بەرىك ءۋالي: «كەشە عانا مەنىمەن ارىپتەس بولىپ جۇرگەن جۋرناليستتەردىڭ ءوزى سىناعاندا، تاڭعالدىم»
بەلگىلى جۋرناليست، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمى اپپاراتى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى-ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ باسشىسى بەرىك ءۋالي جۇرت بىلەتىن ازامات. ەلىمىزدەگى بىرنەشە رەسپۋبليكالىق تەلەارنالاردا قوعامدىق-ساياسي باعدارلامالار جۇرگىزىپ، كورەرمەننىڭ كوڭىلىنەن شىققان تەلەجۋرناليست. كەيىنگى ءبىر جىلدا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا مەملەكەتتىك قىزمەتكە تاعايىندالىپ، ول جاقتا دا مەملەكەت پەن ۇلت شارۋاسى جولىندا ءبىراز شارۋالار اتقارىپ، ەل اۋزىندا ءجۇر.
ارىپتەسىمىز بەرىك ءۋالي تومەندەگى سۇحباتتا ءوزىنىڭ وسكەن ورتاسى، ءومىر جولى، جۋرناليستيكا، قوعام، زيالى قاۋىم جانە باسقا تاقىرىپتار توڭىرەگىندە ويىن ايتقان.
Abai.kz
«بىزدە ۇلتتىق پارتيا جوق قوي»
بەلگىلى جۋرناليست، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمى اپپاراتى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى-ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ باسشىسى بەرىك ءۋالي جۇرت بىلەتىن ازامات. ەلىمىزدەگى بىرنەشە رەسپۋبليكالىق تەلەارنالاردا قوعامدىق-ساياسي باعدارلامالار جۇرگىزىپ، كورەرمەننىڭ كوڭىلىنەن شىققان تەلەجۋرناليست. كەيىنگى ءبىر جىلدا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا مەملەكەتتىك قىزمەتكە تاعايىندالىپ، ول جاقتا دا مەملەكەت پەن ۇلت شارۋاسى جولىندا ءبىراز شارۋالار اتقارىپ، ەل اۋزىندا ءجۇر.
ارىپتەسىمىز بەرىك ءۋالي تومەندەگى سۇحباتتا ءوزىنىڭ وسكەن ورتاسى، ءومىر جولى، جۋرناليستيكا، قوعام، زيالى قاۋىم جانە باسقا تاقىرىپتار توڭىرەگىندە ويىن ايتقان.
Abai.kz
«بىزدە ۇلتتىق پارتيا جوق قوي»
– «بەرىك ءۋالي» دەگەن ەسىمدى قازاقستاندىقتار ەڭ اۋەلى تەلەارنا ارقىلى تانىدى. راسىن ايتۋ كەرەك، ءسىز جۇرگىزگەن «دودا» توك-شوۋىنىڭ اسىعا كۇتەتىن كەڭ اۋديتورياسى بولاتىن. «حابار» ارناسىنداعى، ءبىر قاراعاندا، تىم رەسميلەۋ كورىنەتىن «بەتپە-بەتتىڭ» دە بەتىن بەرى بۇرىپ، حالىققا ءبىرشاما جاقىنداتتىڭىز. قوعامدىق جۇمىستاردان دا شەت قالمايسىز. ال، وسىدان توعىز اي بۇرىن شىمكەنتتەن ءبىر-اق شىعىپ، مەملەكەتتىك قىزمەتكە قادام باستىڭىز. سوندىقتان جۇرتشىلىققا ءوزىڭىزدى جاقىنىراق تانىستىرساق دەگەن ويىمىز بار...
– تۋىپ-وسكەن اۋىلىم – بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ اقسۋات اۋدانىنا قاراستى ويشىلىك اۋىلى. مەكتەپتى سوندا ءبىتىردىم. ويشىلىك – قازاقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان اۋىل. اتا-انام – قاراپايىم ەڭبەك ادامدارى. بۇگىندە سوڭعى 10 جىلدان بەرى الماتى قالاسىندا تۇرادى. جالپى، مەنىڭ بويىمداعى جۋرناليستيكاعا دەگەن يكەمدىلىك پەن بەيىمدىلىك اكە جاعىمنان دا، شەشە جاعىمنان دا بولدى دەپ ويلايمىن. مىسالى، ءبىز جازۋشى قابدەش جۇمادىلوۆپەن – نەمەرە اعايىنبىز. ءبىزدىڭ اكەمىز بەن ول كىسى 1962 جىلى قىتايدان بەرى ءوتىپ، اقسۋاتقا قونىس تەپكەن. تاريحتان بەلگىلى، پاتشالىق رەسەي مەن قىتايدىڭ تسين يمپەرياسىنىڭ اراسىنداعى مەملەكەتتىك شەكارانى بەلگىلەۋ كەزىندە قازاقتىڭ ءبىراز جەرى قىتاي اۋماعىنا قالىپ قويدى. ياعني، شاۋەشەك ءوڭىرى اتاقونىسىمىز بولعان. جەتى اتامىزدىڭ زيراتى سول جاقتا. شاۋەشەك – ماقانشىنىڭ ارعى جاعى. كوشتىڭ بۇيداسىن ۇستاپ كەلگەن – قابدەش اعامىز. اعايىن-تۋىستاردىڭ بارشاسى سول كىسىنىڭ سوڭىنان ىلەسىپتى. رۋىمىز – نايمان. تولەگەتايدىڭ ءتورت بالاسى بولعان: قاراكەرەي، سادىر، ماتاي، ءتورتۋىل. ءبىز سول ءتورتۋىلدان تارايمىز. شىنى كەرەك، ءجون سۇراسىپ، رۋىمىزدى ايتىپ جۇرگەنىمىز قازىر عوي. ءوزىمىزدىڭ نايمان ەكەنىمىزدى الماتىعا كەلگەن سوڭ عانا بىلگەنبىز. سەبەبى شىعىس قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ 99 پايىزى نايمان رۋىنان بولعاندىقتان، ۇلكەن اتاسىنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەمەيدى ەشكىم. مەنىڭ ويىمشا، رۋ دەگەن قىز الىسۋ-قىز بەرىسۋ، جەتى اتاڭدى، تەگىڭدى ءبىلۋ ءۇشىن، قان تازالىعى ءۇشىن عانا قاجەت. انام قاراكەرەيدەن تارايدى. ناعاشىلارىم دا وت ءتىلدى، وراق اۋىزدى. ءسوزدىڭ قادىرىن تۇسىنگەن، سوزگە توقتاعان، سوزبەن توقتاتا بىلگەن جاندار. مەن – ءۇيدىڭ ۇلكەنىمىن. مەنەن كەيىن ەكى قارىنداسىم، ەكى ءىنىم بار. بارلىعى – ءۇيلى-باراندى. ىنىلەرىمنىڭ ءبىرى استاناداعى «قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسىنىڭ وپەراتورلار ءبولىمىن باسقارادى. «شىمكەنتتە جالعىز جۇرمەيىن، سۇيەنەتىن ءىنىم بولسىن» دەگەن نيەتپەن ەكىنشى ءىنىمدى «استانا» تەلەارناسىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن جەرىنەن جۇمىستان شىعارىپ الىپ، وسىندا ەرتە كەلدىم. قازىر «31-ارنانىڭ» شىمكەنتتەگى مەنشىكتى تىلشىلەر قوسىنىندا ەڭبەك ەتۋدە. ەكى قارىنداسىم استانادا تۇرادى.
