

– كىشكەنتاي كەزىڭىزدەن قالاماقىنىڭ ءدامىن تاتىپ ءوسىپسىز عوي. جۋرناليستيكاعا، اقىندىققا اكەلگەن وسى ءدام شىعار... 

– ول دا بار. ەكىنشى جاعىنان مورالدىق جاعىنان قولداۋ كوردىم. «بالدىرعان» جۋرنالىنا جازعان دۇنيەلەرىڭنىڭ ءبارى شىقپاسا دا، العىس حات كەلەتىن. «الماتىدان حات كەلدى» دەپ ماقتانىپ، مەرەيىم تاسىپ جۇرەتىن. «سەمەي تاڭى» گازەتىنە العاشقى ولەڭدەرىم مەن ماقالالارىمدى جاريالاۋعا تولەگەن جانعاليەۆ، بەكەن ابدىكارىموۆ، ماقسۇت نيازبەكوۆ، سوۆەت ماحمەتوۆ، انۋاربەك ماكەنوۆ سياقتى اعالارىمىز قولۇشىن سوزىپ، العا قاراي سۇيرەدى. بەرتىن كەلە شوپانداردىڭ ءومىرى تۋرالى وچەركتەر جازا باستادىم. اكەم اۋدان ورتالىعىنا بارعاندا مىندەتتى تۇردە كىتاپ الىپ كەلەتىن. سول جىلدارى العاش قولىما تۇسكەن كىتاپتىڭ ءبىرى قابدىكارىم ىدىرىسوۆتىڭ ولەڭدەرى ەدى. سونداي ءبىر تۇششىنىپ وقىعانىم ەسىمدە. كەيىننەن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، مۇقاعالي ماقاتاەۆ، تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ كىتابىنا قولىم جەتتى. ەكىنشى، جۋرناليستيكا سالاسىن تاڭداۋىما اسەر ەتكەن ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ «مەن ءجۋرناليستپىن» دەگەن كىتابى ەدى. اكەمنىڭ كىتاپ شەكەسىنە «اينالايىن، باۋىرجان، ءازىلحان اعاڭ سياقتى جۋرناليست بول!» دەپ جازىپ بەرگەن ءبىراۋىز ءسوزى قامشىلاپ اكەتتى. 

ءبىزدىڭ جاقتا قىس ۇزاق. قار قالىڭ جا­ۋادى. بوران ەسىك الدىنا قاردى ءۇيىپ تاستايتىن. كوكتەم كەلىپ، كارى قىستى جەڭگەن كەزدە جىلعالاردان سۋ اعىپ، دۇنيەنىڭ ءبارى جاسارىپ، جايناپ كەتەدى عوي. دالادا مۇز ويىپ جۇرگەم. ءۇشىنشى سىنىپتا وقيتىن كەزىم، «اپا، كەلىپ قالدى، كەلىپ قالدى» دەپ ۇيگە قاراي جۇگىرىپپىن. «نە، كىم كەلدى؟» دەسە، «شابىت كەلىپ قالدى» دەيدى ەكەنمىن. سوندا «جىلعالاردان سۋ اقتى، كوكتەم كەلدى شۋاقتى» دەگەن ولەڭ جولدارىن قاعازعا ءتۇسىرىپپىن. مۇنىڭ ءبارى قۇدايدىڭ بەرگەن سىيى شىعار. ال ءبىزدىڭ تۇقىمىمىزدا جەتى اتاعا جەتپەيتىن تۋىسىمىز، اقىن تولەۋجان يسمايلوۆ دەگەن كىسى بولعان. بالا كەزدەن سول كىسىنىڭ ولەڭدەرىن، جىرلارىن تىڭدادىق. اقساقالدار شاكارىم تۋرالى شىندىقتى ءتىس اراسىنان سىزدىقتاتىپ ايتاتىن. م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنداعى ءاربىر تاريحي جەرلەردى كورىپ، سانامىزعا سىڭىردىك. اتا-بابامنىڭ اتاجۇرتى قاراعاندى مەن سەمەيدىڭ ورتاسىنداعى بەرىكقارا دەگەن تاۋدىڭ بوكتەرىندە جاتىر. «اباي جولىندا» جاس اباي بوجەيمەن قارقارالىدا كەزدەسەتىن تۇسىندا «قۇنانباي قاجى بەرىكقارادان ەكى سەمىز جىلقى الدىرىپ سويدىردى» دەگەن جەرى بار. قازىر سونىڭ ءبارى مەنىڭ اتالارىمنىڭ جىلقىسى شىعار دەپ ويلايمىن. سول زاماندا ءۇش مىڭ جىلقى ايداعان تاڭىربەرگەن دەگەن اتامىز بولعان ەكەن. مىنە، وسىنىڭ ءبارى ادەبيەتكە ودان ءارى ىنتىقتىرا ءتۇستى. 

