بەيسەنبى, 28 ناۋرىز 2024
بىلگەنگە مارجان 4186 23 پىكىر 3 مامىر, 2023 ساعات 12:59

شىڭعىس حانننىڭ بالاما ەسىمى – الاشا حان

نەمەسە يبن باتۋتا ساياحاتى جايىنداعى شىندىق

يبن باتۋتا ساياحاتى جايىنداعى شىندىقتى قولدا بار قازاقشا، ورىسشا اۋدارمالاردى ءوزارا سالىستىرا وتىرىپ انىقتاۋدى جالعاستىرساق.

يبن باتۋتا يمپەراتوردىڭ قىزىمەن بىرگە استراحاننان كونستانتينا ء(بىرىنشى اۋدارما مەن قازاقشا اۋدارمادا وسىلاي جازىلعان، تومەندە تولىق ءماتىن كەلتىرىلدى) قالاسىنا ساپارعا اتتانعان. تاريحشىلار سول زامانداعى كونستانتينوپول بيلەۋشىسىنىڭ بايلۋن ەسىمدى قىزى بولماعانىن ايتادى. سوعان قاراعاندا مۇندا يبن باتۋتا قازىرگى رۋمىنياداعى كونستانتا قالاسىن ايتۋى دا مۇمكىن. ولار ساراي (ەل استاناسى اقسارايدان) قالاسىنان ون كۇن قاشىقتىقتاعى ۋكاك قالاسىنا جەتەدى. ەكى نۇسقادا دا وندا كۇن سالقىن ەكەنى جانە ءبىر كۇندىك جەردەگى تاۋدا رۋس ەلى وتىرعانى قامتىلعان، ال قازاقشا اۋدارمادا: «ون كۇندىك جەردە رۋس ەلى تۇراتىن تاۋ كورىنىپ تۇر» دەلىنگەن. ون كۇندىك قاشىقتىقتاعى تاۋدىڭ كورىنىپ تۇرۋى، البەتتە قيسىنسىز. وسى ۋكاك قالاسىن باسقا اۋدارمالاردا «اككا»، قازاقشا اۋدارمادا «اككە» دەپ كورسەتكەن، دۇرىسىندا قالا اتاۋى سۋىك (سۋىق) دەپ بىلەمىز.

قاراڭىز: «كوگدا مى پريبىلي ۆ گورود حادجيتارحان، تو حاتۋن بايالۋن، دوچ تساريا ۆيزانتيسكوگو، پروسيلا سۋلتانا پوزۆوليت ەي پوسەتيت وتتسا سۆوەگو، چتوبى ۋ نەگو رازرەشيتسيا وت برەمەني، ا ۆوزۆراتيتسيا ك نەمۋ. ون دال ەي پوزۆولەنيە. زاتەم ونا پوپروسيلا ەگو پوزۆوليت منە وتپراۆيتسيا ۆ سووبششەستۆە ەە، دليا وسموترا كونستانتينوپوليا ۆەليكوگو. ون وتكازال منە، وپاساياس زا مەنيا، نو يا ستال ۋپراشيۆات ەگو ي سكازال ەمۋ: «يا وتپراۆليۋس تۋدا پود تۆويم پوكروۆيتەلستۆوم ي تۆويم زاستۋپنيچەستۆوم ي نە بويۋس نيكوگو». توگدا ون دال منە پوزۆولەنيە، ي مى راسپروستيليس س نيم... مى ناپراۆيليس ك گورودۋ ۋكاكۋ — گورودۋ سرەدنەي ۆەليچينى، نو كراسيۆوي پوسترويكي، س وبيلنىمي بلاگامي ي سيلنوي ستۋجەي. مەجدۋ نيم ي مەجدۋ ساراەم، ستوليتسەي سۋلتانا، 10 دنەي پۋتي، ا نا ودين دەن پۋتي وت ەتوگو گورودا گورى رۋسسكيح. پوسلەدنيە — حريستيانە، كراسنوۆولوسىە، گولۋبوگلازىە، بەزوبرازنوي نارۋجنوستي، نارود پلۋتوۆسكوي. ۋ نيح سەرەبريانىە رۋدنيكي ي يز سترانى يح پريۆوزياتسيا ساۋمى، ت. ە. سەرەبريانىە سليتكي، نا كوتورىە پروداەتسيا ي پوكۋپاەتسيا ۆ ەتوم كراە. چەرەز دەسيات دنەي مى يز ەتوگو گورودا پريبىلي ۆ گورود سۋرداك» «پاريجدىك نۇسقا».

«كوگدا سۋلتان پريبىل ۆ استراحان، ودنا يز جەن ەگو، دوچ يمپەراتورا كونستانتينوپولسكوگو، بەرەمەننايا، پروسيلا ۋ نەگو پوزۆولەنيا پوسەتيت وتتسا سۆوەگو، نا چتو سۋلتان سوگلاسيلسيا. يا وسمەليلسيا پروسيت رازرەشەنيا سلەدوۆات زا نەيۋ، جەلايا ۆيدەت كونستانتينوپول; سناچالا منە وتكازالي. كوگدا يا وبياسنيل، چتو حوچۋ بىت ۆ سۆيتە سۋلتانشي، بەز ۆسياكوگو وتليچيا، پوزۆولەنيە بىلو دانو. تاكيم وبرازوم، 10-گو شاۆاليا وتپراۆيلسيا يا ۆ پۋت س سۋلتانسكويۋ سۋپرۋگويۋ، پو يمەني بايلۋن،  دوچەريۋ يمپەراتورا كونستانتينوپولسكوگو. مى پريبىلي سناچالا ۆ ۋكاك, گورود پوريادوچنىي، نو تام بىلو نام ۆەسما حولودنو. وتسيۋدا دو ەل-سارايا دەسيات دنەي پۋتي. ۆ ودنوم دنە پۋتي وتسيۋدا ناحودياتسيا رۋسسكيە گورى، گدە جيۆۋت رۋسسكيە، حريستيانە، نارود س رىجيمي ۆولوسامي ي گولۋبىمي گلازامي، ۆەسما حيترىي ي كوۆارنىي. ۋ نيح ەست سەرەبريانىە رۋدنيكي، ي يز يح زەملي پولۋچايۋتسيا سۋۆامى، يلي سليتكي سەرەبرا. پوسلە دەسياتي دنەي پۋتي وت سەگو مەستا، پريەحالي مى ۆ سۋداك» «لوندوندىق نۇسقا».

سولتۇستىك كاۆكازدى ءحى عاسىردا قىرىمنان كەلگەن رۋستار باسىپ الىپ، سارير مەملەكەتى ورنىندا اۆار نۋتسالدىگىن ورناتقانى جانە ولاردىڭ ءحىى عاسىردا بيلىكتەن ايرىلعانى، ال ءحىىى عاسىردا شىڭعىسحان اۋلەتى رۋس اۋلەتىن قايتا بيلىككە وتىرعىزعانى – تاريحي انىق فاكتىلەر. ول ايماقتىڭ نەگىزگى حالقىنىڭ ءبىر بولىگى اۆارلار سول زاماندا كاتوليك ءدىنىن ۇستانعانى جانە ولاردى بيلەگەن رۋس اۋلەتىنىڭ شەجىرەسى ارسكان، ياعني «ارىc حان» دەپ باستالاتىنى دا انىق [11] (قىرىمدىق رۋس پەن ساكالبان ەلى ءحى عاسىردا كاتوليك بولعان، دۇرىس اتاۋلارى – ارىس پەن ساكالبان) [12].

يبن باتۋتا رۋستەر جەرىندە كەن وشاقتارى بارىن جانە ولار كۇمىستى ساتۋعا شىعاراتىنىن ايتادى. قازىرگى پروحلادنىي قالاسىندا مىس كابەل شىعاراتىن زاۋىت ورنالاسقان، وعان جاقىن تاۋدا ۆولفرام-مىس-كۇمىس وندىرەتىن كەندەر بار («حۋدەس» پەن «كيزيل دەرە» كەندەرى داعىستاندا، «تىرناۋىز» كەنى كاباردين-بالكاردا جانە كاراچايداعى كەن ورىندارى).

بىزدەر اككي اتاۋى دۇرىسىندا سۋىق دەپ بىلەمىز، ول قالا قازىرگى پروحلادنىي قالاسى [15]. ويتكەنى، وعان جاقىن تاۋلى ايماقتا اۆار، كاباردان، ۆايناح ۇلتتارى وتىر (ۋرۋس توبى التىن وردا زامانىندا سولتۇستىك كاۆكازدى بيلەگەنىن، ولاردىڭ ءبىر توبى شەشەندەر قۇرامىندا ۋرۋس تەيپى بولىپ ساقتالعانىن ەسكەرتتىك). پروحلادنىي قالاسىن قالىپتاستىرعان كازاكتار دەپ سانالادى (كازاكتاردىڭ ارعى تەگى قازاق بولعانىن بۇعان دەيىنگى ماقالالاردا ايتتىق) جانە قالانىڭ «پروحلادنىي» اتالۋى، يبن باتۋتا ايتقانداي، ونىڭ «ۆەسما پروحلادنىي» جەر بولۋىنا بايلانىستى بولۋى كەرەك. شىندىعىنا كەلسەك، كازاكتار حريستياندىقتى قابىلداماي، قازاق بولىپ تۇرعاندا بۇل قالا سۋىق دەپ اتالعان. كەيىننەن ولار حريستياندىق قابىلداپ انا تىلدەرىنەن باس تارتىپ، شىركەۋ تىلىنە كوشكەندە قالانى جاڭا تىلدەرىنە ساي وزگەرتىپ، پروحلادنايا دەگەن اتاۋعا اۋىستىرعان. ول تاۋ ەتەگىندەگى جازىق بولعاندىقتان، التىن وردا قۇرامىنا كىرگەن. ال ودان ءبىر كۇندىك جەردەگى تاۋلى ايماقتى شىڭعىسحان اۋلەتىمەن وداقتاس رۋس ديناستياسى بيلەگەن. يبن باتۋتانىڭ كەزىندە ونىڭ تۇرعىندارى التىنوردالىقتار، ياعني قازاقتار بولعانى بايقالادى، مۇنان وزگەشە بولسا تاريحشىلار جازار ەدى. پروحلادنىي قالاسىنان استراحانعا دەيىن سالت اتتىعا شامامەن جەتى كۇن ءجۇرۋ كەرەك. اراب عالىمى استراحان مەن ساراي قالاسىنىڭ اراسى ءۇش كۇن دەپ مەجەلەيدى، ياعني ساراي (اقساراي) مەن پروحلادنىي اراسى يبن باتۋتا كورسەتكەندەي ون كۇن بولادى.