...1980 جىلداردىڭ اياعى مەن 1990 جىلداردىڭ باسىندا قازاق تىلىنە باسىمىراق كوڭىل بولىنە باستاعاندا، مەكتەبىمىزدە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن تەرەڭدەتىپ وقىتاتىن ارنايى سىنىپ اشىلدى. مىنە، سول سىنىپتا ءتورت جىل ءبىلىم الدىم. جۋرناليستيكاعا كەلۋىمە وسىنىڭ دا ىقپالى ءتيدى-اۋ. ونىڭ ۇستىنە ۇستازىمىز، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ بىلگىر مامانى ءزايتۇنا سرايىلوۆا مەنىڭ وسى سالاعا بەت بۇرۋىما ءوز ۇلەسىن قوستى دەپ ەسەپتەيمىن. سىنىپتاستار اراسىندا دا باسەكەلەستىك كۇشتى بولدى. كەيىن الماتىعا جوعارى ءبىلىم الۋعا كەتتىم. تەمىربەك جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىن (بۇرىنعى الماتى تەاتر جانە كينو ينستيتۋتى) «كينوتانۋشى-رەداكتور» ماماندىعى بويىنشا ءتامامدادىم. ول ۋاقىتتا، ياعني، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا بۇل تىڭ ماماندىق-تىن. مۇنداي ماماندىق كەڭەس وداعى تۇسىندا تەك ماسكەۋدەگى بۇكىلوداقتىق مەملەكەتتىك كينەماتوگرافيا ينستيتۋتىندا (ۆگيك) عانا وقىتىلاتىن. بەلگىلى كينوتانۋشى، قازاقتىڭ ماڭداي الدى كينوسىنشىلارىنىڭ ءبىرى باۋىرجان نوگەربەكتىڭ كۋرسىندا ءبىلىم الدىم. امەن قايداروۆ، تالعات تەمەنوۆ، ەركىن جۋاسبەكوۆ، ەسمۇقان وباەۆ، ەرسايىن ءابدىراحمانوۆ، ساتىبالدى نارىمبەتوۆ، اكىم تارازي، سەرىك اپىرىموۆتار ءدارىس وقىدى. ەڭبەك جولىم 1997 جىلى «تاڭ» تەلەكومپانياسىنداعى «الماتى جاڭالىقتارى» اقپاراتتىق باعدارلاماسىنىڭ كوررەسپوندەنتى قىزمەتىنەن باستالدى، سوڭىرا «نتك» تەلەارناسىنىڭ جاڭالىقتار قىزمەتىندە ەڭبەك ەتتىم، ونى باسقاردىم. ودان كەيىن «31-ارنادا» قىزمەت اتقارىپ جۇرگەندە «ينفورمبيۋروعا» باسشىلىق جاساپ، «ەركىن ءسوز»، «دودا» اتتى توك-شوۋلاردى دۇنيەگە اكەلدىم. 2005 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيستراتۋراسىن ءبىتىردىم. تەلەجۋرناليستيكا ماماندىعى بويىنشا. مىنە، وسى ورتالار مەنى شىڭدادى، قالىپتاستىردى. بيىل مەكتەپ بىتىرگەنىمە 20 جىل تولدى. سونىڭ 14 جىلى الماتى قالاسىندا ءوتتى دە، 5 جىل استانادا جۇمىس ىستەدىم. «حابار» اگەنتتىگىندە ەڭبەك ەتتىم. ماڭداي تەرىم زايا كەتكەن ەمەس، اجەپتاۋىر جەتىستىكتەرگە جەتتىم: «31-ارناداعى» «ەركىن ءسوز» اۆتورلىق باعدارلامام ءۇشىن 2003 جىلى قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاندىم; 2004 جىلى «وركەندەۋ، دەموكراتيا جانە ءسوز بوستاندىعى» اتتى ۇلتتىق كونكۋرستاعى ۇزدىك ەڭبەگىم ءۇشىن يۋنەسكو-نىڭ ارنايى ديپلومىنا يە بولدىم; 2006 جىلى «دودا» قوعامدىق-ساياسي توك-شوۋىم قازاقستان جۋرناليستەر اكادەمياسىنىڭ «ۇزدىك توك-شوۋ» نوميناتسياسى بويىنشا «التىن جۇلدىز» جۇلدەسىن جەڭىپ الدى. 2007 جىلى «حابارداعى» «بەتپە-بەت» باعدارلاماسى ءۇشىن 10-شى مارتە وتكەن «شابىت» حالىقارالىق بايقاۋىندا «تەلەۆيزيا سالاسىنداعى ۇزدىك جۋرناليستىك جۇمىس نوميناتسياسى بويىنشا مارات بارمانقۇلوۆ اتىنداعى ديپلوممەن» ماراپاتتالدىم. ايتپاقشى، كوبىنەسە ايتىلا بەرمەيدى، «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ يەگەرىمىن. كوپ دوس تاپتىم، ارىپتەستەر تاپتىم. 2000-2007 جىلداردىڭ ارالىعىن قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ ناعىز دامۋ كەزەڭى دەپ بىلەمىن. سول كەزەڭدەردە ءسوز بوستاندىعىنا ۇلەسىمدى قوسقانىمدى ماقتان تۇتامىن.
– كينو سالاسىن نەلىكتەن تاڭدامادىڭىز؟
– مەنىڭ ماماندىعىم كينو ءتۇسىرۋشى نەمەسە كينواكتەر ەمەس، كينوتانۋشى. بۇل دەگەنىڭىز – كينو سىنشىسى، ياعني ماقالا جازۋشى، كينو سالاسىنا مامانداندىرىلعان جۋرناليست. مەنىڭشە، جۋرناليستيكادان الىس ەمەس. كينوسىنشى تەك قانا كينومەن اينالىسۋى كەرەك دەپ ويلامايمىن.
– شامالاۋىمشا، سول جىلدارى قوعامعا كينوسىنشى قاجەت بولماي قالدى-اۋ...
– ول جىلدارى، شىنى كەرەك، كينو دا تۇسىرىلمەي قالدى عوي. «بايتال تۇگىل باس قايعى» دەمەكشى، كينو ءتۇسىرۋ بىلاي تۇرسىن، «قازاقفيلمنىڭ» ءوزى «شىقپا، جانىم، شىقپانىڭ» كۇيىن كەشىپ جاتقان-تۇعىن.
– ال، جۋرناليستيكانىڭ قارا قازانى قاشاننان بۇرق-سارق قايناپ جاتاتىنى بەلگىلى...
– ارينە، جۋرناليستيكاعا ادەپكى قادام باسقان ۋاقىتتا مادەنيەت، تەاتر ءھام كينو تاقىرىپتارىندا قالام تەربەپ ءجۇردىم. الايدا جۋرناليستيكانىڭ قارا قازانىنا ءبىر تۇسكەن سوڭ، باس رەداكتورعا «مەنىڭ ماماندىعىم «كينوسىنشى-رەداكتور» ەدى. تەك وسى سالاعا قاتىستى ماقالا جازايىنشى!..» دەپ قالاي ايتاسىڭ؟! كۇندەلىكتى نەشە ءتۇرلى وقيعالار ورىن الىپ جاتادى. ناعىز بالۋانعا وڭ-سولى بىردەي بولۋى كەرەك، تاقىرىپ تاڭدامايتىن بولدىق قوي. ىزدەندىك. وزگەلەردەن ۇيرەندىك. اسىرەسە، قازىرگى تاڭدا «مەگاپوليس» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى قىزمەتىن اتقارىپ وتىرعان يگور ءشاحنوۆيچتىڭ «نتك» مەن «31-ارنادا» ورىس تىلىندەگى جاڭالىقتاردى دايىنداۋ تاسىلىنە ءتانتى بولاتىنبىز. دميتري باتسيەۆ، سەرگەي تۋنيك، الەكساندر تالانوۆ سەكىلدى ەۆرەي ۇلتىنىڭ مايتالماندارىمەن تىزە قوسا جۇمىس ىستەپ، اقپاراتتى جىلدام ىزدەپ تابۋدا ءبىرتالاي تاجىريبە جيناقتادىق. جاسىراتىنى جوق، بىزدەر ءۇشىن ۇلكەن مەكتەپ بولدى. ول كەزدەردە قازاق تىلىندەگى جاڭالىقتار كۇنىنە ءبىر-اق رەت ەفيرگە شىعاتىن. كەشكە. «31-ارنادا» ەڭبەك ەتىپ ءجۇرىپ، قانشا قيىن بولسا دا، جاڭالىقتاردى كۇنىنە 4 مارتە شىعارۋعا قول جەتكىزدىك. «ورىس رەداكتسياسىنان قالمايىق. كەرىسىنشە، باسىپ وزايىق!» دەگەن ماقسات قويىپ، ەرەكشە ىنتا-ىقىلاسپەن جۇمىس ىستەدىك. مويىنداۋ كەرەك، ۇلتتىق ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ءسوز قوزعاعاندا، الدىمىزعا قارا سالمايتىن دەڭگەيگە جەتتىك. ەرلان قارين دوسىمنىڭ «قازاق جۋرناليستەرى كەي جاعدايدا ۇلتتىق پارتيانىڭ مىندەتىن اتقارىپ جۇرەدى» دەپ ايتاتىنى بار. مەنىڭشە، قازىر دە سولاي. ۇلتتىڭ مۇددەسىن ۇنەمى قازاق جۋرناليستەرى قورعاپ جۇرەتىنى راس، ويتكەنى بىزدە ۇلتتىق پارتيا جوق قوي.