– اكەڭىز دە شىعارماشىلىققا جاقىن كىسى بولدى ما؟ الدە ءوزىنىڭ قولى جەتپەگەن بيىككە ءسىزدىڭ جەتكەنىڭىزدى قالادى ما؟

– ول كىسى اۋىلشارۋاشىلىق قىزمەتكەرى بولىپ جۇمىس ىستەدى. ەكىنشى ماماندىعى – فەلد­شەر ەدى. ءبىزدىڭ اۋىل سەمەي مەن قاراعاندىنىڭ ورتاسىنداعى تاۋدىڭ قاپتالىنداعى شاعىن اۋىل. اۋىلدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جالعىز دارىگەر. ءاربىر قىستاق، جايلاۋعا بارىپ تۇرعىنداردى ەمدەپ جۇرەتىن. ادەبيەتكە جاقىن بولسا دا، جەتىمدىگىنەن، جالعىزدىعىنان باسقا سالانى يەمدەنىپ كەتكەن عوي. سودان با ەكەن، مەنى ءسوز ونەرىنىڭ توڭىرەگىندە جۇرەتىن ازامات بولسا ەكەن دەپ ارمانداعان. اقىن-جازۋشىلارعا، ونەر ادامدارىنا ۇلكەن قۇرمەتپەن قارايدى. 

– پوەزيانىڭ قوس قاناتىن تەڭ ۇستاپ، سەرىك ەتىپ كەلەمىن دەپ ويلايسىز با؟ ولەڭىڭىز ءوز وقىرمانىن تاۋىپ جاتىر ما؟  

– وقىرمانىم بار دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، ينتەرنەتتە جەكە بلوگىما ولەڭدەرىمدى سالىپ قويامىن. جاقسى پىكىرلەر الىپ جاتامىن. وسىدان ءتورت جىل بۇرىن سەمەي قالاسىندا شىعارماشىلىق كەشىمدى وتكىزدىم. اباي اتىنداعى تەاتر عيماراتىنا حالىق سىيماي قالدى. سوعان قاراعاندا وقىرمانىم بار دەپ تولىق ايتا الامىن. گازەتكە ولەڭدەرىم شىقسا، اعا بۋىن وكىلدەرى دە، ىنىلەرىم دە حابارلاسىپ، جىلى لەبىزدەرىن ءبىلدىرىپ جاتادى. 

– قاتارلاستارىڭىزدىڭ اراسىندا ولەڭگە جانى قۇشتار ازاماتتار بولدى. مارقۇم باۋىرجان ۇسەنوۆ، ەسجان اينابەكوۆ، نۇرلان ماۋكەنۇلى، قايرات الىمبەكوۆ، بەيبىت قۇسانبەك سىندى قالامگەرلەرمەن تاي قۇلىنداي تەبىسىپ، بىرگە ءجۇردىڭىز. جالپى اقىندى ورتا تاربيەلەي مە؟ 