قورتىندى، يبن باتۋتا حاجىتۇرعان (استراحان) قالاسىنان اككي (سۋىق-پروحلادنايا) قالاسىنا جەتى كۇندە جەتكەن. وسى قالادان تاۋداعى رۋس ەلىنە ءبىر كۇندىك جول ەكەنىن كورسەتەدى، ياعني سولتۇستىك كاۆكاز تاۋىنداعى ەلدى بيلەگەن قىرىمدىق ۋرۋس ديناستياسىن ايتادى. سوسىن ولار ون كۇن ءجۇرىپ قارا تەڭىز جاعاسىنداعى سۋداك قالاسىنا بارعان.

«چەرەز دەسيات دنەي مى يز ەتوگو گورودا پريبىلي ۆ گورود سۋرداك (سۋداك، سۋروج). ەتو ودين يز گورودوۆ كيپچاتسكوي ستەپي، نا بەرەگۋ موريا. گاۆان ەگو ودنا يز سامىح بولشيح ي سامىح لۋچشيح گاۆانەي. ۆوكرۋگ نەگو سادى ي ۆودى; ناسەليايۋت ەگو تيۋركي ي، پود يح پوكروۆيتەلستۆوم، نەسكولكو ۆيزانتيتسەۆ، كوتورىە زانيمايۋتسيا رەمەسلامي. گورود ەتوت بىل ۆەليك، نو بولشايا چاست ەگو بىلا رازرۋشەنا پو پريچينە رازدورا، كوتورىي پرويزوشەل مەجدۋ ۆيزانتيتسامي ي تيۋركامي ي ۆ كوتوروم پوبەدا وستالاس زا ۆيزانتيتسامي. توگدا تيۋركام پوموگلي يح سووبششنيكي، پەرەبيلي ۆيزانتيتسەۆ ستراشنەيشيم وبرازوم ي ۆىگنالي بولشۋيۋ چاست يح. چاست جە يح وستاەتسيا پود پوكروۆيتەلستۆوم دو سەگو ۆرەمەني. پوتوم مى پريبىلي ك گورودۋ، يزۆەستنومۋ پود يمەنەم باباسالتۋك. بابا يمەەت ۋ نيح تاكوە جە زناچەنيە، كاك ۋ بەربەروۆ (ت. ە. وتەتس). سالتۋك — بىل، گوۆوريات، پروريتساتەل، نو پرو نەگو راسسكازىۆايۋت ۆەششي، كوتورىە زاكون زاپرەششاەت. ەتوت گورود سامىي كرايني يز تيۋركسكيح گورودوۆ; مەجدۋ نيم ي مەجدۋ پەرۆىمي ۆلادەنيامي ۆيزانتيتسەۆ 18 دنەي ستەپيۋ، بەز ۆسياكوي وسەدلوستي، ۆ توم چيسلە 8 دنەي بەز ۆودى ۆ نەي. ۆستۋپيلي مى ۆ نەە ۆو ۆرەميا حولودا ي نە نۋجداليس ۆ بولشوم كوليچەستۆە ۆودى. پو ەتوي ستەپي مى ەحالي 18 دنەي، ۋتروم ي ۆەچەروم، ي، حۆالا اللاحۋ، نە ۆيدەلي نيچەگو، كرومە حوروشەگو. پوسلە ەتوگو مى پريبىلي ۆ كرەپوست ماحتۋلي; ەتو پەرۆىە ۆلادەنيا ۆيزانتيتسەۆ. تاك كاك ۆيزانتيتسى ۋجە سلىشالي و پريەزدە ەتوي حاتۋني ۆ يح كراي، تو ۆ ەتۋ كرەپوست پريبىل كەفالي نيكۋلا ۆيزانتيەتس، س بولشيم ۆويسكوم ي بولشيم ۋگوششەنيەم، ا يز دۆورتسا وتتسا ەە، تساريا كونستانتينوپولسكوگو، پريەحالي حاتۋني ي پوۆيتۋحي. مەجدۋ ماحتۋلي ي كونستانتينوپولەم 22 دنيا پۋتي; يز نيح 16 دنەي دو پروليۆا، ي 6 دنەي دو كونستانتينوپوليا. وت ەتوي كرەپوستي ەزديات نە يناچە، كاك نا لوشادياح ي نا مۋلاح; اربى وستاۆليايۋتسيا تام ۆسلەدستۆيە نەروۆنوي مەستنوستي ي گور. ەمير بايدارا ۆەرنۋلسيا س سۆويم ۆويسكوم، ا س حاتۋنيۋ پوەحالي ليش ەە ليۋدي. مەچەت سۆويۋ ونا وستاۆيلا ۆ ەتوي كرەپوستي، ي راسپورياجەنيە و پريزىۆە ك موليتۆە بىلو وتمەنەنو. ۆ چيسلە ۋگوششەنيا ەي پرينوسيلي ۆينا، كوتورىە ونا پيلا، دا سۆينەي، كوتورىح، راسسكازال منە ودين يز ەە پريبليجەننىح، ونا ەلا. يز ليتس، سوۆەرشاۆشيح موليتۆۋ، پري نەي وستالسيا تولكو ودين تيۋرك، كوتورىي ي موليلسيا س نامي. ۆسلەدستۆيە ۆستۋپلەنيا ناشەگو ۆو ۆلادەنيا نەۆەرنىح يزمەنيليس ۆنۋترەننيە چۋۆستۆا، نو حاتۋن پورۋچيلا ەميرۋ كەفالي وكازىۆات منە پوچەت، ي ودناجدى ون پوكولوتيل ودنوگو يز سۆويح نەۆولنيكوۆ زا تو، چتو ون سمەيالسيا ناد ناشەي موليتۆوي. كوگدا ناحوديۆشيمسيا ۆ سۆيتە حاتۋني تيۋركام ستالو ياسنو، چتو ونا ك ۆەرە وتتسوۆسكوي ي جەلاەت وستاتسيا پري نەم، يا پروستيلسيا س نەيۋ ي پوەحال نازاد. پرەبىۆانيە موە ۋ نيح پرودولجالوس مەسياتس ي 6 دنەي. وتپراۆيليس مى ۆ سووبششەستۆە سارۋدجي، كوتورىي وكازىۆال منە پوچەت، پوكا دوبراليس دو كراينەگو پرەدەلا يح سترانى، گدە مى وستاۆيلي سۆويح سپۋتنيكوۆ ي سۆوي اربى. مى سەلي نا اربى ي ۆستۋپيلي ۆ ستەپ. سارۋدجا دوەحال س نامي دو گورودا باباسالتۋكا، پروۆەل تام تري دنيا ۆ گوستياح ي ۆەرنۋلسيا ۆوسۆوياسي. بىلو ەتو ۆو ۆرەميا سيلنوي ستۋجي» – «پاريجدىك نۇسقا».