– «سول ولقىلىقتىڭ ورنىن ۇلتىنا شىن جانى اشيتىن جۋرناليستەر تولتىرىپ ءجۇر» دەيسىز عوي.
– البەتتە.
– الگىندە «ەۆرەي جۋرناليستەرىنەن كوبىرەك ۇيرەندىم» دەدىڭىز. دەگەنمەن فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ «ۇستازسىز جولدا سونبەك كۇن...» دەيتىنى تاعى بار...
– ەشكىم اسپاننان اياعى سالبىراپ تۇسكەن جوق. جۋرناليستيكادا قاسىمدا جۇرگەن ارىپتەستەرىمنىڭ بارشاسىن ۇستازىم دەپ بىلەمىن. دەگەنمەن ءبىر توقتالا كەتەتىن جايت، ەڭبەك جولىم «تاڭ» تەلەارناسىنان باستالعاندا، 20 جاستاعى سارىاۋىز بالاپان ەدىم. «قازاقستان-1» تەلەارناسى قوجىراپ جاتقان تۇستا نۇرتىلەۋ يمانعاليۇلى «تاڭ» تەلەارناسىندا قىزمەت اتقاردى. «وي-كوكپار» دەگەن حابار جۇرگىزدى. سوندا مەن سەكىلدى جاس جۋرناليستەردى مونتاجداۋ ستۋدياسىنا كىرگىزىپ الىپ، باعدارلامانى كورەرمەنگە بارىنشا شىنايى جانە جىپ-جيناقى ۇسىنۋ ءۇشىن، مونتاجداۋدىڭ قىر-سىرىن ۇيرەتەتىن. ول كىسىمەن بىرگە وتىرىپ، مونتاج جاساۋ – ءبىر عانيبەت. سۇحبات بەرۋشى ادامنىڭ ەموتسياسىن، ميميكاسىن، ويلانىپ قالعان قاس-قاعىم ساتتەرىن، ت.ب. ۇساق-تۇيەك ەلەمەنتتەردى ەفيرگە شىعارۋ ءوزىن-ءوزى اقتاي ما، جوق پا – وسى ماسەلەلەردى كوپ ۇيرەتتى. ءار كادردىڭ قادىرىن نۇرتىلەۋ اعامنان ۇيرەندىم دەسەم، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. سول سەبەپتى نۇرتىلەۋ اعانى تەلەۆيدەنيەدەگى «ۇستازىم» دەپ ايتۋعا تولىق قۇقىعىم بار. جوعارى وقۋ ورنىندا ءبىلىم الدىم، ماگيستراتۋرا ءبىتىردىم، بىراق بۇلاردىڭ ءجونى ءبىر باسقا دا، جۋرناليستيكانى پراكتيكالىق تۇرعىدان مەڭگەرۋ ءبىر باسقا ەكەن. ءتىپتى اراسى جەر مەن كوكتەي دەسەم دە بولادى. سونداي-اق تولەگەن سماعۇلوۆتان دا ءبىراز نارسە ۇيرەندىم.
– ەندى وزىڭىزدە شاكىرت بار ما؟
– قۇدايعا شۇكىر، ەكى جىلعا جۋىق اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە تەلەجۋرناليستيكا پانىنەن ءدارىس بەردىم. ءتىپتى، ءبىر كۋراتوردىڭ دەكرەتتىك دەمالىسقا شىعۋىنا بايلانىستى ستۋدەنتتەر مەنى اتتاي قالاپ، رەكتورلارىنا ءوتىنىش جازىپ، ءبىر جارىم جىلداي كۋرسقا جەتەكشىلىك ەتتىم. سول شاكىرتتەرىم «بيىل ۋنيۆەرسيتەتتى تامامداعانىمىزعا 5 جىل تولدى. باسقوسۋىمىزعا كەلىڭىز، ءبىزدىڭ ورتامىزدا بولىڭىز!» دەپ الماتىعا شاقىرىپ جاتىر. ودان بولەك ءبىر جىلعا جۋىق تەمىربەك جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىندا تەلەكوممەنتاتورلىقتان ءدارىس وقىدىم. ەكى وقۋ ورداسىندا دا جارتى-جارتى مولشەرلەمەمەن جۇمىس ىستەدىم. ول ۋاقىتتا «31-ارنادا» «دودا» باعدارلاماسىن جۇرگىزەتىنمىن، قولىم ءسال بوستاۋ. ستۋدەنتتەرگە تەوريالىق ساباقتى اۋديتوريادا وتسەم، پراكتيكالىق ساباقتى «دودانىڭ» ءتۇسىرىلىم بارىسىندا جۇرگىزەمىن. ەسىمدەرىن اتاپ، قاناتتاندىرىپ قويايىن، ولاردىڭ اراسىنان مىقتى جۋرناليستەر شىقتى. مىسالى، «ۇلان» گازەتىندەگى سەرىكبول حاسان، «قازاقتۆ-داعى» جارقىن سالەنۇلى، جادىرا ءمۇرسالىموۆا، ينگا يمانباي، ت.ب.
– ءسىز العاش قادام باسقان ۋاقىتتان كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ دەڭگەيى قانشالىقتى ارتتى؟
– جۋرناليستيكا قايناپ جاتىر عوي. بىراق نەنى قايناتىپ جاتىر؟ زامان تالابىنا وراي بارلىق سالادا دا اقپارات اعىمى كۇشتى. ال، ونى بەرۋ فورماسى مەن جۇرتشىلىققا جەتكىزۋ دەڭگەيى قالاي؟ بۇل – باسقا اڭگىمە.
– بۇگىنگى قازاق جۋرناليستەرى، جوعارىدا ءوزىڭىز ايتقانداي، ۇلتتىق پارتياعا مۇشە بولارلىق دارەجەدە مە؟
– ول ءار باسىلىمنىڭ ءوز ۇستانىمىنا بايلانىستى. جانە ول گازەتتىڭ قاي ايماقتان شىعاتىندىعى دا ءرول وينايدى. مىسالى، شىمكەنت پەن الماتىنىڭ، الماتى مەن استانانىڭ، استانا مەن شىمكەنتتىڭ جۋرناليستەرىن ءبىر-بىرىمەن سالىستىرا الماس ەدىم. استانا مەن الماتىداعى جۋرناليستەر كوبىنەسە ەنتۋزيازممەن جۇمىس ىستەيدى. كۇنىن كورە الماي، پاتەر جالداپ ءجۇرۋى مۇمكىن، ايتسە دە ۇلت ءۇشىن، ونىڭ مۇددەسى ءۇشىن كاسىبىنە ادال بولىپ جۇرگەن ارىپتەستەرىم جەتكىلىكتى. مەن سۇحباتتى وتىرىك كولگىرسۋ ءۇشىن نەمەسە بىرەۋلەرگە ۇناۋ ءۇشىن بەرگىم كەلىپ تۇرعان جوق: شىمكەنتتىك جۋرناليستەر رەنجىمەسىن، مەن ولاردى الماتىلىق تا، استانالىق تا ارىپتەستەرىمەن سالىستىرا المايتىنىم راس. دەڭگەيلەرى باسقاشا ەكەنىن وزدەرى دە بىلەدى. بىراق شىمكەنتتىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى، بيزنەستى جاقسى دامىتقان. ونى مويىنداۋ كەرەك. جۋرناليستيكانى اقشا تابۋ جولى مەن بيزنەسكە اينالدىرعانى جونىنەن الماتى مەن استانا تالاسا المايدى. ءتىپتى كەمشىن ءتۇسىپ جاتىر دەسە دە بولادى. ءوز كەزەگىندە شىمكەنتتىك جۋرناليستەر ءۇشىن ۇلتتىق مۇددەگە قاتىستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرىنشى ورىندا تۇرمايتىنى راس. مەن بۇل پىكىردى سالىستىرمالى تۇردە ايتىپ وتىرمىن. جانە بۇل – مەنىڭ جەكە پىكىرىم. سەبەبى، مەندە سالىستىرۋ مۇمكىندىگى بار: 14 جىل الماتىنىڭ قايناعان جۋرناليستيكالىق ورتاسىندا ءجۇردىم، بەس جارىم جىل استانادا تۇردىم، ال، شىمكەنتتە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىما 9 اي بولدى، ياعني ءبىر جىلعا جۋىق مەرزىم. سوندىقتان قازاق جۋرناليستيكاسى قانشالىقتى ۇلتتىق پارتيانىڭ ءرولىن اتقارىپ جاتقاندىعىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن شىمكەنتتەن شىعاتىن 5 گازەتتى، الماتىدان شىعاتىن 5 گازەتتى، استانادان شىعاتىن 5 گازەتتى قاتار قويىپ، سالىستىرىپ قاراي سالساڭىز بولدى.