– جالپى، اقىن دەگەننىڭ ءوزى زاماننىڭ پەرزەنتى عوي. كىشكەنتاي كەزىمنەن سونداي ورتادا جۇرگەن سياقتىمىن. اۋىلدا اباي پوەزياسىنىڭ رۋحى شارپىعان ورتادا ءومىر ءسۇردىم. العاش الماتىعا ارمان قۋىپ كەلگەندە تاۋدىڭ شىڭىندا قار جاتاتىنىن سوندا ءبىلدىم. سونىڭ ءوزى عاجاپ اسەرگە بولەدى. ارينە، اقىندى قالىپتاستىرۋعا ورتا كەرەك. كوپتەگەن قازاقتىڭ مىقتى، دارىندى ازاماتتارى اۋىلدا ءجۇرىپ-اق اقىن بولامىز دەيدى. بىراق وسى كۇنگە دەيىن الماتىداعىداي ورتا كورگەن جوقپىن. قازىر استانادا دا ادەبي ورتا جوق. مادەنيەتتىڭ، رۋحانياتتىڭ، پوەزيانىڭ ورتاسى – الماتىدا. ءبىز وقۋعا تۇسكەن كەزدە ادەبي بىرلەستىكتەردىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە قاتىستىق. ءوز شىعارمالارىمىزدى ءار اپتا سايىن تالقىلاپ، باعا بەرىپ، سىن ايتۋعا داعدىلاندىق. مۇنىڭ ءبارى قاناتتاندىردى. نۇرلان ماۋكەنۇلى، باۋىرجان ۇسەنوۆ، قايرات الىمبەكوۆ، گۇلنار سالىقباەۆا، بايان بەكەتوۆا ت.ب اقىندارمەن تاي-قۇلىنداي تەبىسىپ بىرگە جۇردىك. سول كەزدە قازاقتىڭ تۇتاس قاۋىمىن، زيالى وكىلدەرىن تاربيەلەگەن ەكى ورتالىق بولدى. ءبىرىنشىسى، «جەتى مۋزا» قوعامدىق ۇيىمى. ونىڭ توراعاسى بۇكىل سانالى ءومىرىن الەمگە قازاق ونەرىنىڭ كلاسسيكالىق تۋىندالارىن تانىتۋعا ارناعان تاريحشى-عالىم باقتىجار مەكىشەۆ ەدى. ول كىسى ستۋدەنتتەرمەن الەمدىك ونەر تۇلعالارىمەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىراتىن. ەكىنشى، حالىق ۋنيۆەرسيتەتى. اكادەميك راحمانقۇل بەردىباي اعامىز ءار جۇما سايىن م.اۋەزوۆ مۇراجايىندا بەلگىلى تۇلعالارمەن ءدارىس وتكىزەتىن. سوندا ءبىز عالىم الكەي مارعۇلاننان ەدىگە باتىر، قورقىت اتا تۋرالى كوپتەگەن تىڭ دەرەكتەردى ەستىدىك. وسىنىڭ ءبارى رۋحاني تۇلعانىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتەدى. ەگەر الماتىداعى ادەبي، مادەني ورتاعا تاپ بولماعانىمدا، مۇنىڭ ءبىرىن دە كورمەس ەدىك. مەنى اقىن رەتىندە قالىپتاستىرعان الماتىداعى شىعارماشىلىق ورتا دەپ ويلايمىن. 

– بۇرىن اقىن-جازۋشىلاردىڭ مارتەبەسى بيىك ەدى. قازىر كەرىسىنشە، قالامگەردەن گورى اكىم نە كاسىپكەر تانىمال. نەگە؟ 

– ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. شىنىندا دا، سول كەزدە قالامگەرلەر باقۋاتتى تۇراتىن. ءاربىر شىققان كىتابىنا كوپ مولشەردە قالاماقى الاتىن. 1984 جىلى «ستۋدەنتتەر جىرلايدى» سەرياسىمەن «اۋديتوريا» اتتى كىتابىمىز جارىق كوردى. وعان ون ءبىر ولەڭىم ەنىپ، 265 سوم قالاماقى الدىم. بۇل كوپ اقشا ەدى. ءتىپتى، بىرنەشە ادامنىڭ ايلىعىنا تاتيتىن. جالپى، قالامگەرلەردىڭ جاعدايىنىڭ، الەۋمەتتىك تۇرمىسىنىڭ جاقسى بولعاندىعى دا ولاردىڭ بەدەلىن ءوسىرىپ تۇردى. ەكىنشىدەن، كەڭەس ۇكىمەتىندە يدەولوگيالىق تۇرعىدان شىعارماشىلىق ادامىنا دەگەن كوزقاراس جوعارى دەڭگەيدە ەدى. ارنايى ادەبيەتتى ناسيحاتتايتىن بيۋروعا قارجى ءبولىندى. اقىن، جازۋشىلار اۋىلدا، جەر-جەردە كەزدەسۋ ۇيىمداستىرىپ، شىعارماشىلىعىن تانىستىرۋعا مۇمكىندىك الاتىن. ارنايى وقىرماندار كونفەرەنتسياسى دا ءداستۇرلى تۇردە ءوتىپ تۇردى. كىتاپتىڭ باعاسى دا قولجەتىمدى. ءبىزدىڭ بۋىن كىتاپ دۇكەنىنە قانداي جاڭا كىتاپ تۇسسە، تالاسىپ-تارماسىپ وقىدى.  