«پوسلە دەسياتي دنەي پۋتي وت سەگو مەستا، پريەحالي مى ۆ سۋداك، گورود ۆ كيپچاتسكوي ستەپي، نا مورسكوم بەرەگۋ، ا پوتوم ۆ گورود بابا-سالتۋك. زدەس پوسلەدنەە مەستو، پرينادلەجاششەە تۋركام، ي وت نەگو دو وبلاستەي رۋمسكيح ۆوسەمنادتسات دنەي پۋتي، يز كويح ۆوسەم دنەي نادوبنو ەحات پو نەوبيتاەموي ي بەزۆودنوي ستەپي، نو پۋتەشەستۆۋيا ۆ حولودنوە ۆرەميا، ۆودى س سوبويۋ مى نە ۆەزلي. پوتوم پريەحالي مى ۆ ماتۋلي، پەرۆوە مەستو، پرينادلەجاششەە رۋمۋ. وتسيۋدا دو كونستانتينوپوليا دۆادتسات دۆا دنيا ەزدى. وتسيۋدا ۆ كونستانتينوپول پوەحالي مى ۋجە نا لوشادياح ي مۋلاح، پو نەۋدوبستۆۋ دوروگ، ي تولكو سۋلتانشا ەحالا ۆ سۆوەي پوۆوزكە. ۋ سۋلتانشي بىلا دوروجنايا مەچەت, كوتورۋيۋ ستاۆيلي نا كاجدوي ستانتسي، ي ونا ۆ نەي موليلاس، نو ۆ ماتۋلي مەچەت بىلا بروشەنا، ۋمولكلي گولوسا موەززينوۆ، ي نا وبەدە سۋلتانشي پوياۆيلوس ۆينو; منە سكازىۆالي، بۋدتو ونا ەلا داجە سۆينينۋ; پو كراينەي مەرە، نا موليتۆۋ ونا ي سۆيتا ەە نە ياۆلياليس بولەە، ي تولكو تۋرەتسكيە رابىني ەە پريحوديلي موليتسيا س نامي، س تەح پور، كاك مى ۆستۋپيلي ۆ زەمليۋ نەۆەرنىح. مى پريبىلي ۆ كونستانتينوپول وكولو زاحوجدەنيا سولنتسا. نا چەتۆەرتىي دەن پرەدستاۆيلي مەنيا سامومۋ يمپەراتورۋ تاكفۋرۋ، سىنۋ گەورگيا، كوتورىي بىل ەششە پري منە جيۆ، نو ۋداليلسيا وت ميرا، سدەلالسيا موناحوم ي پەرەدال تسارستۆو سۆوەمۋ سىنۋ. پري پياتوم ۆحودە ۆو دۆورەتس وسموترەلي مەنيا، نەت لي سو منويۋ كاكوگو ورۋجيا; تاكومۋ وسموترۋ پودۆەرگايۋتسيا ۆسە، كتو حوچەت ۆيدەت يمپەراتورا. پودوبنىي وبىچاي ەست ۋ تسارەي ينديسكيح. يا بىل ۆۆەدەن ي ۋنيجەننو وتدال موە پوچتەنيە. يمپەراتور سيدەل نا ترونە، س جەنويۋ سۆوەيۋ ي سۋلتانشەيۋ دوچەريۋ، ا سىنوۆيا ەگو ستويالي زا ترونوم. مەنيا لاسكوۆو پرينيالي، ي راسسپراشيۆالي و مويح پۋتەشەستۆياح، وب يەرۋساليمە، حرامە ۆوسكرەسەنيا، ياسلياح يسۋسا، ۆيفلەەمە ي گورودە اۆرااما (گەبرونە), ا تاك جە و داماسكە، ەگيپتە، يراكە ي رۋمسكوي وبلاستي، نا چتو ۆسە يا وتۆەچال پريليچنو. سامايا بولشايا تسەركوۆ زدەس اگيا-سوفيا، نو يا ۆيدەل ەە تولكو سنارۋجي، يبو پەرەد دۆەرمي ەە ناحوديتسيا كرەست، ي كاجدىي پريحودياششي وبيازان تسەلوۆات ەگو، ا بەز توگو نە پۋستيات ۆ تسەركوۆ. گوۆوريل منە، چتو سيۋ تسەركوۆ وسنوۆال اساف، سىن ۆاراحيا ي پلەمياننيك سولومونا. كوگدا تۋركي، سوپروۆوجداۆشيە ناشۋ سۋلتانشۋ، ۋۆيدەلي، چتو ونا ياۆنو يسپوۆەدۋەت ۆەرۋ وتتسوۆ سۆويح، ي جەلاەت وستاتسيا س روديتەلەم نادولگو، تو پروسيلا پوزۆولەنيا ەحات ۆوسۆوياسي، چتو يم ي بىلو پوزۆولەنو. يا ۆوزۆراتيلسيا ۆ ماتۋلي، گدە جدالي مەنيا توۆاريششي، ي گدە بىلا مويا پوۆوزكا، پروبىۆشي ۆ كونستانتينوپولە مەسياتس ي شەست دنەي»«لوندوندىق نۇسقا».

سونىمەن ولار قارا تەڭىز جاعاسىندا ورنالاسقان سۋداك قالاسىنا جەتىپتى. قازىرگى پورتتى قالا – نوۆوروسسيسكىنىڭ ورنىندا حVIII عاسىردا تۇرىكتەردىڭ سۋدجۋك-كالە بەكىنىسى بولعان [16]. يبن باتۋتا ول قالادا تۇركىلەرمەن قاتار ۆيزانتيالىقتار دا ءومىر سۇرگەنىن ايتادى. مۇنى نوۆوروسسيسك قالاسىنىڭ تاريحى دا ايعاقتايدى. يبن ءال اسير دا سۋداك ءحىىى عاسىردا قارا تەڭىز جاعاسىنداعى پورتتى قالا بولعانىن جانە زاكاۆكازەلىك قازاقتارعا (قىپشاقتارعا) تيەسىلى ەكەنىن كورسەتكەن. ارابشا جازباداعى اتاۋ سۋدجۋك نەمەسە سۋداك دەپ بۇرمالانىپ اۋدارىلۋى مۇمكىن، ال «كالە» دەگەنى – قالا. كارتادان قاراساڭىز نوۆوروسسيسك (سۋداك) پەن پروحلادنايا قالالارىنىڭ (ۋكاك) اراسى سالت اتتىعا ون كۇن ەكەنىن شامالاۋعا بولادى. ال قىرىمداعى قازىرگى سۋداك قالاسى ورتا عاسىردا «سولداي» دەپ اتالعان ەكەن [17], ارابشادا «ق» مەن «ي» ارىپتەرى ۇقسايتىندىقتان «سولتاي» اتاۋى «سالتۋك» دەپ اۋدارىلعان. سوندا سۋداك دەگەنى – قازىرگى نوۆوروسسيسك قالاسى، ال بابا-سالتۋك دەگەنى قىرىمداعى قازىرگى سۋداك قالاسى بولىپ شىعادى. «قىرىمداعى قازىرگى سۋداك (بابا-سالتۋك) قالاسى ول زاماندا گرەكتەر قولىندا بولدى» دەيدى رەسەي وقىمىستىلارى. يبن باتۋتا بولسا ونى مۇحاممەد وزبەك حان مەملەكەتىنىڭ ەڭ شەتكى قالاسى دەپ كورسەتكەن. ياعني، رەسەيلىك تۇجىرىم جالعان.

ەل-كيرام (كرىمسك) قالاسىنان ازاك (تاگانروگ) قالاسىنا دەيىن ەكى وزەندى كەسىپ وتكەن يبن باتۋتا، حاجىتۇرعان (استراحان) قالاسىنان رۋم ەلىنە بارعان جولىندا وزەن كەزدەسكەنىن ايتپايدى. تەك سۋداك (نوۆوروسسيسك) قالاسىنىڭ پورتى ۇلكەن ەكەنىن ءسوز ەتەدى. ال ولاردىڭ جولىندا ازوۆ پەن قارا تەڭىزدەردى قوساتىن كۋبان وزەنى سالاسى انىق بولعان. سوعان قاراعاندا، ولار سۋداك قالاسىنداعى پورتتا كوپىر ارقىلى نەمەسە پوروم-قايىق ارقىلى كۋبان وزەنىنەن وتكەن ءتارىزدى نەمەسە كەمە ارقىلى تىكەلەي بابا-سالتۋك (سۋداك) قالاسىنا بارعان. ولار قىرىمداعى بابا-سالتۋك (سۋداك) قالاسىنان باستاپ قازىرگى ۋكرايناداعى ولەشكينا قۇمدى-ءشول دالاسىمەن 18 كۇن ءجۇرىپ، رۋم ەلى شەكاراسىنا جەتكەن [14]. ول جەر، شاماسى قازىرگى تاتاربۋنار قالاسى (ودەسسا وبلىسى) ورنالاسقان ايماق. يبن باتۋتا ساياحاتى كەزىندە بولگار پاتشالىعى بولعان جانە قازىرگى رۋمىنياداعى كونستانتسا قالاسى دوبرۋدجان دەسپوتى كنيازدىگىنىڭ قۇرامىندا بولدى. ەگەر يبن باتۋتا انىق كونستانتينوپولگە بارعان بولسا، ولار جولىنداعى دوبرۋدجان دەسپوتى مەن بولگار پاتشالىعىن كەسىپ ءوتۋى ءتيىس. الايدا، يبن باتۋتا ءوز جولىندا ونداي ەلدەر بارىن ايتپاعان. سوعان قاراعاندا، «يمپەراتوردىڭ قىزى» كونستانتينوپول ءامىرشىسىنىڭ قىزى ەمەس سياقتى. ويتكەنى، زەرتتەۋشىلەر يمپەراتوردىڭ ونداي قىزى بولماعانىن ايتادى.

كونستانتينوپول نەمەسە قازىرگى ستانبۋل قالاسىنداعى ايا سوفيا شىركەۋىنىڭ سالىنۋ تاريحى مەن يبن باتۋتا ايتىپ وتىرعان شىركەۋدىڭ سالىنۋ تاريحى دا ۇقسامايدى. ولار كونستانتينوپولگە نەگە كەمەمەن بارمادى، سول جول ەڭ قىسقا عوي. ونىڭ ورنىنا ءشول دالامەن ون سەگىز كۇن جانە ودان ءارى تاعى جيىرما ەكى كۇن بولاتىن اۋىر جولدى تاڭداپتى. قىرىمدا، رەسەيلىكتەر ايتقانداي، سول زاماندا گرەكتەر نەمەسە گەنۋەزيلىكتەر وتىرسا، وندا ولاردان كونستانتينوپولگە كەمە جۇزبەۋى مۇمكىن ەمەس. يبن باتۋتا تەڭىز جاعاسىنداعى سينوپ قالاسىنان كەرش جاعاسىنا كەمەمەن كەلگەن. ەڭ العاشقى قىسقا ورىسشا جانە قازاقشا اۋدارمادا قالا كونستانتينا دەپ كورسەتىلگەن ەكەن. رۋمىنيادا تەڭىز جاعاسىنا جاقىن كونستانتينا دەگەن قالا بار، اڭگىمە وسى قالا مەن سول ايماق يمپەراتورىنىڭ قىزى جايلى بولىپ وتىرعان ءتارىزدى (دوبرۋدجان دەسپوتى كنيازدىگى). جالپى، رۋمىن حالقىنىڭ اتاۋى دا «رۋم ەلى» دەگەن ماعىنا بەرەدى، ال يبن باتۋتا بەيلۋن حانىمدى «رۋم پاتشاسىنىڭ قىزى» دەپ ايتادى.

