ەستەرىڭىزدە بولسا، حالىقارالىق ازاماتتىق اۆياتسيا ۇيىمى (يكاو) 2009 جىلى قازاقستاننىڭ 59 اۋە كومپانياسىن «قارا تىزىمگە» ەنگىزىپ، ەۋرووداق ەلدەرىنە ۇشۋعا تىيىم سالعان بولاتىن. وسىلاي اتى قانداي بولسا، زاتى سونداي «قارا ءتىزىم» ءبىزدىڭ ەلدى افريكا مەن ازيانىڭ اسا كەدەي سانالاتىن ەلدەرىنىڭ قاتارىنا ءبىر-اق ىلديلاتىپ، ابىرويىمىزدى ايرانداي توكتى. سوعان دەيىن بەيقام وتىرعان قۇزىرلى مينيسترلىك بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەندە ارتىنان الاشاپقىن بولدى دا قالدى. ەندى قازىر وتاندىق اۆياتسيا سالاسى جۇمىسىنىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ ءۇشىن بارلىق امالدار قاراستىرىلۋدا. الايدا قامالى مىقتى «قارا تىزىمنەن» بوسانىپ شىعۋ قيىننىڭ قيىنى ەكەن. وسىنداي مالىمدەمە جاساعان اۆياتسيا سالاسىنىڭ اقساقالدارى مەن ماماندار جاعدايدىڭ تىم مۇشكىل ەكەندىگىن اشىقتان-اشىق مويىنداپ وتىر.

مىنا جاھاندانۋ زامانىندا تەحنيكا قارقىندى دامىپ كەلەدى دەيمىز، ولاي بولسا ۇشاق قاۋىپسىزدىگىنىڭ قامتاماسىز ەتىلمەۋىنىڭ سىرى نەدە دەگەن زاڭدى وي تۋىن­دايدى. ەل قالاۋلىلارىنىڭ «قازاق­ستاندا مەملەكەتتىك تىركەۋدە تۇرعان 497 ازا­ماتتىق جولاۋشى ۇشاعىنىڭ 80 پا­يىزى­نىڭ توزىعى جەتسە، ولاردىڭ پايدا­لانۋ مەرزىمى 20 جىلدان اسىپ كەتكەن» دەپ دابىل قاققاندارىن بارشا بىلەدى. بۇل – ءبىر سەبەپ. «ال نەگىزگىسى مىنادا: اۋە قىز­مەتىن دۇرىس جولعا قويۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەك­تە كاسىبي جاعىنان مىقتى ماماندار دايىن­داۋ كەرەك بولسا، قازاقستاندا ءدال وسى جاعى قاتتى اقساپ تۇر»، – دەيدى ماماندار ءبىراۋىزدان.

ەستەرىڭىزدە بولسا، حالىقارالىق ازاماتتىق اۆياتسيا ۇيىمى (يكاو) 2009 جىلى قازاقستاننىڭ 59 اۋە كومپانياسىن «قارا تىزىمگە» ەنگىزىپ، ەۋرووداق ەلدەرىنە ۇشۋعا تىيىم سالعان بولاتىن. وسىلاي اتى قانداي بولسا، زاتى سونداي «قارا ءتىزىم» ءبىزدىڭ ەلدى افريكا مەن ازيانىڭ اسا كەدەي سانالاتىن ەلدەرىنىڭ قاتارىنا ءبىر-اق ىلديلاتىپ، ابىرويىمىزدى ايرانداي توكتى. سوعان دەيىن بەيقام وتىرعان قۇزىرلى مينيسترلىك بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەندە ارتىنان الاشاپقىن بولدى دا قالدى. ەندى قازىر وتاندىق اۆياتسيا سالاسى جۇمىسىنىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ ءۇشىن بارلىق امالدار قاراستىرىلۋدا. الايدا قامالى مىقتى «قارا تىزىمنەن» بوسانىپ شىعۋ قيىننىڭ قيىنى ەكەن. وسىنداي مالىمدەمە جاساعان اۆياتسيا سالاسىنىڭ اقساقالدارى مەن ماماندار جاعدايدىڭ تىم مۇشكىل ەكەندىگىن اشىقتان-اشىق مويىنداپ وتىر.