– قازىرگى بۋىن شە؟ 

– بۇگىنگى جاستار ۋاقىتتىڭ التىننان دا باعالى ەكەنىن بىلەدى. ولار ينتەرنەت ارقىلى كىم نە جازىپ جاتقانىن بىلۋمەن عانا شەكتەلەدى. بىراق كىتاپتى ينتەرنەتتەن وقىعاننان گورى، وڭاشادا قولعا الىپ، پاراقتاپ وقىعانعا جەتپەيدى. ەۋروپانىڭ الدىڭعى قاتارلى دامىعان ەلدەرى كىتاپتى كوپ تيراجبەن شىعارىپ، تاراتۋعا كوڭىل بولۋدە. الەمدىك عالىمدار كىتاپتى قاعاز كۇيىندە وقۋدىڭ ادامنىڭ ميىنا، رۋحاني ءلاززات الۋىنا تيگىزەتىن ىقپالى زور ەكەنىن مويىنداپ وتىر. ال مىنا زاماندا اقىندار ءوزىنىڭ شىعارماسىن ينتەرنەت ارقىلى ناسيحاتتاپ، تانىتۋىنا مۇمكىندىك مول. وسى ۋاقىتقا دەيىن كىتابىمنىڭ ءبارىن مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىعاردىم. ون پوەزيالىق جيناعىم، ءتورت عىلىمي ەڭبەگىم جارىق كوردى. بىراق تارالىمى 2 مىڭ دانا عانا. بۇرىن كىتاپتار 100 مىڭ، 200 مىڭ، ءتىپتى 1 ميلليون تيراجبەن شىققان كەزدەرى دە بولدى. 

– ءاۋ باستان اقىن-جازۋشىلار حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاۋشى. بىراق كەيبىرەۋلەر ءسىزدىڭ قانداي دا ءبىر ۇلتتىق ماسەلەگە قاتىستى ءۇن قاتقانىڭىزدى كورمەدىك دەيدى. جالپى، ازاماتتىق ۇستانىمىڭىز قانداي؟ 

– بۇل دۇرىس پىكىر شىعار. ءوزىم ءومىر بويى قال-قادەرىمشە ۇلتىما قىزمەت ەتىپ كەلەمىن. جازعان ولەڭىمدى بۇلدامايمىن. بۇگىن وقىلا ما، ەرتەڭ وقىلا ما، وعان باس قاتىرمايمىن دا. ءوزىمنىڭ ۇلتىمنىڭ مۇڭىن ولەڭىم ارقىلى جەتكىزۋگە تىرىسامىن. قۇداي تاعالانىڭ بەرگەن قاسيەتى وسى. ءوزىڭ بىلەسىڭ، جيىرما جىلدان استام عۇمىرىمدى جۋرناليست ماماندارىن دايىنداۋعا ارنادىم. ءتالىم العان شاكىرتىمنىڭ قاي-قايسىسىنىڭ بويىنا ۇلتتىق رۋحتى ءسىڭىردىم. قازىر سولاردىڭ ءبارى ءسوز ۇستاعان ازاماتتار بولدى. مىڭداعان شاكىرتىم بار. قازاقستاننىڭ قاي تۇكپىرىنە بارسام، ءبىر شاكىرتىم تابىلادى. سونداي كەزدە توبەم كوككە جەتكەندەي قۋانامىن. دەمەك، ۇلتىما شاكىرت تاربيەلەۋ ارقىلى دا قىزمەت ەتتىم. عىلىمي ەڭبەگىمدى زەرتتەۋدە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ دۇنيەلەرىمەن بەتپە-بەت كەلىپ، ۇلكەن تولعانىستى باستان كەشىردىم. ماسكەۋ مۇراعاتتارىندا كوپ ىزدەندىم. ءبىزدى ءحVىىى عاسىردىڭ اياعىنداعى ادەبيەتتە اباي، ىبىراي، شوقاننان باسقا ەشكىم جوق دەپ وقىتتى. الاش قايراتكەرلەرىنەن دە بۇرىن شىققان ۇلكەن تۇلعالى ازاماتتار بار ەكەنىن عىلىمي اينالىمعا قوستىم. «قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنا» كەلگەلى بەرى قازاق تىلىندە كوپتەگەن ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالار شىعارۋعا اتسالىستىق. قىزمەت قاعازدارى ءبارى قازاق تىلىندە جۇرگىزىلەدى. جۋرناليس­تيكا فاكۋلتەتىن باسقارعان سەگىز جىلدا ءىس-قاعازدارىنىڭ ءبارى قازاق تىلىندە ءجۇردى. ءوزىمنىڭ ۇلتقا دەگەن قۇرمەتىمدى اكتسيالارعا قاتىسىپ، ەرەۋىلدەرگە شىعىپ جەتكىزگەننەن گورى، ءىس جۇزىندە كورسەتۋگە بەل بۋىپ كەلەمىن. ال كوشەگە شىعىپ، ايقايلاۋ نەمەسە «سارىارقا» كينوتەاترىنىڭ سىرتىنا بارىپ اكتسياعا قاتىسۋ مەنىڭ جۇمىسىم ەمەس. ايتاتىندار ايتا بەرسىن.