– ءسىرا، دەموكراتيالىق مەملەكەت ەكەندىگىمىزدىڭ كورىنىسى شىعار، وپپوزيتسيالىق باسىلىمداردان دا كەندە ەمەسپىز. قالاي ويلايسىز، سول گازەتتەردىڭ ۇستانىمدارى، قالىڭ بۇقاراعا ۇسىنىپ جاتقان دۇنيەلەرى قانشالىقتى وبەكتيۆتى؟
– وپپوزيتسيالىق باسىلىمدار، ارينە، بىزگە كەرەك. جانە ولار جەتكىلىكتى. «ونداي باسىلىمدار كەرەك ەمەس» دەۋ قوعامنىڭ دامۋىنا بالتا شابۋ دەپ بىلەمىن. مۇمكىندىگىنشە وپپوزيتسيالىق گازەتتەردىڭ بارلىعىن قاراپ شىعۋعا تىرىسامىن. سايتتارىنا كوز جۇگىرتىپ وتىرامىن. ال، بيلىككە تيەسىلى باسىلىمدار نە جازىپ جاتىر؟ ونى دا ساراپتايمىن. وزدەرىن تاۋەلسىز سانايتىن، ايتكەنمەن قۇرىلتايشىلارىنىڭ سويىلىن سوعاتىن اقپارات قۇرالدارىن دا نازاردان تىس قالدىرماۋدى مەنىڭ قازىرگى قىزمەتىم ماجبۇرلەيدى ءھام مىندەتتەيدى. بارلىعىن وقىپ شىعىپ، سونىڭ ىشىنەن تەك وزىمە قاجەتتىسىن عانا الامىن. وعان وزىمشە ىشتەي تالداۋ جاساپ، قاجەت جەرىندە پايدالانامىن. ءتىپتى كەيدە تاۋەلسىز باسىلىمداردىڭ تىرلىگىمىزدى شيراتۋعا، ەلەۋسىز قالعان پروبلەمالاردىڭ دەر كەزىندە شەشىلۋىنە سەپتىگى تيەتىن تۇستارى دا كەزدەسەدى. جاۋىردى جابا توقىعاننان ەشكىم ەشتەڭە ۇتپايدى عوي.
«ىشتەي قىنجىلدىم، بىراق ونى سىرتقا شىعارمادىم»
– بەكە، تەلەجۋرناليست رەتىندە اياققا نىق تۇرىپ، تانىمالدىلىعىڭىز ارتقان سوڭ، استاناعا قونىس اۋدارىپ، «حابار» اگەنتتىگىندە جۇمىس ىستەدىڭىز. سوڭعى جىلدارى «نۇر وتان» حدپ-نىڭ جەمقورلىققا قارسى مەديا ورتالىعىنا دا جەتەكشىلىك ەتتىڭىز. «ەل قۇلاعى ەلۋ» عوي، «كەيىنگى جىلدارى باسشى تۇراقتاماي كەتكەن وقو اكىمى ءباسپاسوز قىزمەتىنە بەرىك ءۋالي كەلەدى ەكەن» دەپ جەلدەي ەسكەن گۋ-گۋ اڭگىمەنى الدىن الا ءبىز دە ەستىدىك. بىراق يلانا قويماعانبىز، «استانا مەن «حاباردى» تاستاپ... ءاي، قايدام!» دەستىك. قالاي كەلىپ قالدىڭىز؟ بۇل قىزمەت نەسىمەن ەلىكتىردى؟
– «جۋرناليستيكانى تۇبەگەيلى تاستادىم» دەپ ايتا الماسپىن. ويتكەنى شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋعا مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ زاڭى بويىنشا تىيىم سالىنبايدى. وزدەرىڭىز كورىپ جۇرسىزدەر، شىمكەنتتە وسى لاۋازىمدى اتقارىپ جۇرسەم دە، الماتى مەن استاناعا بارىپ، «امانات» ينتەللەكتۋالدى پىكىرسايىس كلۋبىنىڭ وتىرىستارىن وتكىزىپ تۇرامىن. بۇل – قوعامدىق جۇمىس. وسىندا كەلەردە بۇل ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ العانمىن. سونىمەن قاتار، رەسپۋبليكالىق باسىلىم بەتتەرىندە پىكىر ءبىلدىرىپ، ماقالالار جاريالاپ تۇرامىن. سوندىقتان جۋرناليستيكادان ايتارلىقتاي قول ۇزگەن جوقپىن. ونىڭ ۇستىنە وبلىس اكىمدىگىندە تىكەلەي باسپاسوزبەن جۇمىس ىستەيتىن سالادا وتىرعاندىقتان، ارىپتەستەرىممەن كۇندەلىكتى بايلانىستامىن. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – حالىق پەن بيلىكتى بارىنشا جاقىنداتۋ، ءبىر-بىرىمەن ارالاستىرۋ.
ال، شىمكەنتكە قالاي كەلدىم؟ بىرىنشىدەن، ۇسىنىس ءتۇستى. ەكىنشىدەن، «حابار» تەلەارناسىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەندە، شىنى كەرەك، بىرنەشە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرمەن سۇحبات قۇردىم. سوندا كەيبىر ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋىنە ءوزىم دە ارالاسىپ، ىقپال ەتۋگە بولاتىنىنا تالاي رەت كوز جەتكىزگەنمىن. «مەملەكەتتىك قىزمەتتە نەگە ىستەپ كورمەسكە؟!» دەپ ويلايتىنمىن ىشتەي. ايتسە دە مىنا لاۋازىمعا الدىما ارنايى ماقسات قويا وتىرىپ كەلگەن جوقپىن. ۇسىنىس ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە ەل اۋزىندا «ادامعا ءومىر ءبىر-اق رەت بەرىلەدى، سوندىقتان ونى جانعا جايلى شىمكەنتتە وتكىزۋ كەرەك» دەگەن ءسوز بار عوي. كيەلى ءھام قازىنالى وڭتۇستىكتى كورەيىن دەپ ويلادىم. راس، «شىمكەنتكە بارماق ويىم بار» دەگەنىمدە، جۇرتتىڭ ءبارى ۇرەيلەنىپ «قايتەسىڭ! بارماي-اق قوي!..» دەپ ورە تۇرەگەلدى. قۇنانباي «مىقتى بولساڭ، بوپساعا شىدا» دەمەۋشى مە ەدى؟! قاسىم امانجولوۆ «نار تاۋەكەل! قۇلاش ۇردىم قيىنعا، قايرات شىركىن الىپ شىقسا، قيىن با؟!» دەيدى. «نە دە بولسا، بارىپ كورەيىن» دەپ شەشتىم. ال، كەيبىرەۋلەر «دۇرىس، ول مەكتەپتەن ءوتۋ كەرەك. شىمكەنتتە جۇمىس ىستەسەڭ، كەز كەلگەن جەردە قينالمايسىڭ» دەپ كەڭەس بەردى. اقىرىندا شىمكەنتكە بارۋدى ۇيعاردىم. ءبىر جاعىنان، ءوزىمنىڭ ماماندىعىمنان الىس ەمەس سالا.
– دەگەنمەن جاڭا قىزمەتكە كىرىسكەن بەتتە-اق سىن ساداعىنا ىلىكتىڭىز...