مىنا جاھاندانۋ زامانىندا تەحنيكا قارقىندى دامىپ كەلەدى دەيمىز، ولاي بولسا ۇشاق قاۋىپسىزدىگىنىڭ قامتاماسىز ەتىلمەۋىنىڭ سىرى نەدە دەگەن زاڭدى وي تۋىن­دايدى. ەل قالاۋلىلارىنىڭ «قازاق­ستاندا مەملەكەتتىك تىركەۋدە تۇرعان 497 ازا­ماتتىق جولاۋشى ۇشاعىنىڭ 80 پا­يىزى­نىڭ توزىعى جەتسە، ولاردىڭ پايدا­لانۋ مەرزىمى 20 جىلدان اسىپ كەتكەن» دەپ دابىل قاققاندارىن بارشا بىلەدى. بۇل – ءبىر سەبەپ. «ال نەگىزگىسى مىنادا: اۋە قىز­مەتىن دۇرىس جولعا قويۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەك­تە كاسىبي جاعىنان مىقتى ماماندار دايىن­داۋ كەرەك بولسا، قازاقستاندا ءدال وسى جاعى قاتتى اقساپ تۇر»، – دەيدى ماماندار ءبىراۋىزدان.

ۆ.كۋروپاتەنكو،قازاقستاننىڭ اۋە تاسىمالى قاۋىمداستىعىنىڭ باستىعى:

– مىنانى ەسكەرگەن ءجون: قازاقستان اۋە تاسىمالىنىڭ «قارا تىزىمدە» تۇرا بەرۋى اسىرەسە شەتەلدىك كومپانيالارعا وتە ءتيىمدى بولىپ تۇر. ويتكەنى ولار ءبىزدىڭ وتاندىق اۋە كومپانيالارىنىڭ قازاقستان باعىتى بويىنشا ۇشاق ساپارىنا ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تانىتۋدا. بىزگە الەمدىك تاجىريبە بويىنشا جۇمىس ىستەۋگە قابىلەتتى جاڭا اۆياتسيا اكىمشىلىگىن  قۇرماي، «قارا تىزىمنەن» شىعا المايمىز. ول انىق. مەنىڭ اقىلىما قونبايتىنى – اۋەدە ۇشۋ تاجىريبەسىنەن وتپەگەن ۇشقىشتار دايىندايتىن اكادەميا جۇمىسىنا جوعارى جاقتىڭ بەيجاي قاراۋى. ونى ايتاسىزدار، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى ءبىرىنشى كلاستى اۋە كەمەلەرىنىڭ كومانديرلەرى اراسىندا تالابى كۇشتى ىرىكتەۋ جۇرگىزەتىن مامانداندىرىلعان كوميسسيانى تاراتىپ كەتتى. تەك جاتتىعۋ الاڭدارىندا ۇشىپ كورىپ، ۇشقىش اتانعان اكادەميانىڭ بىلىمىمەن قانداي مامان دايىنداۋعا بولادى؟ 22 جىلدىڭ ىشىندە ۇشقىشتار قۇرامىن سىناقتان وتكىزەتىن بىردە-ءبىر تەكسەرىس جۇرگىزىلمەپتى. سول سياقتى ينجەنەرلەردىڭ دە ءبىلىم-بىلىكتىلىگىن تەكسەرىپ جاتقان ەشكىم جوق.

ۆ.كۋروپاتەنكو اۆياتسيا سالاسىن كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا مينيسترلىگىنىڭ قۇزى­رىنان الىپ، مەملەكەت باسشىسىنىڭ با­قىلاۋىنا وتكىزۋدى ۇسىنادى. ونىڭ ايتۋىن­شا، اۆياتسيا – قاۋىپتىلىگى عارىش سالاسىمەن بىردەي سالا. ال «ونىڭ جۇمىسىن دۇرىس الىپ جۇرۋگە كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا مينيسترلىگىنىڭ قۇزىرەتى جەتپەيدى» دەپ سانايدى قازاقستاننىڭ اۋە تاسىمالى قاۋىمداستىعىنىڭ باستىعى.

ال اۆياتسيا سالاسىنىڭ ارداگەرى د.ءدۋ­شي­موۆتىڭ ايتقانى جانايقايداي ەستىلەدى:

– قازاقستانداعى ازاماتتىق اۆياتسيا توقىراۋعا ۇشىراعان. ونىڭ جۇمىسى ەش باقىلانبايدى، جۇيەلى ۇيىمداستىرىل­مايدى. بۇل سالانى عىلىمي جەتىلدىرۋ دە­گەن مۇلدە ۇمىت قالعان. ونداي بولسا، ازا­ماتتىق اۆياتسيانىڭ دامۋ بولاشاعى جوق. اۆياتسيا – قاۋىپتىلىگى اسا جوعارى جۇيە. ىستەن شىعۋدىڭ ءسال الدىندا تۇر. سول سە­بەپ­تى وعان مەملەكەتتىك باسقارۋ قاجەت. ازا­مات­تىق اۆياتسيا كوميتەتى نە ءبىر باسشىنى، نە ءبىر اۋەجايدى جاۋاپقا تارتىپ، ءتيىستى شا­را قولدانا المايدى. قايتا اۆتوكولىك سا­لا­سى اۆياتسياعا قاراعاندا قاتاڭ قادا­عالانۋدا.