– قالامدى ارقاۋ ەتىپ، قال-قادىرىمشە جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىن دەدىڭىز. ءسىزدىڭ كوپتەگەن ءمۇشايرالاردا توپ جارعانىڭىزدى بىلەمىز. قالامىڭىز ارقىلى ماتەريالدىق جاعدايىڭىزدى جاقسارتا الدىڭىز با؟ 

– اقىندىق مۇشايرامەن ولشەنبەيدى. ءبىراز سايىسقا قاتىسىپ، باعىمدى سىناپ كوردىم. كەز كەلگەن ادامعا ماتەريالدىق قولداۋ قاجەت. اسىرەسە، ءبىز سياقتى ايلىققا قاراپ وتىرعان ادامعا. ءۇش پەرزەنتىم بار. بۇكىل وتباسىمنىڭ ماتەريالدىق جاعدايى ءوز موينىمدا. سوندىقتان مۇشايرالارعا قاتىساتىنىم راس. اباي، جامبىلعا ارنالعان، تۇركىستاننىڭ 1500 جىلدىعىندا، باياناۋىلدىڭ ءمۇشايراسىنا قاتىسىپ، جۇلدەلى ورىنداردى يەمدەندىم. بىلتىر شىعىس قازاقستان وبلىسى ۇيىمداستىرعان ءداستۇرلى «شىعىس شىنارى» بايقاۋىندا باس جۇلدە – 1 ملن. 200 مىڭ تەڭگە الدىم. كادىمگىدەي قولداۋ بولدى. ونى مويىندايمىن. بىراق اقشا تابامىن دەپ ءمۇشايرانىڭ ءبارىن تۇگەندەپ، قاتىسىپ جۇرگەن جوقپىن. ءوزىم ەكى نارسەدەن ساقتانامىن. ءبىرىنشىسى، ءمۇشايراشىل اقىن بولۋدان. سەبەبى، پوەزيانىڭ دەڭگەيى ءتۇسىپ كەتەتىندەي كورىنەدى. ەكىنشى، انگە ءماتىن جازۋدان اقىننىڭ الەۋەتى شاشىلىپ قالاتىن سياقتى. بىراق ارا-تۇرا مۇشايراعا قاتىسىپ، ءوزىڭنىڭ بار ەكەنىڭدى كورسەتىپ، جۇلدە الاتىنىڭدى دالەلدەگەندە تۇرعان ەشتەڭە جوق. سەن مۇلدەم اتالماي كەتسەڭ، جۇرت وسال اقىن دەپ ويلاۋى مۇمكىن. ال «مىنا انگە ءماتىن جازىپ بەرىڭىزشى» دەپ قولقا سالاتىن كومپوزيتورلاردىڭ كوڭىلىن قالدىرعان ەمەسپىن. بىردە كومپوزيتور قالدىبەك قۇرمانالى حابارلاسىپ، «مىنا ولەڭىڭىزگە ءان تۋىپ ەدى» دەدى. وعان نەگە قارسى بولۋىم كەرەك. ال ءوزىم سۇرانىپ، ىزدەنىپ ەشكىمنىڭ الدىنا بارعان جوقپىن. اقشاعا قۇنىعىپ، سوڭىنا ءتۇسىپ كەتكەن جەرىم جوق. 

– بۇگىنگى جاس اقىنداردىڭ بەتالىسىنا قانداي باعا بەرەسىز؟ ولارعا نە جەتىسپەيدى؟ 

– تالانتتى اقىندار بار. قازىرگى جاس اقىندارعا تىلەگىم – كىشكەنە ومىرگە جاقىنداۋ كەرەك. ءبىراز قىز-جىگىتتەر بار. ەرلان ءجۇنىستىڭ ءبىر توپ ولەڭىن وقىپ، تۇشىندىم. ولاردىڭ ىشىندە پوەزياعا ءارتۇرلى جولمەن كەلىپ، كەيىن كورىنبەي كەتەتىندەرى دە بار. پوەزيا اق­قۋ سياقتى دۇنيە. ونى ۇشىرىپ الماۋ كەرەك. تاعى ءبىر تىلەك – جاستار قازاقتىڭ ۇلت­تىق پوەزياسىن وقۋ كەرەك. قازىر الدىڭعى تولقىندى زەرتتەپ وقۋ جوق. بۇگىندە «ءوز بىلگەنىممەن، ءار نارسەنى جۇلىپ وقىپ، اقىن بولىپ قالىپتاسىپ كەتەمىن» دەگەن پىكىر بار. وسىدان ساق بولۋ كەرەك. قاشان دا جاستاردىڭ شىعارماشىلىعىن قاداعالاپ جۇرەمىن. جاقىندا باتىس قازاقستان وبلىسى جاس اقىندارىنىڭ كىتابى شىققالى جاتىر ەكەن. سوعان العىسوز جازدىم. سونىڭ ىشىندە جاقسى اقىندار دا، ءوزىنىڭ جولىن تاپپاعاندارى دا بار ەكەن. ماسەلەن، تازا ءمىنسىز اقىن دەپ قازىبەك قۇتتىمۇراتۇلىن ايتار ەدىم. ءتىپتى، ونىڭ جەكە كىتابىن شىعارۋعا بولادى ەكەن. تالعات مىقي، ايدانا بولاتوۆا دەگەن جاس اقىنداردىڭ ولەڭدەرىنە ءسۇيسىندىم. سوندىقتان جاستارعا قولداۋ ءبىلدىرىپ، جاقسى باعىت سىلتەۋگە تىرىسامىن. بىرەۋگە كەدەرگى جاساۋدان گورى، قولدان كەلگەنشە جاقسىلىق جاساعان جاقسى. وسى جول مەنى ومىردەن اداس­تىرمايدى دەپ ويلايمىن.  