– سىن شىن ءھام ءادىل بولۋى كەرەك. سىنعا ىستىقتاپ، سىناۋشىلاردىڭ الدىندا اقتالىپ نەمەسە ولارمەن داۋلاسۋدىڭ قاجەتى جوق. سىندى ءبىر شەتكە جيىپ قويدىم دا، جۇمىسىما كىرىستىم. مەنىڭ اتقارعان تىرلىگىمنىڭ بارىسىن كورمەي-اق، ءبىر اي نەمەسە ءجۇز كۇن وتپەي-اق، بىردەن سىناۋعا كوشكەندەردى، شىنى كەرەك، تۇسىنبەدىم. ءتىپتى كەشە عانا مەنىمەن ارىپتەس بولىپ جۇرگەن جۋرناليستەردىڭ ءوزى سىناعاندا، تاڭعالدىم. «بولار ەلدىڭ بالالارى ءبىرىن-ءبىرى باتىر» دەۋشى ەدى. قولداپ-قولپاشتاۋدىڭ ورنىنا... ىشتەي قىنجىلدىم، بىراق ونى سىرتقا شىعارمادىم. مەملەكەتتىك قىزمەتكە كىرىسكەنىمە 9 اي بولدى عوي، وسى مەرزىم ارالىعىندا دا ءبارىن قىرىپ تاستادىم دەمەيمىن. ايتكەنمەن بەلگىلى ءبىر ماقسات-مۇددەلەردى، جۇمىستى جۇيەلەندىرگەنىمىز راس. «سىرت كوز – سىنشى»، ونى استاناداعى ارىپتەستەرىمىز بايقاپ، باعالاپ وتىر. نەگىزگى جۇمىستىڭ ءادىل باعاسىن بەرەتىن – حالىق، سىرت كوز. جالپى، سىندى دۇرىس قابىلدايمىن. ىستىقتاپ-تەرلەيتىندەردىڭ ساناتىنان ەمەسپىن. ادىلەتسىز سىنالىپ جاتسام، «يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى» دەيمىن دە، قويامىن. كىمنىڭ كىم ەكەنىن بىلايعى جۇرت ونسىز دا بىلەدى عوي.
– ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى بۇل العاشقى لاۋازىمىڭىز ساياسي مانسابىڭىزدىڭ باسى سەكىلدى.
– ونى ءبىر اللا بىلەدى. كۇن سايىن وزگەرىستەردى باستان كەشىرىپ جاتقان زامان. قازىر ءبىر ساعاتتان كەيىن نە بولارىنان بەيحابارمىز. ونىڭ ۇستىنە جۋرناليستيكا مەن ساياساتتىڭ اۋىلى بىرىنەن-ءبىرى الىس ەمەس. جۋرناليست پەن ساياساتكەر ءاردايىم ەلدىڭ كوز الدىندا جۇرەدى. جۋرناليستەردىڭ اراسىندا ەل باسقارىپ، بيلىك قۇرىپ جاتقاندار دا كوپ. جانە ءومىر بويى مەملەكەتتىك قىزمەت اتقارىپ، كەيىنىرەك پۋبليتسيست بولىپ جۇرگەندەر دە تابىلادى... جالپى، قازاقستان – جاس مەملەكەت. سول سەبەپتى قازىر قاي سالادا جۇرسەك تە، ەلدىڭ دامۋىنا، كوكەيكەستى ماسەلەلەردىڭ ءوز شەشىمىن تابۋىنا بارىنشا اتسالىسۋىمىز قاجەت. جۋرناليست تە، مەملەكەتتىك قىزمەتكەر دە، ەگىنشى دە – بارشاسى وسى جادىنان شىعارماعانى لازىم.
– قازاقستاندىق قوعامعا وي تۋعىزعان، الەمدىك دەڭگەيدەگى ساياسي ساراپشىلار اراسىندا ارقيلى پىكىرلەردىڭ تاقىرىبىنا اينالعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتىنە جاڭا مودەل بويىنشا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر زاڭدى كۇشىنە ەندى. مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى ءاليحان بايمەنوۆ مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ جاڭا مودەلىن ۇسىندى. كادرلاردى ىرىكتەۋ مەن جوعارىلاتۋدا مەريتوكراتيا قاعيداسىن كۇشەيتۋ، «ا» باسقارۋشىلىق كورپۋسىن قۇرۋ، باسقارۋ تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋ جانە كادر قىزمەتىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ، مەملەكەتتىك قىزمەتشىنىڭ ءتارتىبى مەن ەتيكاسىن باقىلاۋ جاڭا مودەلدىڭ باعىتتارى بولىپ تابىلادى. جاڭا جۇيەدە مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر ساياسي قىزمەتشىلەر, «ا» جانە «ب» كورپۋسىنداعى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر بولىپ ۇشكە ءبولىندى. مۇنداي رەفورماعا كوزقاراسىڭىز قانداي؟
– مەملەكەتتىك قىزمەتكەر رەتىندە جاڭا رەفورمانى قولدايمىن. ەرتە مە، كەش پە، بۇل رەفورمانىڭ بولاتىنى انىق-تىن. مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى ءاليحان بايمەنوۆتىڭ وسىناۋ باستاماسى قۇپتارلىق-اق. مەن ول كىسىنى بۇرىننان تانيمىن: قۇر سوزبەن شەكتەلەتىن نەمەسە ءبىر ءىستى جىلت ەتىپ كوزگە كورىنىپ قالۋ ءۇشىن عانا اتقاراتىن ازامات ەمەس. مۇنداي وزگەرىستەن كەيىن كوماندالىق جۇيەگە توسقاۋىل قويىلىپ، مەملەكەتتىك قىزمەت باسپالداقتارىمەن كىل مىقتى، ساپالى كادرلاردىڭ عانا وسۋىنە مۇمكىندىك تۋا ما دەگەن ءۇمىت بار. مەنىڭشە، رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋ ەندى باستالدى، سوندىقتان ءا دەگەننەن سىناۋعا بولمايدى. جالپى العاندا، قازىر سەنىمسىزدىكتەن گورى ءۇمىت باسىم. ءوز باسىم «رەزەرۆتە تۇرعاندارعا مۇمكىندىك تۋادى» دەگەن ويدامىن. ءار رەفورمانىڭ وزىندىك جاڭاشىلدىعى بولادى عوي، سول جاڭاشىلدىقتان جاقسىلىقتى كۇتەيىك.
– تەست تاپسىرىپ، باعىڭىزدى سىناپ كورگىڭىز كەلمەي مە؟
– مەملەكەتتىك قىزمەتكە كەلگەنىمە 9 اي بولدى. سول سەبەپتى بەلگىلەنگەن ءتارتىپ بويىنشا «ا» كورپۋسىنا ەڭبەك ءوتىلىم جەتىڭكىرەمەگەندىكتەن، سىناققا قاتىسپادىم. ونىڭ ۇستىنە ءوزىمدى وسى سالادا ءالى دە ءبىراز شىڭداماق نيەتتەمىن. كورپۋستارعا ەنۋدى، ساياسي قىزمەتشىلەر قاتارىنا قوسىلۋدى كەلەشەكتە كورە جاتارمىز، «ءۇمىتسىز – شايتان» عوي.
– «ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق»، «بەرىك ءۋالي وڭتۇستىكتەگى «ميسسياسىن» ورىنداپ بىتكەن سوڭ، قايتادان استاناعا ورالىپ، اجەپتاۋىر مەملەكەتتىك لاۋازىمنىڭ تىزگىنىن ۇستايدى» دەگەن جورامالدار ايتىلىپ ءجۇر.
– «جاقسى ءسوز – جارىم ىرىس»، حالىق مەنى سولاي باعالاپ، ۇلكەن سەنىم ارتىپ جاتسا، سول ۇدەدەن تابىلۋعا تىرىسامىز عوي. قۇداي قالاسا دەيىك ازىرگە. ءدال قازىر بولاشاقتى ويلاپ، قيالعا ەرىك بەرۋگە ۋاقىت جوق. الدىما قويىلعان مىندەتتەر بار، سولاردى اتقارۋىم قاجەت. اينالىپ كەلگەندە، بارلىعىمىز وسى وڭىردە ەلباسىنىڭ ساياساتىن ىسكە اسىرۋعا ۇلەس قوسىپ، سەپتىگىمىزدى تيگىزىپ جاتىرمىز دەپ ەسەپتەيمىن. جوعارىدان قانداي تاپسىرما تۇسسە دە، ورىنداۋعا دايىنبىز.