قورىتىندى: يبن باتۋتا ون كۇندە اككي (سۋىق-پروحلادنايا) قالاسىنان سۋداك (نوۆوروسسيسك) قالاسىنا، سوسىن ودان ءارى قىرىمداعى بابا-سالتۋك (سۋداك) قالاسىنا جەتكەن. سودان كەيىن تاريحشى الىستاعى كونستانتينا قالاسىنا اتتانعان. ول جولدا قازىرگى حەرسون ماڭىنان باستالاتىن ولەشكين قۇمدى-ءشول دالاسىمەن ءجۇرىپ وتكەن. يبن باتۋتا كونستانتينا قالاسىندا وتىز التى كۇن بولىپ، حاجتۇرعان (استراحان) قالاسىنا قايتىپ كەلگەن.

«زا تەم يا پريبىل ۆ گورود حادجيتارحان، گدە مى پوكينۋلي سۋلتانا ۋزبەكا. وكازالوس، چتو ون ۋجە ۋەحال ي پوسەليلسيا ۆ ستوليتسە سۆوەگو تسارستۆا. مى ەحالي پو رەكە يتيل ي سوەدينەننىم س نەيۋ ۆودام تري دنيا; ونا بىلا زامەرزشەيۋ. پريەحالي مى ۆ گورود ساراي. زاشلي مى ك سۋلتانۋ ي ون راسسپروسيل ناس و توم، كاك مى سەزديلي، و تسارە ۆيزانتيسكوم ي و گورودە ەگو. مى سووبششيلي ەمۋ ي ون پريكازال دات نام پروپيتانيە ي پومەششەنيە. گورود ساراي يز كراسيۆەيشيح گورودوۆ، دوستيگشەي چرەزۆىچاينوي ۆەليچينى، نا روۆنوي زەملە، پەرەپولنەننىي ليۋدمي، س كراسيۆىمي بازارامي ي شيروكيمي ۋليتسامي. ودناجدى مى پروشلي ەگو ۆ شيرينۋ; پوشلي ي ۆەرنۋليس چەرەز پولدنيا، ي ەتو سپلوشنوي رياد دوموۆ، گدە نەت ني پۋستوپوروجنيح مەست، ني سادوۆ. ۆ نەم 13 مەچەتەي دليا سوبورنوي سلۋجبى; ودنا يز نيح شافيسكايا. كرومە توگو ەششە چرەزۆىچاينو منوگو مەچەتەي. ۆ نەم رازنىە نارودى، كاك تو مونگولى — ەتو جيتەلي سترانى ي ۆلادىكي; نەكوتورىە يز نيح مۋسۋلمانە; اسى، كوتورىە مۋسۋلمانە; كيپچاكي; چەركەسى; رۋسسكيە ي ۆيزانتيتسى، كوتورىە حريستيانە. كاجدىي نارود جيۆەت ۆ سۆوەم ۋچاستكە وتدەلنو; تام ي بازارى يح. كۋپتسى جە ي چۋجەزەمتسى يز وبويح يراكوۆ، يز ەگيپتا، سيري ي در. مەست جيۆۋت ۆ ۋچاستكە، گدە ستەنا وگراجداەت يمۋششەستۆو كۋپتسوۆ.... توگدا سبەجال ۋ مەنيا سلۋگا; پو ەتوي پريچينە يا وستالسيا. پو پروشەستۆي ترەح دنەي ودين يز مويح سپۋتنيكوۆ ناشەل ەتوگو سبەجاۆشەگو سلۋگۋ ۆ گورودە حادجيتارحانە ي پريۆەز ەگو كو منە. توگدا يا وتپراۆيلسيا ۆ حارەزم» – «پاريجدىك نۇسقا».

«ساراي شاھارىندا ون ءۇش مەشىت-جاميع بار ەكەن. بۇل مەشىتتىڭ بىرەۋى شافيعيلاردىكى. ال بەس ۋاقىت ناماز وقيتىن كىشى مەشىت وتە كوپ ەكەن. ساراي شاھارىندا ءتۇرلى تايپا، حالىقتار تۇرادى. سونىمەن بىرگە مۇندا مەملەكەت قوجالارى، ۇكىمەت تورەلەرى، اسكەرباسىلار تۇرادى. اسكەرلەرى موعولدار ەدى. موعولدار اراسىندا مۇسىلماندار دا بار ەكەن. ساراي شاھارىندا «الاشي» دەگەن ءبىر حالىق بار. بۇلار – مۇسىلماندار. مۇندا سونىمەن بىرگە قىپشاق، چەركاش، رۋم حالىقتارى دا بار ەكەن. رۋمدىقتار حريستيان... ءار تايپا وزدەرى جەكە ايىرىم ماحاللالاردا تۇرادى» – «قازاقشا اۋدارمادان.

«مى ەحالي ۆ پوۆوزكاح دو ساموي استراحاني، گدە وستاۆيل يا سۋلتانا مۋگاممەدا-ۋزبەكا-حانا. نو ون ۋجە پەرەسەليلسيا توگدا ۆ ەل-ساراي كۋدا يا ي وتپراۆيلسيا. كوگدا مەنيا پرەدستاۆيلي ك نەمۋ، ون راسسپراشيۆال و بىتنوستي موەي ۆ كونستانتينوپولە ي يمپەراتورە، ي ۆەلەل منە ۆوزۆراتيت ۆسە موي دوروجنىە يزدەرجكي; تاكوۆ ۋ نەگو وبىچاي. ەل-ساراي گورود پرەكراسنىي ي ۆەسما وگرومنىي. گلاۆويۋ ۋچەنىح سچيتاەتسيا زدەس ۋچەنىي يمام نوەمان-وددين ەل-حوۆارەزمي; يا ۆيدەل ەگو. ون ۆەسما دوبر، گوردو وبحوديتسيا س سۋلتانوم، نو سميرەننو س پروستىمي ليۋدمي. سۋلتان پوسەششاەت ەگو كاجدۋيۋ پياتنيتسۋ، ساديتسيا پەرەد نيم ي ۆەسما ەگو لاسكاەت، نو يمام نيكوگدا نە يزمەنياەت س نيم سۋروۆوگو وبحوجدەنيا» – «لوندوندىق نۇسقا».

وزبەك حان مەملەكەت استاناسى ساراي قالاسىنا كەتىپ قالعاندىقتان، يبن باتۋتا دا ساراي قالاسىنا بارىپتى. «پاريجدىك نۇسقا» مەن قازاقشا اۋدارمادا: «ساراي قالاسىنداعى اسكەريلەر –ماڭعول دەگەندەر، ولاردىڭ مۇسىلماندارى بار» دەلىنگەن. قىرىمنان باستاپ، ساراي قالاسىنا دەيىنگى جولىندا التىن وردا حالقى مەن ونىڭ بيلەۋشىلەرى جايلى ەڭجەي-تەگجەي بايانداعان يبن باتۋتا ماڭعول اسكەرىن نەمەسە ماڭعولدى كورگەنىن جازباعان. ونىڭ دەرەكتەرى التىن وردا حالقى مەن بيلەۋشىلەرى تۇركى ءتىلدى بولعانىن ايقىن دالەلدەيدى. دۇرىسىندا، ساراي قالاسىندا اسكەر بولعان ماڭعىت تايپاسى، ياعني قازىرگى نوعاي ۇلتىن قالىپتاستىرعان تايپا (نوعاي مەن قازاق التىن وردا زامانىندا ءبىرتۇتاس حالىقتاي بولعان. شىڭعىسحاندى ماڭعول دەيتىن رەسەيلىكتەر ساراي قالاسىنداعى مانعىت تايپاسىن «مانعىل» دەپ بۇرمالاعان. وسىلايشا ولار التىن وردا بيلەۋشىلەرىنىڭ «ماڭعول ەكەنىنە» دالەل تاپقانداي قۋانعان بولار. الايدا، يبن باتۋتا شىڭعىسحاندى ماڭعول ەمەس، تاتار دەيدى. التىن وردانى بيلەگەن مۇحاممەد وزبەك حان مەن ءامىر قۇتتىلىتەمىردىڭ جانە شاعاتاي ۇلىسىن بيلەگەن كەبەك حاننىڭ (ودان كەيىن شاعاتاي بيلەگەن), ءوزى كوزىمەن كورگەن اللادين حاننىڭ تۇركىتىلدىلەر ەكەنىن ناقتى دەرەكتەرمەن دايەكتەيدى. يبن باتۋتا جازباسى شىڭعىسحان مەن ونىڭ ەلىنىڭ ماڭعولدار ەمەستىگىن انىق راستاعان.