 ساپاسى تومەن دەسەم، ارىپتەستەرىم رەنجيدى...

– جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە تالاي جىل ۇستازدىق ەتىپ، دەكان دارەجەسىنە كوتەرىلدىڭىز. سوڭعى كەزدە فاكۋلتەتتە بولعان وزگەرىستەرگە قالاي قارايسىز؟ قانداي ۇسىنىسىڭىز بار؟ 

– شيرەك عاسىر وسى فاكۋلتەتتە جۇمىس ىستەدىم، ءالى دە بايلانىستى ۇزگەم جوق. ماگيس­تراتۋرا، دوكتورانتۋراعا جەتەكشىلىك جاساپ ءجۇرمىن. قازۇۋ-ءنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى ۇلكەن قارا شاڭىراق. بۇكىل قازاقستانعا مامان دايىنداۋعا تىرىستىق. ارينە، فاكۋلتەت تۋرالى جامان ءسوز ەستىگىڭ كەلمەيدى. ءوزىم كەتكەن ءتورت جىلدا ءۇش دەكان اۋىستى. قازىر فاكۋلتەتتىڭ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان جۋرناليستيكانىڭ قىر-سىرىن بىلەتىن پروفەسسور ءومىرحان ءابديمانۇلى ارحيۆتەگى «قازاق» گازەتىن قولىمەن ۇستاپ، زەرتتەپ، قورعاعان ازامات. جالپى، بولاشاقتا فاكۋلتەت دۇرىستالادى دەپ ويلايمىن. قازاقستان تاۋەلسىز ەل بولعالى جيىرما جىلدان استى. ەندى باسەكەلەس وتىز ەلدىڭ قاتارىنا ەنەمىز دەپ جاتقاندا شەتەلدەردە حالىقارالىق جۋرناليستەردى، پرەسس-اتتاشەلەردى ۇستاۋ كەرەك. ەۋروپانىڭ ءار ەلىندە ءبىر جۋرناليست بولسا، ماڭىزدى اقپاراتتى ءبىلىپ وتىراتىن ەدىك. ءبىر وكىنىشتىسى، حالىقارالىق جۋرناليستيكاعا ماگيستراتۋرادان عانا گرانت بولىنەدى. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى باكالاۆريات بويىنشا حالىقارالىق جۋرناليستيكاعا ارنايى گرانت ءبولۋى كەرەك. جۋرناليستيكا ماماندىعىنا ءنابارى 80 گرانت بولىنەدى. بۇل جۋرناليست دايىندايتىن 25 وقۋ ورىندارىنا تاراتىلىپ كەتەدى. دەمەك، ەكى ۇسىنىسىم بار. ءبىرىنشى، حالىقارالىق جۋرناليستيكا ماماندىعىن اشۋ كەرەك، ەكىنشى جۋرناليست ماماندارىن دايىنداۋدى شوعىرلاندىرۋ كەرەك. 

– ال جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ ءبىلىم ساپاسى تومەندەپ كەتتى دەگەن پىكىرگە قوسىلاسىز با؟ بالكىم، فاكۋلتەتكە ت.قوجاكەەۆ سياقتى تەمىردەي ءتارتىپ ورناتاتىن ۇستاز جەتىسپەيتىن شىعار. 