– ساياساتتا كىمدەردى ۇلگى تۇتاسىز؟
– ۇلت ءۇشىن، مەملەكەت ءۇشىن جاساندى، الداۋسىراتقان ەمەس، شىنايى پىكىر بىلدىرە الاتىن كەز كەلگەن ساياساتكەردى ۇلگى تۇتامىن. مەملەكەتتىك قىزمەت اتقارسا دا، قوعامدىق جۇمىستارمەن اينالىسسا دا، ەلىنە جاناشىرلىق تانىتىپ جۇرگەن، ءسوزى مەن ءىسى قابىساتىن ازاماتتاردى قاشاندا جوعارى باعالايمىن، ولاردىڭ سوزدەرىن جادىما ءتۇيىپ جۇرەمىن.
– «نۇر وتان» پارتياسىنا قاي ۋاقىتتان بەرى مۇشەسىز؟
– دوسىم ەرلان قارين «نۇر وتانعا» قىزمەتكە كەلگەندە، قۇتتىقتاپ باردىم. مەن – «حاباردامىن». ەرلان «مىناداي جۇمىستاردى اتقارۋ مىندەتى تۇر» دەپ جوبا-جوسپارلارىمەن ءبولىستى. «يدەيالارىڭ دۇرىس ەكەن. وندا تىزە قوسا جۇمىس اتقارايىق» دەدىم. «امانات» كلۋبى دا سول كەزدە پايدا بولدى. پارتياعا مۇشە بولعانىم دا سول 2008 جىلدان باستالادى. مەنىڭ ويىمشا، ەشبىر پارتيا جاڭا مەملەكەت قۇرمايدى. ولار مەملەكەتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن جۇمىس ىستەۋى كەرەك. سول سەبەپتى مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن العا قويىپ تۇرسا، قايسىسىنا دا مۇشە بولۋعا بولادى. ماسەلەن، ءاليحان بوكەيحانوۆ «مۋسسوندار» پارتياسىنا دا، «ورىستىڭ ۇلتشىل پارتياسىنا» دا مۇشە بولدى. «قازاعىمنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن پارتيانىڭ بارلىعىنا مۇشە بولۋعا دايىنمىن» دەدى ول. ماسەلە پارتيانىڭ اتاۋىندا ەمەس، ونىڭ كوتەرەتىن ەلدىك مۇددەسىندە.
«شىندىقتى ايتساڭ، شىڭىراۋعا جىبەرەدى»
– دوسىڭىز بەن دۇشپانىڭىزدى ايىرا الاسىز با؟ قايسىسىنىڭ ۇلەسى باسىمداۋ؟
– قۇدايعا شۇكىر، دوستارىمنىڭ قاتارى قالىڭداپ كەلەدى. ايتپەسە قاي تۇرعىدان العاندا دا، مەندە ىلگەرىلەۋشىلىك بولماس ەدى. دوس ارتتىرۋىمنىڭ ءبىر سەبەبى، مەن نەگىزى ومىردە وپتيميست اداممىن. ارقاشان ءوز-وزىمە ەسەپ بەرىپ وتىرامىن. تۋعان كۇنىم جىلدىڭ باسىندا. تۋعان كۇنىمدە ىشتەي وتكەن جىلعا ەسەپ بەرىپ، جاڭا جىلعا جاڭا مىندەتتەر مەن جوسپارلار قويامىن. مەن ءۇشىن بۇل بۇرىننان قالىپتاسقان قاعيدا. اتقاراتىن شارۋامدى كۇنگە، اپتاعا، ايعا، توقسانعا، جىلعا جىكتەپ، ەڭ اۋەلى جۇيەلەندىرىپ الامىن. ەلمەن كوپ ارالاسامىن. سودان يدەيالار تۋىندايدى، سونىمەن ءوزىمدى قاناتتاندىرىپ، قۋاتتاندىرىپ وتىرامىن. كورگەن-بىلگەنىمدى كوكەيگە تۇيۋگە تىرىسامىن. بۇل ماعان تىعىرىقتان شىعۋعا، جول تابۋعا كومەكتەسەدى. مەن ەشكىمدى دۇشپان سانامايمىن. ءتىپتى باقتالاسىم، باسەكەلەسىم دەپ تە ەسەپتەمەيمىن. «اققا – قۇداي جاق»، قايدا جۇرسەڭ دە، ءسوزىڭ مەن ءىسىڭ ادال بولۋى ءۇشىن تازا جولدى تاڭداۋ كەرەك. كەي ادامداردى بايقايمىن، ءبىر اڭگىمەنى ون ادامعا ون ءتۇرلى ەتىپ ايتادى. قايسىسى شىندىق، قايسىسى وتىرىك، ءسىرا، ءوزى دە ۇمىتىپ قالادى-اۋ. سوندىقتان ادام ءبىرسوزدى بولۋى كەرەك، سوندا ەشقاشان اداسپايسىڭ.
– پەندەمىز عوي ءبارىمىز. ءوز بويىمىزدا دا مىڭ سان كەمشىلىك بولا تۇرا، بىرەۋدىڭ ءسوزى، بىرەۋدىڭ ءوزى ۇنامايدى. ياعني جاقتىرمايسىز. ونىڭ دا ءسىزدى ءتاۋىر كورەتىنى شامالى. ونداي اداممەن قالاي قارىم-قاتىناس جاسايسىز؟
– مادەنيەتتىلىك كەرەك، ەتيكەت كەرەك بۇل جەردە. جەك كورەتىن ادامىم جوق، بىراق بار بولعان كۇندە دە مەن ونىمەن سويلەسە بەرەمىن. سەبەبى، كەشىرىمشىلمىن.
– زيالى قاۋىمعا جۇكتەلەتىن مىندەت ەش ۋاقىتتا جەڭىل بولماعان. ۇلتتىڭ كوشىن سۇيرەتىن دە، رۋحىن تىرىلتەتىن دە – سولار. جۋرناليستەرىڭىز دە – «زيالى قاۋىم» دەيتىن ساناتتىڭ قۇرامىندا. بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ زيالى قاۋىمىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– جۋرناليستيكادا ءجۇرىپ، زيالى قاۋىمعا قاتىستى بىرنەشە تەلەحابارلار ۇيىمداستىرعان اداممىن. بۇل تاقىرىپقا تالاي رەت سىني كوزقاراسىمدى بىلدىرگەنمىن. ارينە، ماقساتىم زيالىلاردى تۇقىرتۋ ەمەس، وياتۋ ەدى. ويتكەنى ولار قوعامنىڭ لوكوموتيۆى بولۋى كەرەك. مەنىڭشە، زيالى قاۋىمنىڭ قولىندا ديپلومى بولۋى، قىزمەتتە ءجۇرۋى نەمەسە جازۋشى بولۋى شارت ەمەس. جۇرتشىلىققا ءسوزىن وتكىزە الاتىن دۋالى اۋىزدىنى ءبىز زيالى دەپ ايتقانىمىز ءجون. ءار اۋىلدىڭ، ءار اۋداننىڭ، ءار وبلىستىڭ نەمەسە رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى زيالىلار بولادى. جالپى، زيالى قاۋىم بار. بولادى دا. بىراق اڭگىمە ونىڭ قاي كەزدە، قانداي دەڭگەيدە ەكەندىگىندە. «سول كىسى نە ايتار ەكەن؟» دەپ ەل ەلەڭدەپ وتىراتىن، جۇرتشىلىقتى سوڭىنان ەرتە الاتىن مىقتى-مىقتى اعالارىمىز بارشىلىق. وكىنىشكە قاراي، ۇلكەن اعالارىمىزدىڭ ۇساقتالىپ كەتكەنىن دە كورىپ ءجۇرمىز. كىمنىڭ تارىسى پىسسە، سونىڭ تاۋىعى بولىپ جۇرگەندەر دە ۇشىراسادى. قازىر سولاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەسەڭ، بەرىك ۋاليدەن ارتىق جاۋ بولمايدى. جۋرناليستەر دە – زيالى قاۋىم. الايدا بارلىق ءجۋرناليستىڭ ءسوزىن حالىق تىڭداي بەرمەيدى عوي... 2000-2007 جىلدار ارالىعىندا باق ارقىلى ەلدىك ءھام ۇلتتىق مۇددەگە بايلانىستى تالاي ماسەلەلەر ايتىلدى، جازىلدى. الايدا قازىرگى تاڭدا بۇل رەتتە توقىراۋ كەزەڭىندە تۇر. قازاق جۋرناليستەرى ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەنى ايتۋدان گورى ءبىرىن-ءبىرى سىناۋ، سوگۋ جاعىندا تۇرعان سياقتى. ال، جاھاندانۋ داۋىرىندە ەشقاشان بەيقام بولۋعا بولمايدى. ويتكەنى ءبىز اقپاراتتى بارىنەن بۇرىن بىلەمىز، اقپاراتپەن قارۋلانىپ وتىرمىز. سوندىقتان ءبىز قوعامنىڭ تامىرشىسى رەتىندە وقيعانىڭ الدىندا ءجۇرىپ، كورەگەندىلىك تانىتىپ، دۇرىس باعىتقا سىلتەۋىمىز كەرەك. وكىنىشكە قاراي، ءبىز اداستىرۋ جاعىندا ءجۇرمىز. كوپ گازەتتەردىڭ ۇستانىمى حالىقتى ەلدىككە، بىرلىككە شاقىرۋدىڭ ورنىنا اداستىرۋعا سايادى. ورايى كەلگەندە ايتا وتەيىن، باق قازىر كىم كورىنگەننىڭ قولشوقپارىنا اينالىپ كەتتى. بىرەۋلەردىڭ اياعىنان شالۋ ءۇشىن تاپسىرىسپەن ماقالالار جازىلادى. ءتىپتى سىن ماقالا جارىق كورسە، ەڭ الدىمەن ونىڭ مازمۇنىنا ۇڭىلمەيمىز، «كىمنىڭ تاپسىرىسى؟» دەپ سۇرايمىز. بۇل ارقىلى ءبىز كوپ جاعدايدا قوعامدى ۋلاپ جاتقانىمىز انىق. سەبەبى، الگى تاپسىرىسپەن جازىلعان سىندى حالىق شىن دەپ قابىلدايدى. «كىم اقپاراتقا يەلىك ەتسە، سول الەمدى بيلەيدى» دەمەكشى، ماقۇل، جۋرناليست بولعاندىقتان، جەلدىڭ قاي باعىتتان ەسىپ جاتقانىن ءبىز سەزەمىز. شىندىعى قايسى، جالاسى قايسى – ونى ەلدىڭ ءبارى اجىراتا المايدى عوي.