«پاريجدىك نۇسقادا» ساراي قالاسى تۇرعىندارى تىزىمىندە «مۇسىلمان اس» حالقى مەن «حريستيان رۋسسكيە» حالقى كورسەتىلگەن. ال قازاقشا اۋدارما «مۇسىلمان اس» ورنىندا «مۇسىلمان الاشي» حالقى جازىلعان جانە «رۋسسكيە» دەگەن وندا مۇلدە جوق. قازاقتىڭ ەكىنشى اتاۋى «الاش» ەكەنىن بىلەتىن ورىستار ول اتاۋدى «اس» دەپ بۇرمالاعانىن، سول زاماندا ورىستى بار ەتۋ ءۇشىن ساراي قالاسى تۇرعىندارى قاتارىنا «رۋسسكيە» دەگەندى قوسىپ جىبەرگەنىن كورەمىز. شىڭعىسحان اۋلەتى كاپىر بولعانىمەن، كەيىن قالىڭ قازاقتىڭ ىقپالىمەن مۇسىلماندىققا ءوتتى. ول زامان مۇسىلمان قازاق جاۋىنا «اللا» دەپ ۇرانداپ شاپقان. سوندىقتان رۋم-گرەكتەر ولاردى «الاچي» دەپ اتاپ كەتكەن. وسىلايشا قازاقتىڭ ەكىنشى بالاما اتاۋى – «الاش» پايدا بولدى. وسىنداي سەبەپتەن شىڭعىسحانننىڭ بالاما ەسىمى الاشا حان بولعانىن اڭعارامىز. حالقى الاچي-قازاق بولعاندىقتان مەملەكەتتەرى الاش وردا دەپ اتالعان. ارابشا جازباداعى «الاش» اتاۋىن «التن» دەپ بۇرمالاعان رەسەيلىكتەر الاش وردا يمپەرياسىن «التىن وردا» قىلىپ تاريحقا ەنگىزگەن. ساراي قالاسىندا حريستيان رۋمم-گرەكتەر دە مەكەندەدى، ولار قالا قازاقتارىن ءوز ادەتىمەن «الاچي» دەپ اتادى. يبن باتۋتا سول سەبەپتەن ول قازاقتاردى «مۇسىلمان الاشي حالقى» دەپ جازدى. ساراي قالاسىنداعى سول الاشي-قازاقتار كەيىن قازاقتىڭ الاشا دەگەن رۋى بولىپ قالىپتاسقان جانە سول الاشا رۋى قازىرگە دەيىن اتىراۋ مەن ورال اراسىنداعى ايماقتا وتىر.

رەسەيلىك تاريحشىلار التىن وردا استاناسىنىڭ ورنى دەپ ۆولگوگراد وبلىسىنىڭ لەنينسك سەلوسى ماڭىن كورسەتەدى. ول جەر ەدىل وزەنىنىڭ ءبىر سالاسى جاعاسىندا ورنالاسقان. «پاريجدىك نۇسقادا» ساراي قالاسى تەگىس جازىقتا ورنالاسقانى، وندا ەشقانداي ورمان-باقشا جوقتىعى ايتىلعان. ەكى نۇسقادا دا جانە قازاق-وزبەك اۋدارمالارىندا دا قالا ماڭىندا وزەن بارى جازىلمايدى. وزەن بولسا، يبن باتۋتا ءسوزسىز ونى كورسەتەر ەدى. رەسەيلىكتەر ساراي قالاسى ورنى دەگەن جەر وزەن جاعاسىندا (تال-باقشا ەگۋگە قولايلى جەر). «پاريجدىك نۇسقادا» يبن باتۋتانىڭ استراحاننان مۇزى قاتقان ەدىل وزەنى ارقىلى ءۇش كۇندە ساراي قالاسىنا جەتكەنى جانە ساراي قالاسىنان قاشىپ كەتكەن قۇلدىڭ ءۇش كۇننەن كەيىن استراحان قالاسىنان تابىلعانى كورسەتىلگەن. ورىس وقىمىستىلارى ساراي قالاسىنىڭ ورنى دەگەن جەر مەن استراحاننىڭ اراسى كەمىندە 7-8 كۇندىك. ولاردىڭ اراسى استراحان مەن پروحلادنايا قالالارى اراسىنداعى قاشىقتىققا جۋىق ەكەنى كارتادان دا كورىنىپ تۇر (استراحان مەن پروحلادنايا اراسىن يبن باتۋتا 7 كۇندە ءجۇرىپ وتكەن). رەسەيلىكتەر: «ەدىل وزەنىنە مۇز قاتقان سوڭ يبن باتۋتا سونىڭ ۇستىمەن جىلعالارىن كەسىپ ءوتىپ جوعارى كوتەرىلىپ، قازىرگى ۆولگوگراد ايماعىنداعى ساراي قالاسىنا بارعان» دەيدى. وزبەك حان ءوز استاناسىنا بارۋ ءۇشىن ەدىل وزەنى قاتۋىن استراحاندا وتىرىپ كۇتەتىنىن، وزەن قاتقان سوڭ مۇز بەتىنە سابان توسەتىپ جول جاساتاتىنىن جوعارىدا ايتتىق. ەدىل وزەنى ۆولگوگراد ايماعىندا كوپ سالالارعا بولىنبەيدى، ول كاسپي تەڭىزىنە جاقىن استراحان ماڭىندا عانا كوپتەگەن جىلعالارعا ءبولىنىپ اعادى. وزبەك حان نەگە ۆولگوگراد ماڭىندا ەدىل وزەنى ءبىر جىلعا بولىپ اعاتىن جەردەن ءوتىپ ساراي قالاسىنا بارماعان؟ نەگە ول وزەننىڭ استراحان ماڭىندا كوپ جىلعامەن اعاتىن تۇسىندا مۇز قاتۋىن كۇتىپ وتىرعان؟ زەردەلەي قاراساق، وزبەك حاننىڭ دا، يبن باتۋتانىڭ دا مۇز بولىپ قاتقان ەدىل وزەنى جىلعالارىن كەسىپ ءوتىپ، 3 كۇندە قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا بولعان ساراي قالاسىنا جەتكەنىن بايقايمىز [18]. ال جايىق وزەنى جايلى دەرەكتەر ونىڭ كەي عاسىرلاردا سۋى ازايىپ، ارناسى كاسپي تەڭىزىنە جەتپەي قالعانىن ايعاقتايدى [19]. دەمەك، XIV عاسىردا جايىق وزەنى سۋالىپ، كاسپيگە جەتپەي قالعاندىقتان يبن باتۋتا ەدىل وزەنى مەن سارايشىق قالاسى اراسىندا ەشقانداي وزەنگە كەزدەسپەگەن.

ءبىز ساراي قالاسى قازىرگى اققىستاۋ اۋىلى ماڭىندا بولعان دەپ توپشىلايمىز (استراحان مەن قازىرگى اققىستاۋ اراسى سالت اتتىعا شامامەن 3 كۇندىك جول). وزبەك حان ەل استاناسىندا قىس مەزگىلىندە وتىرعان، ال «اققىستاۋ» اتاۋى ونىڭ اقسۇيەكتەردىڭ قىستاۋى نەمەسە حان قىستايتىن مەكەن بولعانىن بايقاتادى (قازاق اتاۋدى بەكەر قويمايدى). حاننىڭ جايلاۋعا ءىشىپ-جەيتىن سانسىز مالىمەن باراتىنى، قىستاۋعا قايتقاندا سول مالىن دا الىپ قايتاتىنى تۇسىنىكتى. اققىستاۋ اۋىلى اتىراۋ قالاسىنا ونشا الىس ەمەس، ال اققىستاۋ مەن استراحان اراسىندا قازاقشاسى «قانىشكەن» دەگەن گانيۋشكينو سەلوسى بار. ونىڭ دۇرىس اتاۋى «حانىشكەن» دەگەنىمىز ورىندى. ول جەردە التىن وردا حانى سۋىن قولداناتىن قۇدىق بولعاندىقتان، سولاي اتالعان دەپ بىلەمىز. ارينە، رەسەي تاريحشىلارى ول اتاۋدى گانيۋشكين دەگەن كوپەستىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرادى نەمەسە قالماقتىڭ قانىن ىشكەن قازاقتار جايلى اڭىز اڭگىمەلەرمەن بۇرمالاپ تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. اققىستاۋ اۋىلى ەشقانداي وزەنى جوق، تالسىز تەگىس جازىق دالادا ورنالاسقان (يبن باتۋتا سۋرەتتەگەن ساراي قالاسىنىڭ گەوگرافياسىنا قاتتى ۇقسايدى). رەسەي وقىمىستىلارى: «ەل استاناسى ساراي قالاسى قازىرگى ۆولگوگراد ايماعىندا بولدى» دەيدى (ساراي قالاسى تۇرعىندارى تىزىمىنە «حريستيان رۋسسكيە» دەگەندى قوسقانىن ايتتىق). وسىلايشا ولار «التىن وردا حالقىنىڭ ءبىرى – ورىستار، ورىس حالقى ۆولگوگراد ايماعىندا ەرتەدەن بولعان» دەگەن تۇجىرىمدى ورنىقتىرۋعا تىرىسقان. يبن باتۋتا جازباسى ساراي قالاسى مەن سارايشىق قالاسىنىڭ اراسى 10 كۇندىك جول ەكەنىن كورسەتكەن. وسى سەبەپتەن، ون كۇندىك قاشىقتىققا ساي ورىس عالىمدارى اتىراۋ ماڭىنداعى ءبىر ەسكى قالاشىق ورنىن سارايشىق قالاسى دەگىزدى. الايدا، ولار كورسەتكەن جەردەن يبن باتۋتا ايتقان ۇلكەن قالانىڭ ورنى تابىلعان جوق («سۋ شايىپ كەتكەن» دەپ سىلتاۋراتادى، دۇرىسىندا التىن وردانىڭ شاعىن قالالارىنىڭ ءبىرى عانا).

قورىتىندى: يبن باتۋتا دا ءۇش كۇن ءجۇرىپ حاجتۇرعان (استراحان) قالاسىنان ەل استاناسى اقساراي (اققىستاۋ) قالاسىنا جەتكەن. اقساراي كولەمى جاعىنان قازىرگى اتىراۋمەن شامالاس ۇلكەن قالا بولعان. وندا تەك جۇما نامازى وقىلاتىن مەشىتتەردىڭ سانى – 13. ال قازىرگى گانيۋشكينونىڭ ورنى حان سۋ ىشەتىن جەر بولعاندىقتان، «حانىشكەن» دەپ اتالعان.