ساراپشىلاردىڭ سوزىنە سەنسەك، قر ازاماتتىق اۆياتسيا اكادەمياسىندا ءبىلىم الىپ جاتقان بولاشاق ۇشقىش مامانداردى تاجىريبەدەن وتكىزەتىن ۇشاق مۇلدە جوق كورىنەدى. ال حالىقارالىق ءبىلىم ستاندار­تى­نا سايكەس، ستۋدەنت ءبىلىم الىپ جۇرگەن كەزىن­دە كەم دەگەندە 150 ساعات اۋەدە سى­ناق­تان ءوتىپ، قولىنا كۋالىك الۋى ءتيىس. ايت­پاقشى، «تاجىريبەلى مامان دايىنداپ شى­عۋ ءۇشىن ءبىر ۇشقىشقا 75 مىڭ اقش دول­لارى قاجەت ەكەن» دەيدى ازاماتتىق اۆيا­تسيا اكادەميا­سىنىڭ پروفەسسورى ت.كۋز­باكوۆ. بۇل جاعى دا وسى كۇنگە ەسكەرۋسىز كە­لەدى ەكەن.

ال اۆياتسيا قىزمەتكەرلەرى كاسىپوداعى زاڭدى تۇلعالار بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى شميدت سابيروۆ بولسا قازاقستانداعى اۋە تاسىمالىنىڭ جىلدان-جىلعا قۇلدىراپ بارا جاتقاندىعىن ناقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەيدى:

– قازاقستاندا قازىر 17 ميلليونعا جۋىق حالىق تۇرادى. ال وسىدان 20-25 جىل بۇرىن وتاندىق اۆياتسيا 8,5 ميلليون جو­لاۋ­شى تاسىمالداعان بولاتىن. ال بۇگىنگى كۇنى ۇشاقپەن ۇشاتىنداردىڭ سانى بار-جو­عى 4 ميلليون عانا. بۇل اۆياتسيا قىزمەتىنە جۇگىنەتىندەردىڭ كۇرت تومەندەگەنىن اڭ­عارتادى. بۇرىندارى ءبىر الماتى وبلى­سى­نىڭ وزىندە جەرگىلىكتى اۋە جولىنىڭ 28 اۋە پورتى بولعان. قازىر قازاقستاندا وسى سىن­دى 100-گە جۋىق اەرودروم ىستەن شىققان. دە­مەك، جەرگىلىكتى اۆياتسيا ۇشقىشتارى ءۇشىن ءبىلىم-بىلىكتىلىگىن جەتىلدىرىپ وتىرۋعا ەشقانداي جاعداي جاسالماي وتىر دەگەن ءسوز.

ماماندار سونداي-اق رەسپۋبليكا كو­لە­­مىندەگى اۋەجايلار كۇردەلى جوندەۋدەن وتپە­گەن­دەرىنە 20 جىلدان اسىپ كەتكەندىگى جانە جاڭا اۋە تاسىمالى نارىعىنداعى تەح­نيكا­لىق بازانىڭ ورنىن كونتراباندا­لىق جولمەن كەلگەن تاۋارلار باسىپ العان­دى­عىنا الاڭدايدى. جالپى، قازاقستان گۋما­نيتارلىق-ساياسي كونيۋنكتۋرا ورتالى­عى وتكىزگەن «قر ازاماتتىق اۆياتسيا سالا­سىن­­داعى ماسەلەلەر مەن ونىڭ دامۋ بولا­شاعى» اتتى جيىندا دا وسى وزەكتى م­ا­سە­لەلەر اشىق ايتىلدى.

P.S.

كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا ءمينيسترى اسقار جۇماعاليەۆ بىلاي دەپ سەندىرگەن بولاتىن: «اۋەجايلاردى دامىتۋ جونىنەن كە­شەن­دى شارالار قابىلدانىپ، سونىڭ اياسىن­دا 18 اۋەجايدىڭ ءبارى 2016 جىل­­عا قاراي يكاو تالابىنا سايكەس­تەن­دىرىلەدى. قۇرامىنا 27 ەلدىڭ وكىلدەرى ەنە­تىن ەۋروپا­لىق كوميسسيانىڭ ۇشۋ قا­ۋىپس­ىزدىگى جونىن­دەگى كوميتەتى ءبىزدىڭ وسى تالپىنىسىمىزعا، ياعني قازاق­ستان­نىڭ اۆياتسيا جۇيەسىن رە­فور­مالاۋعا جا­نە ونى حالىقارالىق ستان­دارت­تارعا ساي­ك­ەستەندىرۋگە باعىتتالعان ءىس-شا­را­لارعا وڭ باعاسىن بەردى. «قازاق­ستان­نىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە كولىك ماسەلەلەرى بويىنشا وزگە­رىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسى ازىرلەنىپ، ول پارلامەنتتە قارالۋدا. كەيىن ول زاڭناما يكاو-نىڭ ۇسىنىستارى مەن تالاپتارى بويىنشا تاعى دا تولىقتىرىل­ماق. ەڭ نەگىزگى ايتا كەتەتىن جايت – قازاق­ستان­دىق كومپانيالار مەن اۋە كولىكتەرىن يكاو ستاندارتتارىنا ساي­كەس جانە وسى ۇيىم وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن قايتا سەرتي­في­كاتتاۋ 2013 جىلى جۇزەگە اسادى دەپ كۇتىپ وتىرمىز. وسى ءىس-شارالار نە­گىزىندە ۇشۋ قاۋىپسىزدىگى قامتاماسىز ەتى­لىپ، وتان­دىق اۆياتسيانى «قارا تىزىم­نەن» شىعارۋعا ابدەن بولادى دەپ وي­لاي­مىن». ال ناتي­جەسىن ۋاقىت كورسە­تە­دى.

دەرەكناما

2013 جىل، 29 قاڭتار:

الماتى وبلىسىندا SCAT اۆياكومپانياسىنىڭ جولاۋشىلار ۇشاعى اپاتىنان 21 ادام قازا تاپتى.

2012 جىل، 25 جەلتوقسان:

استانادان شىمكەنتكە بەت العان ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى (ۇقك) شەكارا قىزمەتىنىڭ ان-72 ۇشاعى قۇلاپ، 27 ادام قازا تاپتى.

2012 جىل، 29 قاراشا:

الماتى وبلىسى الاكول اۋدانى اۋماعىنان دوستىق ستانسىسىنا قاراي كوتەرىلگەن مي-8 تىكۇشاعى اپاتى سالدارىنان سەگىز ادام كوز جۇمدى.

2012 جىل، 22 ماۋسىم:

استانا اەرودرومىندا وقۋ-جاتتىعۋ كەزىندە قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ مي-17 تىكۇشاعى اپاتقا ۇشىرادى. قازا بولعاندار سانى – تورتەۋ.

2010 جىل، 25 ماۋسىم:

سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا «كوكشەتاۋ» ۇلتتىق تابيعي پاركىندە اۋىل­­شارۋاشىلىق ماقساتىنداعى ان-2 ۇشاعى اپاتقا ۇشىراپ، ەكى ادامنىڭ ءومىرىن قيدى.

2010 جىل، 12 ناۋرىز:

شىعىس قازاقستان وبلىسى ءۇرجار اۋدانى ماقانشى اۋىلى ماڭىندا توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگىنىڭ مي-817 تىكۇشاعى اپاتى سالدارىنان سەگىز ازاماتىمىزدان ايىرىلدىق.

2009 جىل، 8 قىركۇيەك:

وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ارنايى شاراعا ۇشىپ بارا جاتقان ۇقك شەكارا قىزمەتىنىڭ مي-8 تىكۇشاعى قۇلاپ، ون ادام مەرت بولدى.

2008 جىل، 29 اقپان:

قىزىلوردا وبلىسىندا مي-8 تىكۇشاعى قۇلاپ، اپات سالدارىنان بەس ادام قايتىس بولدى. 13 ادام ءارتۇرلى دارەجەدە جاراقات الدى.

2007 جىل، 26 جەلتوقسان:

الماتى اۋەجايىندا Jet Connection اۆياكومپانياسىنىڭ Challenger-CL604 ۇشاعى اۋەگە كوتەرىلە الماي، سالدارىنان بەتون قورشاۋعا سوعىلعان كەزىندە ءبىر ادام قازا تاپتى.

2006 جىل، 12 تامىز:

Orlan 2000 اۆياكومپانياسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىندا قولدانىلاتىن ۇشاعى اپاتقا ۇشىراپ، ءبىر ادام قايتىس بولدى.

2004 جىل، 18 مامىر:

اقتوبە وبلىسى بوزوي ەلدى مەكەنى ماڭىندا Araiavia اۆياكومپانياسىنىڭ ان-2 ۇشاعى اپاتقا ۇشىراعان ەدى. سالدارىنان ءبىر ادام قايتىس بولدى.

1996 جىل، 12 قاراشا:

ۇندىستانداعى Saudi Arabian Airlines اۆيكومپانياسىنىڭ Boeing 747  مەن «ەير كازاحستان» كومپانياسىنىڭ يل-76 ۇشاق­­­­­تارى سوقتىعىسىپ، 349 ادام قازا تاپتى.

"الاش ايناسى" گازەتى