– بۇل كەمشىلىكتەن نەمەسە رۋحاني دەرتتەن قالاي ارىلامىز؟
– مەنىڭ ويىمشا، ارىلۋعا بولادى. ول ءۇشىن ارىپتەستەرىمىز كوپ ارالاسۋى كەرەك. «ارالاسۋ كەرەك» دەگەندى ناقتىلاي تۇسسەم، مىسالى، قازىر «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسى مەن «حابار» تەلەارناسى ءار وبلىستاعى مەنشىكتى تىلشىلەرىن ءوزارا اۋىستىرۋدى قولعا الدى. ءبىر وبلىستا بىرنەشە جىلدان بەرى تابان اۋدارماي، ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن مەنشىكتى ءتىلشى تۇرىپ قالعان سۋ سەكىلدەنەدى. وكىنىشكە قاراي، ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىندەگى احۋال سونداي. ەندى وزگە رەسپۋبليكالىق باسىلىمدار مەن تەلەارنالار دا «قازاقستان» مەن «حاباردان» ۇلگى الىپ، مەنشىكتى تىلشىلەرىن اۋىستىرسا قۇبا-قۇپ بولار ەدى.
– گازەت-جۋرنالداردىڭ سانى جونىنەن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ وزگە وبلىستاردان الدەقايدا كوشى وزىق. وسى ماقتاناتىن نارسە مە؟
– مەنىڭ توپشىلاۋىمشا، سان بار جەردە ساپا بولادى. راس، «وڭتۇستىكتە باسىلىمداردىڭ سانى كوپ» دەپ بۇرىننان ايتامىز. جانە ماقتاناتىنىمىز تاعى بار. الايدا اڭگىمە ساپاعا ويىسقاندا، داۋسىمىز قۇمىعىپ قالادى. ونى ءبارىمىز دە بىلەمىز. بىراق قازىر «بارلىعى ساپاسىز» دەسەم، كوپ گازەتتەر ورە تۇرەگەلەدى. ويتكەنى مەن جالعىزبىن. قىرىق گازەت «بەرىك كەشە كەلە سالىپ، ءوزىن اقىلدى سەزىنىپ وتىر» دەپ سىنايدى. «دۇرىسىن ايتىپ وتىر» دەمەيدى. «قىرىق كىسى – ءبىر جاق، قىڭىر كىسى – ءبىر جاقتىڭ» كەرى بولادى. ءبىزدىڭ قوعامدا بۇگىندە شىندىقتى ايتۋ «مودا» ەمەس. شىندىقتى ايتساڭ، شىڭىراۋعا جىبەرەدى. شىڭعا شىعارمايدى.
– بايقايسىز با، قازىرگى تاڭدا بيلىكتىڭ توڭىرەگىندە جۇرگەن نەمەسە قالتالى ازاماتتاردىڭ كوبىسى – بەلگىلى ءبىر وبلىستىڭ، قالا-اۋداننىڭ «قۇرمەتتى ازاماتى». ءتىپتى ءبىر ءوزى بىرنەشە اۋداننىڭ «قۇرمەتتى ازاماتى» اتانىپ جۇرگەندەر دە جەتەرلىك. ءبىز وسى اتاقتىڭ قادىرىن قاشىرىپ العان جوقپىز با؟
– مەنىڭ «قۇرمەتتى ازامات» دەگەن اتاعىم جوق. مەنىڭشە، ەگەر اۋىل-ايماعى سول ازاماتتىڭ ەڭبەگىن باعالاپ، شىن مانىندە قۇرمەت تۇتىپ جاتسا، «قۇرمەتتى ازامات» دەگەن اتاقتان قاشپاۋىمىز كەرەك. راس، كەيدە بىرنەشە اۋدان-قالانىڭ «قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعىن يەمدەنگەن كەي ازاماتتار ونىسىن ماقتانىشپەن ايتىپ جاتادى. بىراق شىندىعىندا ونى حالىق قۇرمەتتەي مە؟ بۇل – ويلاندىراتىن جايت. مىسالى، كەيبىرەۋلەردىڭ ەشقانداي اتاق-دارەجەسى جوق، الايدا ەلدىڭ ءوزى اسپەتتەپ، الدىندا قۇراق ۇشىپ، تورگە وزدىرىپ جاتادى. ناعىز قۇرمەت – بەلگىلى ءبىر ادامداردىڭ جينالىپ الىپ، رەسمي تۇردە بەرىپ جاتقان اتاعى ەمەس، ناعىز قۇرمەت – حالىقتىڭ بەرگەن قۇرمەتى.
– ءوزىڭىزدىڭ شاڭىراعىڭىز جايلى بىلسەك.
– ەكى جىل بۇرىن سارىاعاشتاعى شيپاجايلاردىڭ بىرىندە ەم قابىلدادىم. سونداعى ءبىر وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. ەم قابىلداپ جاتقان اجەيدى دارىگەر اڭگىمەگە تارتتى. «اپا، جاسىڭىز قانشادا؟» دەپ باستادى. جاۋاپ بەردى. «قانشا بالاڭىز بار؟» دەدى ءبىر كەزدە. «قۇدايعا شۇكىر، قۇدايدىڭ بەرگەنى بار عوي» دەدى. ءسوزدى ۇزاتىپ-ۇزاتىپ اكەلىپ، اناۋ ايەل الگى سۇراعىن قايتا قويدى. اجەي «قۇداي كوپسىنبەسىن، بار» دەۋمەن شەكتەلدى. ءۇش رەت سۇرادى، بىراق ۇشەۋىندە دە جاۋاپ الا المادى. شىداي المادى-اۋ، ءبىر كەزدە «بالام، قازاق ەشقاشان مال-جانىنىڭ سانىن ايتپايدى» دەدى. سويتسەك، كونەكوز قاريالار «مال-جانعا كوز تيمەسىن» دەگەن ماقساتپەن سانىن ايتپايدى ەكەن عوي.
– دەگەنمەن ءسىزدىڭ كوپبالالى شاڭىراقتىڭ يەسى ەكەنىڭىزدەن حاباردارمىز. قازاقستاننىڭ دەموگرافياسىنا ءالى دە ۇلەس قوسا بەرەدى دەپ ويلايمىز.