– قوجاكەەۆتىڭ زامانى دا ءوتىپ كەتتى. قازىر تەمىردەي تارتىپكە باعىناتىن بالالار جوق. جاستار ءوزىن مەيلىنشە ەركىن ۇستايدى. ءوزىم دەكاندىق قىزمەت اتقارعان كەزدە قارجىلاي تۇردە وقۋ جۇيەسى باستالدى. اتا-اناسى جوق جەتىم بالالار بولدى. ونىڭ كوبى اقشاسىن جۇمىس ىستەپ تولەيتىن. كەرىسىنشە، سولاردىڭ ارقاسىنان قاعىپ، باعىت-باعدار بەرىپ وتىردىم. مەنى رەكتوراتتا قانشاما مارتە جينالىسقا سالسا دا، تالانتتى بالالاردى ۇستاپ قالدىم. بۇگىندە سولاردىڭ ءبارى اقپارات قۇرالدارىندا قىزمەت ەتۋدە. ال فاكۋلتەتتىڭ ساپاسى تومەن دەسەم، ارىپتەستەرىم رەنجيدى، جوعارى دەسەم، وتىرىك بولادى. سول ورتا دەڭگەيدە مامان دايىنداپ جاتىر. 

– ءتىپتى، قازىر ءتورت جىل بويى جۋرناليس­تيكا فاكۋلتەتىندە وقىماي-اق، تالانتتىڭ ارقاسىندا جۋرناليست بولىپ كەتەمىن دەيتىندەر بار عوي. 

– مۇنىڭ دا جانى بار. شەتەلدە جۋرناليستەردى تاربيەلەگەن كەزدە ءار سالانى مەڭگەرىپ شىققان مامان ەكى جىلدىق قىسقا دايارلاۋ كۋرسىنان وتەدى. سوسىن ءار سالانىڭ ماماندانعان ءجۋرناليسى بولىپ شىعادى. ءوزىم دەكان كەزىمدە ءبىر نارسەگە قول جەتكىزە المادىم. بۇل تاجىريبە بىزگە اۋاداي قاجەت. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى – قاتىپ قالعان دۇنيەنىڭ مينيسترلىگى. ولاردىڭ ويىنشا، مەملەكەتتىك ستاندارت ەشۋاقىتتا بۇزىلماۋ كەرەك. قانداي ءپان كىرگىزىلدى، سونى وقىتۋ كەرەك، بولدى. ونەر اكادەمياسىنا بارساڭىز، ءار مىقتى اكتەردىڭ ءوز كلاسى بار. سول سياقتى جۋرناليست ماماندارىن تۋرا سونداي شىعارماشىلىق ازاماتتارى ءوز شەبەرحانالارىندا دايىنداۋى كەرەك. ول ءۇشىن ەركىن وقۋ جوسپارىن جاساۋ قاجەت. ونسىز مىقتى جۋرناليست دايىنداي المايمىز. بىراق امال نە، بۇل مەنىڭ قولىمنان كەلمەدى. كەزىندە مينيستر بولعان ج.تۇيمەباەۆ، ش.بەركىمباەۆاعا حات تا جازدىق. ارينە، جۋرناليست جان-جاقتى بولۋى كەرەك. بۇرىن شەتەل ادەبيەتى، ورىس ادەبيەتى كوپ وقىتىلاتىن. قازىر مۇنىڭ ءبارى ءۇستىرت وقىتىلادى. ءتىپتى، قازاق ادەبيەتى ساعاتىنىڭ ءوزى از. شەبەرلىك سىنىپتارى اشىلسا، كەز كەلگەن رەداكتور قۋانا-قۋانا شاكىرت تاربيەلەيتىن ەدى. ءارى بولاشاقتا وزىنە مىقتى كادرلاردى ىرىكتەپ الۋىنا بولادى. مىنە، سوندا عانا ساپا كوتەرىلەدى. سوندىقتان مينيسترلىكتىڭ قۇلاعىنا «التىن سىرعا» دەگىم كەلەدى.

– بىردەن-ءبىر مەملەكەتتىك باسپا «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باسپاسىنىڭ توڭىرەگىندە دە سىني پىكىر كوپ. باسپا قانداي ءونىم شىعارىپ جاتىر؟  