«يز سارايا مى ەحالي 10 دنەي ي پريبىلي ۆ گورود سارايدجۋك. ون لەجيت نا بەرەگۋ بولشوي ي بىستروي رەكي، كوتورايا نازىۆاەتسيا ۋلۋسۋ. نا نەي موست يز سۋدوۆ، كاك موست باگدادسكي. ۋ ەتوگو گورودا كونچيلاس ناشا ەزدا نا لوشادياح، ۆەزۋششيح اربى. دليا ۆوزكي ارب مى نانيالي ۆەربليۋدوۆ. وتتۋدا مى ەحالي 30 دنەي بىستروي ەزدوي, وستاناۆليۆاياس تولكو پو 2 چاسا: ودين راز پوزدنيم ۋتروم، ا درۋگوي نا زاكاتە سولنتسا. پرويديا ەتۋ ستەپ ي پەرەسەكشي ەە، كاك نامي سكازانو، مى پريبىلي ۆ حارەزم. زا چەرتويۋ حارەزما — رەكا دجەيحۋن، ودنا يز چەتىرەح رەك، كوتورىە يز رايا. زا حارەزموم سكيت، پوستروەننىي ناد موگيلويۋ شەيحا نەدجمەددينا ەلكۋبرا, يز ۆەليكيح پراۆەدنيكوۆ. زا چەرتويۋ ەگو — موگيلا يماما پرەمۋدروگو ابۋلكاسيما ماحمۋدا، سىنا ومارا، ەززاماحشاري. زاماحشار دەرەۆنيا ۆ 4-ح ميلياح راسستويانيا وت حارەزما. كوگدا يا زاحوتەل ۋەحات يز حارەزما، تو يا نانيال ۆەربليۋدوۆ ي كۋپيل دۆوينىە نوسيلكي. مى ۆەحالي ۆ ستەپ, كوتورايا مەجدۋ حارەزموم ي بۋحاروي. ەتو پۋتەشەستۆيە ۆ 18 دنەي پو پەسكام، گدە نەت ني سەلا، ني گورودا ەدينوگو. يا پروستيلسيا س ەميروم كۋتلۋدۋمۋروم، كوتورىي پوداريل منە حالات. مى ەحالي 4 دنيا ي پريبىلي ۆ گورود كات. كرومە ەگو، پو ەتوي دوروگە نەت (درۋگوگو) پوسەلەنيا» – «پاريجدىك نۇسقا».

«وتسيۋدا پوەحال يا ۆ حوۆارەزم، چەرەز ستەپ، پروستيرايۋششۋيۋسيا نا سوروك دنەي پۋتي, گدە ۆەسما مالو ۆودى ي تراۆى. تۋت ەزديات ۆ پوۆوزكاح، زاپرياجەننىح ۆەربليۋدامي. چەرەز دەسيات دنەي پريبىلي مى ۆ سارايچيك, لەجاششي نا وستروۆە بولشوي رەكي، يمەنۋەموي ۋلۋ-سۋ. زدەس موست ۆ رودە باگدادسكوگو. پوسلە پوسپەشنوي ترەحدنەۆنوي ەزدى وتسيۋدا, دوستيگ يا حوۆارەزما, وبشيرنوگو ي منوگوليۋدنوگو تۋرەتسكوگو گورودا، پودۆلاستنوگو سۋلتانۋ ۋزبەكۋ، يمەنەم كوەگو ۋپراۆلياەت ۆ نەم ەمير. جيتەلي ۆەسما لاسكوۆى ك چۋجەزەمتسام، نابوجنى ي ششەدرى نا پودايانيە ۆ مەچەتي. زا سيم گورودوم تەچەت گيگون، ودنا يز چەتىرەح رايسكيح رەك. پودوبنو ەتەليۋ، ونا زامەرزاەت مەسياتسەۆ نا پيات، ي توگدا پو نەي ەزديات ي حوديات. زدەس گروبنيتسا شەيحا نايم-وددينا ۆەليكوگو, زنامەنيتوگو سۆياتوگو، ي ۋچەنوگو مۋجا دجار-احلا ەل-زاماحشاري (زاماحشار مەستەچكو، ۆ چەتىرەح دنياح پۋتي وت حوۆارەزما). وتپراۆياس ۆ بۋحارۋ، پوسلە سەمنادتساتي دنەي پۋتي پو پەسچانوي ي نەوبيتاەموي ستەپي, پريبىل يا ۆ ەل-كات, ا پوتوم ۆ ۆابكانۋ, نەبولشيە گورودكي. وت ۆتوروگو دو بۋحارى ودين پەرەەزد. بۋحارا گلاۆنىي گورود وبلاستەي گيگونسكيح. نو ون سوۆەرشەننو رازورەن تاتارامي، ي يا نە ناشەل ۆ نەم ني ودنوگو ۋچەنوگو مۋجا» – «لوندوندىق نۇسقا».

«لوندوندىق نۇسقادا» قاشىقتىعى قىرىق كۇندىك جول بولاتىن ءشول دالا ارقىلى ساراي قالاسىنان حوۆارەزم قالاسىنا اتتانعانى جازىلسا، «پاريجدىك نۇسقادا» وسى سويلەم «ساراي مەن حورەزم اراسى قىرىق كۇن» دەگەن ماعىنادا كەلتىرىلگەن. العاشقىسىندا بۇل سويلەمنەن «ءشول دالانىڭ كولەمى قىرىق كۇندىك جول» ەكەنىن اڭعارامىز، ياعني «ساراي مەن حوۆارەزم اراسى قىرىق كۇن» ەمەس. يبن باتۋتا ساراي قالاسىنان شىعىپ ون كۇندە سارايشىق قالاسىنا كەلىپتى، دەمەك ءشول دالامەن ون كۇن جۇرگەن. سارايشىق قالاسى ۇلىسۋ وزەنىنىڭ ورتاسىنداعى ارالدا جانە وعان وتۋگە قايىق-كوپىرلەر ورناتىلعان دەپ كورسەتەدى.

قازاقستان مەن تۇركىمەنستان شەكاراسىندا سارىقامىس كولى بار. ول كول ەرتەدە امۋداريا وزەنى مەن كاسپي تەڭىزىن قوسقان ۋزبوي وزەنى بويىندا جاتىر [20]. ۋزبوي وزەنىنىڭ سالاسى ساقتالعان جانە ونىڭ ەنى كەي جەرلەردە بىرنەشە شاقىرىمعا سوىزىلعانى كورسەتىلگەن ء(ۇز-ۇزىك تايپاسى ايماعى بولعاندىقتان، وزەن «ءۇزبويى» دەپ اتالىپ كەتكەن). سول جەردى زەرتتەۋگە قاتىسقان ارحەولوگ: «ەلدى مەكەندەر ورنىنان تابىلعان جادىگەرلەردىڭ كوپتىگىنەن ولاردى سالاتىن ىدىس تاپشى بولدى» دەپ جازادى ءوز ەستەلىگىندە. سارىقامىس كولىنە ۋزبوي وزەنى ۇلكەن ءۇش جىلعا بولىپ قۇيعان ەكەن، سارايشىق قالاسى وسى جىلعالار اراسىندا ورنالاسقان بولار (سارايشىق قالاسى ۇلىسۋ وزەنى ورتاسىنداعى ارالدا ورىن تەپكەن دەپ جازىلعان). قازىرگى اققىستاۋدان وسى سارىقامىس كولىنە دەيىنگى قاشىقتىق ون كۇننەن كوپ ءتارىزدى. الايدا، اراقاشىقتىعى ون كۇندىك دەلىنگەن موسكۆا (بۇلعار) مەن بەلايا گوركا (بەشتاگ) اراسىندا وزەندەر مەن باتپاقتى ورماندار ورنالاسقان. اققىستاۋ (ساراي) مەن پروحلادنايا (ۋكاك) اراسىنداعى تاۋ ەتەگىندە توبەلى-قىرلى دوڭەستەر ورنالاسقان. ال اققىستاۋ مەن سارىقامىس كولى اراسى – تەگىس جازىق دالا. سوندىقتان اققىستاۋ مەن سارىقامىس اراسىن جوعارىداعى قالالار اراسىنداعىداي ون كۇندە ءجۇرىپ ءوتۋ ابدەن مۇمكىن. دەمەك، سارايشىق قالاسى سارىقامىس كولىنە قۇياتىن ۋزبوي (ۇلىسۋ) وزەنىندەگى ارالدا ورنالاسقان. ارحەولوگتار يگدي-كالا (ەگدە-قالا) دەپ اتاعان قالا سول سارايشىق بولۋى عاجاپ ەمەس، ونى V-VI عاسىرلاردا سالىنعان دەپ شامالايدى.

«سارايشىق قالاسىنان جەدەل ءجۇرىپ ءۇش كۇندە حوۆارەزم قالاسىنا جەتتىك»، دەيدى يبن باتۋتا. ال «پاريجدىك نۇسقادا» «جەدەل ءجۇرىپ وتىز كۇندە جەتتىك» دەپ جازىلعان. «جۇماقتىڭ ءتورت وزەنىنىڭ ءبىرى – گيگون» دەگەنى – امۋداريا، حوۆارەزم قالاسى وسى وزەن بويىندا دەپ ناقتىلانعان. سارىقامىس كولىنەن شامامەن ءتورت كۇندىك جەردە قازىر حودجەلي قالاسى ورنالاسقان، ول دا امۋداريا وزەنى جاعاسىندا. حودجەلي مەن حوۆارەزم اتاۋلارىنىڭ ەسكىرگەن كونە ارابشا جازبالاردا ۇقساس بولىپ كورىنۋى مۇمكىن (ارابشاداعى «حودجالي» اتاۋىن «حۋارەزي» دەپ قاتە اۋدارعان ءتارىزدى). يبن ءال اسير جازباسىنان حورەزم قالاسىنىڭ ءحىىى عاسىردا قازىرگى يران اۋماعىندا بولعانى انىق كورىنەدى. سوندىقتان رەسەيلىك عالىمداردىڭ: «حورەزم قالاسى – قازىرگى ۇرگەنىش ايماعى» دەۋى ورىنسىز.