– شىمكەنتتە تۇرعاننان كەيىن دەموگرافياعا ۇلەس قوسپاۋعا بولمايدى. جۇبايىم – سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق قاداعالاۋ سالاسىنىڭ مامانى. ءسابي كۇتىمىنە بايلانىستى دەمالىستا. بالا تاربيەسىمەن اينالىسۋ ۇلكەن تىرلىك قوي...
– وتباسىلىق بيزنەسىڭىز بار شىعار.
– الماتى مەن استانادا جۇرگەندە، ءوزىمنىڭ جەكە بيزنەسىم بولدى. دالىرەگى، جەكە ستۋديام بار-تىن. وبلىستاردان تاپسىرىستار قابىلداپ، ءار ءتۇرلى دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرىپ، حابارلار جاسايتىنبىز. مەملەكەتتىك قىزمەتكە اياق باسقاندا، ول بيزنەسىمدى استاناداعى ىنىمە تاپسىردىم. «شىمشىق سويسا دا، قاساپشى سويسىن» دەمەكشى، ءىنىم رەجيسسەرلىكتى بىتىرگەن. سەنەمىن.
– «امانات» ينتەللەكتۋالدى پىكىرسايىس كلۋبىنىڭ جۇمىستارىنا ۇلگەرىپ ءجۇرسىز بە؟
– «امانات» پىكىرسايىس كلۋبىنىڭ جيىندارى ايىنا ءبىر مارتە وتكىزىلەدى. «نۇر وتان» حدپ جانىنان قۇرىلعان كلۋب. ەرلان قارين ەكەۋىمىزدىڭ تىكەلەي باستامامىزبەن دۇنيەگە كەلگەن. قۇرىلعانىنا بەس جىل بولدى. قوعامداعى وزەكتى ماسەلەلەردى كۇن تارتىبىنە شىعارىپ، تالقىعا سالامىز. سوڭعى وتىرىستى مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى زاڭ قابىلدانىپ، كۇشىنە ەنگەن كەزدە، ناۋرىزدىڭ اياعىندا ۇيىمداستىردىق. شىنى كەرەك، ءساۋىر ايىندا قىم-قۋىت تىرلىكتەن باس كوتەرە الماي قالدىق تا، باسقوسۋدى وتكىزە المادىق. جالپى، وسى قىزمەتكە كىرىسكەلى، استاناعا بارىپ، «اماناتتىڭ» بەس وتىرىسىن وتكىزدىم. ارينە، ۇلگەرۋ قيىن، بىراق اركىم – ءوز ۋاقىتىنىڭ قوجاسى. ءىستى قالاي جوسپارلاۋىڭا، ۋاقىتتى قالاي ءتيىمدى پايدالانۋىڭا بايلانىستى ءبارى. مىسالى، جۇمىستان كەيىن اپتاسىنا ەكى مارتە – سەيسەنبى، بەيسەنبى كۇندەرى فۋتبولعا بارامىن. كەشكى ساعات 8-دەن 10-عا دەيىن تەڭبىل دوپ قۋامىز. بۇل – مەنىڭ بالا كەزدەن اينالىسىپ كەلە جاتقان ءحوببيىم. قاي قالادا، قاي جۇمىس ورنىندا جۇرسەم دە، فۋتبولدان مەنى ەشكىم اجىراتا المايدى. ماڭايىما توپتاسقان جىگىتتەردىڭ بەيىمى بارلارىن دوپ تەبۋگە باۋلىپ، كوماندا جاساقتادىق. «بالىقشى بالىقشىنى الىستان تانيدى» دەگەندەي، وسىندا كەلىپ، فۋتبولشىلاردى تاۋىپ الىپ جاتىرمىز. مىسالى، بۇگىن «وڭتۇستىك جارىقتىڭ» جىگىتتەرى وزدەرىنىڭ فۋتبول الاڭىنا جولداستىق كەزدەسۋگە شاقىردى. ونىڭ الدىندا ءبىزدىڭ كوماندامىزدىڭ بار ەكەنىن ءبىلىپ، قازىناشىلىق دەپارتامەنتى شاقىرعان. «قازاقستان-شىمكەنت» تەلەارناسىنىڭ دا ءوز كومانداسى بار ەكەن.
سونداي-اق قىستىگۇنى باسسەينگە بارۋشى ەدىم. قازىر وعان ۇلگەرە الماي جاتىرمىن. ايتپاقشى، ءباسپاسوز سالاسىندا جۇرگەندىكتەن، الەۋمەتتىك جەلىلەردى اقپاراتتى جىلدام جەتكىزۋدە ءوز جۇمىسىما ءتيىمدى پايدالانۋعا تىرىسامىن. كۇندەلىكتى گازەت-تەلەارنالاردا نە بەرىلىپ جاتىر – ونى قاداعالاپ وتىرامىن.
– وبلىس اكىمدىگىندە بىتپەي قالعان شارۋالارىڭىزبەن ۇيدە دە اينالىساسىز با؟
– مۇنداعى جۇمىستارىمدى ۇيگە اپارماۋعا تىرىسامىن. سەنبىنى تۇسكى ۋاقىتىنان بىلاي قاراي جانە جەكسەنبىنى وتباسىما ارنايمىن.
– دەمالاسىن شەتەلدە وتكىزەتىندەردىڭ قاتارىنانسىز با؟
– ون شاقتى جىلدان بەرى تۇراقتى تۇردە كەزەكتى ەڭبەك دەمالىسىمدى الاكولدە وتكىزەمىن. راس، كەلۋشىلەرگە قىزمەت كورسەتۋ جاعى ناشارلاۋ، بىراق الاكولدىڭ سۋى دەنساۋلىققا وتە پايدالى. كەڭەستىك كەزەڭدە عارىشتان ورالعان سوڭ، عارىشكەرلەردى رادياتسيادان ارىلتۋ ءۇشىن الاكولگە تۇسىرەدى ەكەن. اسىرەسە، الاكولدىڭ سەمەي، ماقانشى جاعىنان بارعان تۇسى دەنساۋلىققا تاپتىرماس شيپا. مۇندا رەسەيلىكتەر ءجيى كەلىپ دەمالادى. سونداي-اق بۋرابايعا بارىپ تۇرامىن. بيىل مەكتەپ بىتىرگەنىمىزگە – 20 جىل. ەڭبەك دەمالىسىن الىپ، تۋعان اۋىلىم – ويشىلىكتى كورىپ قايتسام دەگەن جوسپار بار. جيىرماجىلدىق كەزدەسۋدى سىنىپتاستارىمىز شىلدە ايىنا مەجەلەگەن ەكەن، ۋاقىت كورسەتەر. پاۆلوداردا كۋرستاستارىم بار، ول جاققا دا جىل سايىن ات باسىن بۇرامىن. ءارى الماتىداعى اكە-شەشەمنىڭ حال-جاعدايىن ءبىلىپ قايتۋ كەرەك دەگەندەي. وڭتۇستىكتە دە دەمالىس كەشەندەرى جەتكىلىكتى عوي: الماتى، استانادا جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىمىزدە، بىركولىككە، ماشاتقا، سارىاعاشقا كەلىپ دەمالاتىنبىز. ال، شەتەلگە تەك ىسساپارلارمەن عانا بارامىن.
– سوڭعى سۇراق. تەلەارنالار تاراپىنان بەلگىلى ءبىر باعدارلامانى جۇرگىزۋ جونىندە ۇسىنىستار تۇسپەي مە؟ كامەرانىڭ الدىن ساعىنىپ جۇرگەن جوقسىز با؟
– ۇسىنىستار بولدى. ماسەلەن، «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنان. العاشقى كەزەڭدەرىندە كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلدى دە، كەيىن توقتاپ قالدى. مەنىڭ دە تىرلىگىم قاۋىرت بولىپ كەتتى، ولار دا دىگىرلەتىپ اسىقتىرمادى. الايدا تىكەلەي ەفيردىڭ قۇدىرەتىن سەزىنگەن ادام ءبارىبىر تەلەۆيدەنيەگە تارتىلىپ تۇرادى. مەن، جالپى، تەلەجۋرناليستەردىڭ ىشىندە تىكەلەي ەفيردە جۇمىس ىستەگەندەردى مويىندايمىن، سىيلايمىن.
– سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
سۇحباتتاسقان تۇتقاباي فازىلبەك
Abai.kz