– بىلە بىلسەك، ەنتسيكلوپەدياسى جوق مەملەكەتتەر دە بار. ەنتسيكلوپەديا شىعارعان مەملەكەت 100 پايىز ساۋاتتى حالىق بولۋ كەرەك. ءار سالانىڭ عىلىم دوكتورلارى، پروفەسسورلارى بولۋى قاجەت. كوردىڭىز بە، ءبىزدىڭ مۇمكىندىگىمىز 1967 جىلى بولعان ەكەن. قازىر ەكى ەسە مۇمكىندىك بار. بۇرىن ەنتسيكلوپەديادا 250 ادام جۇمىس ىستەگەن. كەيىننەن 150 ادام قالىپتى. سول كەزدە ءار سالانىڭ ءوز رەداكتسياسى بولدى. ال مەن كەلگەندە 25-اق ادام ىستەپ جاتتى. ايتەۋىر، ءىلدالداپ ءجۇرىپ قايتادان 40 ادامعا جەتكىزدىم. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى رەداكتورلار. ويتكەنى، ءاربىر سالانى جەتىك بىلەتىن مامان بولۋ كەرەك. ەنتسيكلوپەديا ءبىر ادامنىڭ ەڭبەگى ەمەس. ۇجىمدىق جۇمىس. جالعىز ادام ەنتسيكلوپەديا شىعارا المايدى. ءاۋ باستا ماعان بەرىلگەن تاپسىرما – سالالىق ەنتسيكلوپەديا شىعارۋ. 3 تومدىق «بالالار ەنتسيكلوپەدياسى»، «ايبىن» اسكەري ەنتسيكلوپەديا­سى، «اتامەكەن» گەوگرافيالىق ەنتسيكلوپەدياسىن شىعاردىق. 25 تومدىق ۇلتتىق امبەباپ ەنتسيكلوپەديا شىعارۋعا دا ماتەريال جەتكىلىكتى. 5 تومدىق «قازاقستان تابيعاتى» ەنتسيكلوپەدياسىن بيىل اياقتايمىز.  تارالىمى ەكى-ءۇش مىڭ دانا. وبلىستىق اكىمدىك، كىتاپحانالارعا تاراتامىز. ابىلايحاننىڭ 300 جىلدىعىنا بايلانىستى «ابىلايحان» ەنتسيكلوپەدياسى جىل سوڭىنا قاراي جارىق كورەدى. «قانىش ساتباەۆ»، «ماتەماتيكا الەمى»، «پسيحولوگيا»، «اقمولا وبلىسى»، «ەرتىستىڭ پاۆلودار ءوڭىرى»، «قازاقستان عالىمدارى» ت.ب. ەنتسيكلوپەديالار شىعاردىق. حالىققا جەتپەيتىندىكتەن نە شىعىپ جاتقانىن بىلمەيدى. مەملەكەتتىك باس­پا بولعاننان كەيىن ستراتەگيالىق قۇجاتتاردى، ەلباسىنىڭ جولداۋىن باسىپ كەلەمىز. بالكىم، جۇرت سىندى سوعان ايتىپ جاتقان شىعار. ءبىز قالاي بولعاندا دا، مەملەكەتتىڭ قۇزىرىنداعى جۇمىستى، ساياساتتى جۇرگىزۋىمىز كەرەك. 

– ءسىزدى دەكاندىق قىزمەتكە قايتا شاقى­رىپ­تى دەگەندى ەستىپ ەدىك. بارعىڭىز كەلمەدى مە؟ 

– ءيا، مەنى قايتادان دەكاندىققا شاقىردى. بىراق باس تارتتىم. ءبىر جەردە 25 جىل بويى قوزعالماي ىستەپپىن. ادام بالاسى ءۇشىن بۇل كوپ ۋاقىت. اقش ازاماتى ءوز ومىرىندە مەكەن-جايىن ءتورت رەت اۋىستىرادى ەكەن. ونىڭ جانىندا 25 جىل دەگەن ۇلكەن ءومىر. ءبىر جەردە وتىرا بەرۋ جالىقتىرادى. دەگەنمەن، قازۇۋ-دەن كەتپەي، ۇزاق جىلدار بويى قىزمەت ىستەگەن سەبەبىم بار. «جالىن» باسپاسىندا جۇرگەنمىن. باستىعىم – سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ. ءبىر كۇنى تاۋمان اماندوسوۆ اعامىز مەنى وقىتۋشىلىققا شاقىردى. سوندا سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ: «اماندوسوۆ ۇستازىم بولعاننان كەيىن جىبەرىپ وتىرمىن، بىراق اينالايىن، ءبىر جەردە تۇراقتاپ جۇمىس ىستەمەگەن ادامدى جەك كورەمىن، ولاردان ەشتەڭە شىقپايدى. ءبىر جەردە ەڭبەك ەتىپ، ءوزىڭدى كورسەتۋ كەرەك، سوندا عانا بيىكتەيسىڭ» دەگەنى ءالى ەسىمدە. وسى ءسوز مەنىڭ سانامدا ماڭگى قالىپ قويدى. سودان با ەكەن، 25 جىل بويى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە تابان اۋدارماي جۇمىس ىستەپپىن. 

اڭگىمەلەسكەن دينارا مىڭجاسارقىزى

"تۇركىستان" گازەتى