يبن باتۋتانىڭ «حوۆارەزم مەن بۇحارا اراسى ون جەتى كۇن» دەگەنى حودجەلي مەن بۇحارا اراسىنداعى قاشىقتىققا سايكەس كەلەدى. «حورەزم قالاسىندا نايم-وددينا ۆەليكيدىڭ كەسەنەسى بار جانە بۇل قالادان ءتورت كۇندىك زاماحشار جەرىندە دجار-احلا دەگەن عالىمنىڭ كەسەنەسى بار» دەپ جازادى تاريحشى. قازىرگى حودجەلى قالاسىندا امينۋتدين حودجانىڭ كەسەنەسى ساقتالعان ەكەن [21], يبن باتۋتانىڭ «نايموددين كەسەنەسى» دەگەنى وسى امينۋتدين كەسەنەسى ەكەنى انىق (وسىنىڭ ءوزى حوۆارەزم دەپ جۇرگەنىمىز حودجەلى ەكەنىنە ايعاق). ونىڭ ۇستىنە، وسى حودجەلى قالاسىنان ءتورت كۇندىك جەردەگى سارىقامىس كولى جاعاسىندا زەڭگى-بابا كەسەنەسى ساقتالعان (كولەمى ۇلكەن بولعاندىقتان، ونى قورعان دەپ تانيدى) [20]. وسى قورعاندى اراب تاريحشىسى كورسەتكەن «حوۆارەزمنەن ءتورت كۇندىك زاماحشار جەرىندەگى دجار-احلا كەسەنەسى» دەگەنىمىز ورىندى (ارابشاداعى «زارىحامىز» اتاۋىن «زاماحشار» دەپ قاتە اۋدارعان ءتارىزدى).

قورىتىندى: يبن باتۋتا اقساراي (اققىستاۋ) قالاسىنان ون كۇندە ۇلىسۋ (ۋزبوي) وزەنىندەگى ارالدا ورنالاسقان سارايشىق قالاسىنا جەتكەن. سارايشىقتان ءتورت كۇندىك جەردەگى حوۆارەزم (حودجەلي) قالاسىنا ولار جەدەل ءجۇرىپ ءۇش كۇندە جەتكەن. دەمەك، اتىراۋ ماڭىنداعى ەسكى قالاشىق سارايشىق ەمەس. سارايشىق قالاسى قازىرگى قاراقالپاقستانداعى حوجەلى قالاسىنان ءتورت كۇندىك جەردە، بۇرىنعى ءۇزبوي (ۇلىسۋ) وزەنى ارناسى بويىندا ورنالاسقان.  التىن وردانىڭ استاناسى اقساراي قالاسى قازىرگى قازاقستان ايماعىندا، اتىراۋ وبلىسىنداعى اققىستاۋ اۋىلى ماڭىندا بولعان.

[10] كودەكس كۋمانيكۋس – يزۆەستنىي پيسمەننىي پامياتنيك كۋمانسكوگو يازىكا ناچالا XIV ۆەكا (1303 گ.), ەدينستۆەننىي سپيسوك كوتوروگو حرانيتسيا ۆ بيبليوتەكە سوبورا سۆياتوگو ماركا ۆ ۆەنەتسي. «كودەكس» بىل ناپيسان ۆ 1303 گ. ۆ كرىمۋ، پوەتومۋ ۆ يازىكە ەتوي كنيگي سيلنو وگۋزسكوە ۆليانيە يۋجنو-كرىمسكوگو تيۋركسكوگو ديالەكتا. دليا پەرەداچي كىپچاكسكوگو يازىكا سوستاۆيتەلي يسپولزوۆالي لاتينسكۋيۋ گرافيكۋ.

[11] اۆارتسى – مۋسۋلمانە-سۋننيتى شافيتسكوگو تولكا. ۆ گوراح اۆاري دو سيح پور سوحرانيليس رازۆالينى حريستيانسكيح حراموۆ ي چاسوۆەن.  سارير – اۆارسكوە سرەدنەۆەكوۆوە گوسۋدارستۆو ۆ گورنوم داگەستانە، سۋششەستۆوۆاۆشەە س VI پو XI ۆۆ. پراۆيتەلي يسپوۆەدوۆالي حريستيانستۆو. ستوليتسەي ياۆليالسيا گورود حۋنزاح، يدەنتيفيتسيرۋەمىي س سوۆرەمەننىم اۋلوم حۋنزاح (ۆ پەرەۆودە س اۆارسكوگو «ۋ حۋنوۆ»). ا نىنەشنەي ارمەني توگدا سۋششەستۆوۆال گوسۋدارستۆو شادداديدوۆ. ۆ 1020-ىە گودى ەگو پراۆيتەلي زاكليۋچيلي سويۋز س رۋسامي، پريبىۆششيمي ۆ ازەربايجان نا سۆويح كوروبلياح, ي س يح پوموششيۋ زاحۆاتيلي بايلاكان. ۆ 1032 گودۋ مستيسلاۆ تمۋتاراكانسكي, سوۆەرشايا سۆوي رەيد پو كاۆكازۋ، ستال ۆراگوم دليا ساريرا, تاك كاك ەمير دەربەنتا مانسۋر، كوتورىي بىل ۆ سوستوياني ۆوينى س نيم، بىل جەنات نا دوچەري ساريرسكوگو تساريا. پوسلەدنەە ۋپومينانيە و سەريرە وتنوسيتسيا ك 1067 گودۋ. نا تەرريتوري سەريرا وبرازوۆالوس نەسكولكو ۆولنىح وبششەستۆ، ا نا تەرريتوري نىنەشنەگو حۋنزاحسكوگو رايونا وبرازوۆالوس اۆارسكوە نۋتسالستۆو. ۆ رودوسلوۆنوي اۆارسكيح نۋتسالوۆ ۆ يستوريچەسكوي حرونيكە مۋحاممەدا رافي «تاريحي داگەستان» پەرۆىم ۆ دليننوم پەرەچنە پرەدكوۆ حانا ساراتانا نازۆان ارسكان. تام جە: «سۋلتانى اۆارا، كوتورىە يز رودا سۋلتانوۆ ۋرۋس … ەتوت ۆلادىكا پولۋچال دوحودى س زاۆيسيمىح ۆلادىك، ۆلادەني، زەمەل ي جيتەلەي ۆسەگو داگەستانا، وت ۆيلاياتا چاركاس دو گورودا شاماح».  تاكجە پيسار يماما شاميليا حادجي الي ناحيباشي يز س. چوح، ۋكازىۆال، چتو حۋنزاحسكيە پراۆيتەلي – ەتو پريشەلتسى س سەۆەرا يز پلەمەني «رۋسسوۆ».  پري سۋراكاتە ۋستانوۆيلسيا پوريادوك پرەستولوناسلەديا، سوگلاسنو كوتورومۋ نا ترونە نيكتو نە يمەل پراۆو ۆوسسەدات، كرومە ەگو ناسلەدنيكوۆ پو مۋجسكوي ي جەنسكوي ليني. ۆ سلۋچاە پرەكراششەنيا رودا، پرەستول دولجەن بىل ناسلەدوۆات كتو-تو يز رۋس، گرۋزين يلي ارميان. سۋراكات ستال گلاۆنىم ۆراگوم دليا شەيحا احمادا. احمادۋ ۋدالوس يزگنات سۋراكاتا يز نۋتسالستۆا. سىن سۋراكاتا، بايار، پىتالسيا ۆەرنۋت ترون، نو پولۋچيل وتپور وت ارابوۆ. ليش تولكو ەگو سىن ۋجە ۆ پوجيلوم ۆوزراستە ۆەرنۋل ترون پرەدكوۆ. بلاگوداريا مونگولام. مۋحاممەد رافي پيشەت و زاكليۋچيوننوم سويۋزە مەجدۋ مونگولامي ي اۆارتسامي – «تاكوي سويۋز بىل وسنوۆان نا درۋجبە، سوگلاسي ي براتستۆە»، پودكرەپليوننوم ك تومۋ جە ي ۋزامي ديناستيچەسكيح براكوۆ. پو منەنيۋ سوۆرەمەننوگو يسسلەدوۆاتەليا مۋرادا ماگومەدوۆا، پراۆيتەلي زولوتوي وردى سپوسوبستۆوۆالي راسشيرەنيۋ گرانيتس اۆاري، ۆوزلوجيۆ نا نەيو رول سبورششيكا داني س منوگوچيسلەننىح پوكوريوننىح نا كاۆكازە نارودوۆ: «يزناچالنو ۋستانوۆيۆشيەسيا ميرنىە ۆزايمووتنوشەنيا مەجدۋ مونگولامي ي اۆاريەي موگۋت بىت سۆيازانى ي س يستوريچەسكوي پامياتيۋ مونگولوۆ. وني، وچەۆيدنو، يمەلي ينفورماتسيۋ و ۆوينستۆەننوم اۆارسكوم كاگاناتە، سلوجيۆشەمسيا ۆ IV ۆ. نا درەۆنەي تەرريتوري مونگولي… ۆوزموجنو، سوزنانيە ەدينستۆا پرارودينى دۆۋح نارودوۆ ي وپرەدەليلو لويالنوە وتنوشەنيە مونگولوۆ ك اۆارام، كوتورىح وني موگلي ۆوسپرينيات كاك درەۆنيح سوپلەمەننيكوۆ، وكازاۆشيحسيا نا كاۆكازە زادولگو دو نيح… س پوكروۆيتەلستۆوم مونگولوۆ، وچەۆيدنو، سلەدۋەت سۆيازىۆات ي وتمەچەننوە ۆ يستوچنيكاح رەزكوە راسشيرەنيە گرانيتس گوسۋدارستۆا ي رازۆيتيە حوزيايستۆەننوي دەياتەلنوستي ۆ اۆاري… وب ەتوم موجنو سۋديت ي يز سووبششەني حامدۋللى كازۆيني، كوتورىي وتمەچاەت و دوۆولنو وبشيرنىح رازمەراح اۆاري ۆ ناچالە XIV ۆ. (پروتياجيوننوستيۋ ياكوبى ۆ ودين مەسياتس پۋتي), وبەدينياۆشەي راۆنيننىە ي گورنىە رايونى».

[12] مۋراد ادجي «بەز ۆەچنەگو سينەگو نەبا» – نە سلاۆيانە ستويالي ۋ ۆلاستي ۆ كيەۆە، ۆ توم لۋچشە سلوۆ ۋبەجدايۋت وپيات جە دوكۋمەنتى. سكاجەم، تەكس دوگوۆورا، زاكليۋچەننوگو ۆ 911گودۋ مەجدۋ كيەۆسكيمي كنيازيامي ي ۆيزانتيەي، ناچينالسيا تاك: «مى وت رودۋ رۋسسكوگو. كارل، ينگەلوت، فارلوۆ، ۆەرەميد، رۋلاۆ، گۋدى، راۋل، كارن، فلەلاۆ، ريۋار...». تاك، كتو پرەدستاۆليال رۋس نا پەرەگوۆوراح؟ كتو گوۆوريل وت يمەني رۋسي؟ ۆارياگي! ي سپوريت تۋت نە نادو، پۋستىم بۋدەت سپور. پوزورنو سوگلاسيلاس روسسيسكايا ناۋكا س «گرەچەسكيم» كرەششەنيەم رۋسي ۆ ح ۆەكە، حوتيا نا ساموم دەلە بىلو كاتوليچەسكوە كرەششەنيە.. «نە ۆەريتە؟ ۆوت موليتۆا رۋسي، ەە، كاك رەليكۆيۋ، چيتالي ۆ كيەۆە ۆ گود 1 500-لەتنەگو يۋبيلەيا گورودا. «حوداي الدىندا بەتەن ادەم اچىك بۋلسىن...»، چتو زناچيت «كاجدىي چەلوۆەك دولجەن پرەدستات پەرەد بوگوم س وتكرىتوي دۋشوي». ۆ ۆەليكوي ستەپي جيلي تيۋركي، نە سلاۆيانە، وني وسنوۆالي كيەۆسكۋيۋ رۋس، پوتوم موسكوۆسكۋيۋ. «كازاحستان موگ ستات ۆەليكيم، ەسلي بى، پولۋچيۆ نەزاۆيسيموست، ۆەرنۋل نا گەوگرافيچەسكۋيۋ كارتۋ درەۆنەە يميا ناشەي رودينى – دەشت-ي-كيپچاك، ا س يمەنەم – ۆەرۋ پرەدكوۆ، يح مورال ي پاميات، سكازال بى و ناشەي درەۆنەي دۋحوۆنوي كۋلتۋرە. تەم ون ناپومنيل بى ميرۋ و ۆەليكوي تيۋركسكوي دەرجاۆە، كوتورۋيۋ راستەرزالي زا ۆەكا نا كۋسكي». ناچينايا پرەدچۋۆستۆۋيۋ نەدوۋمەنيە: نا كاكوم يازىكە گوۆوريلا موسكوۆسكايا رۋس پري يۆانە گروزنوم؟ وتۆەچايۋ پو تيۋركسكي.. اۆارى بىلي كاتوليكامي، ەدينستۆەننىمي نا كاۆكازە. پوۆتوريايۋ، اۆارى – چتو پودتۆەرجدايۋت يح كلادبيششا! – بىلي كاتوليكامي. اكادەميك بارتولد ۆ سۆويح زنامەنيتنىح «12 لەكتسياح و تيۋركاح ۋتۆەرجدال، چتو ۋ كازاكوۆ تيۋركسكيە پرويسحوجدەنيە. كنيگۋ زاپرەتيلي، نو ساموگو ەگو نە رەپرەسسيروۆالي، پوچەمۋ؟ موي وتۆەت بۋدەت سۋگۋبو ليچنىم. حوتيا، ەسلي نە يزمەنياەت پاميات، ۋچەنىي يمەل ۆ ۆيدۋ كىرگىز-كازاكوۆ. دۋمايۋ، چتو ي رۋسسكيە كازاكي، سلۋجيۆششيە ۆ ورگاناح، و سۆوەم پرويسحوجدەني زنالي لۋچشە اكادەميكا بارتولدا، س چەم يا ستالكيۆالسيا، كوگدا ۆىستۋپال ۆ كازاچەي اۋديتوري. ەتو وت ساميح كازاكوۆ ۆپەرۆىە ۋزنال، چتو ۆ ستانيتساح دونا، يايكا يلي تەرەكا سوحرانيلاس تيۋركسكايا رەچ، ونا ي ەست رودنوي يازىك كازاكوۆ، يح «تارابارششينا». سومنەۆايۋششيمسيا سوۆەتۋيۋ پوچيتات پوۆەست لۆا نيكولاەۆيچا تولستوگو «كازاكي»، گدە چەرنىم پو بەلومۋ ناپيسانو، كاك گوۆوريلي كازاكي مەجدۋ سوبوي – پو تاتارسكي. پوۆەست يزدانا ۆ سەرەدينە روكوۆوگو XIX ۆەكا، كوگدا كازاكوۆ، كاك ي گاۋچو، ناچالي مەتوديچنو «ۆىپاليۆات» يز يستوري. تە جە سامىە تاينى نا ۋكراينە، گدە وپيات-تاكي ۆ XIX ۆەكە نارود پوتەريال «ريدنا موۆۋ»، «رودنۋيۋ رەچ». ليشش زاپادنايا ۋكراينا سوحرانيلا ەە، گۋتسۋلى. پراۆدا، ۆنەي ۋجە منوگو سلاۆيانسكيح ي لاتينسكيح سلوۆ، نو كۋمىك پونيماەت.

[13] يبن ءال اسير «كيتاب ءال-كاميل في-ت-تا'ريح»تاتارى جە وستاليس ۆ سترانە كيپچاكوۆ، بوگاتوي بولشيمي پوستبيششامي زيموي ي لەتوم. ۆ نەي ەست حولودنىە لەتوم ي تەپلىە زيموي مەستا, بوگاتىە پاستبيششامي. ەتو – سترانا لەسوۆ نا بەرەگۋ موريا. وني دوشلي دو گورودا سۋداكا، گورودا كيپچاكوۆ, گدە يح گلاۆنىە سيلى; ون ناحوديتسيا نا بەرەگۋ حازارسكوگو موريا ي ك نەمۋ پريستايۋت كورابلي. ەتو حازارسكوە مورە سوەدينياەتسيا س زاليۆوم كونستاتانتينوپوليا..

[14] ولەشكوۆسكيە پەسكي – پەسچاننىي ماسسيۆ، راسپولوجەننىي نا تەرريتوري ۋكراينى ۆ 30 كم ك ۆوستوكۋ وت گورودا حەرسون. الەشكوۆسكيە پەسكي نە پرەدستاۆليايۋت سوبوي سپلوشنوي ماسسيۆ، وني سكلادىۆايۋتسيا يز سەمي ۋچاستكوۆ: كاحوۆسكايا، كازاچەلاگەرنايا، اليوشكينسكايا، ۆينوگرادوۆسكايا، چۋلاكوۆسكايا، يۆانوۆسكايا ي كينبۋرنسكايا. وبششايا پروتياجيوننوست تەرريتوري، نا كوتوروي راسپولوجەنى ۋكازاننىە ارەنى، – دو 30-40 كم ۆ ناپراۆلەني سەۆەر-يۋگ، ي دو 150 كم ۆ ناپراۆلەني زاپاد-ۆوستوك.

[15] پروحلا́دنىي – گورود رەسپۋبليكانسكوگو پودچينەنيا ۆ كاباردينو-بالكاري. رەلەف پرەدستاۆلياەت سوبوي وتنوسيتەلنو روۆنىە ستەپنىە زەملي. پروحلادنىي ۆىروس يز كازاچەي ستانيتسى پروحلادنوي، ۆوزنيكشەي ۆ 1765 گودۋ نا موزدوكسكوي ۋكرەپليوننوي ليني.

[16] نوۆوروسسيسك – ۆاجنىي ترانسپورتنىي تسەنتر. ۆ گورودە راسپولوجەن كرۋپنەيشي پورت روسسي ي چيورنوگو موريا، ۆكليۋچايۋششي پاسساجيرسكي، گرۋزوۆىە پورتى ي نەفتەناليۆنۋيۋ گاۆان. گورود ۆىتيانۋلسيا نا 25 كم امفيتەاتروم ۆوكرۋگ تسەمەسسكوي بۋحتى ي وكرۋجەن گورامي سەۆەرنوگو كاۆكازا. ۆ يۋگو-ۆوستوچنوي چاستي گورودا ناحوديتسيا وزەرو سوليونوە، كوتوروە ۆ نارودە نازىۆايۋت ليمانوم. ونو پريمەچاتەلنو تەم، چتو وت موريا ەگو وتدەلياەت ۋزكايا پولوسا سۋدجۋكسكوي كوسى. ۆ XIII ۆ. تسەمەسسكايا بۋحتا پرينادلەجيت زولوتوي وردە. ۆ XVIII ۆەكە ۆ رايونە نوۆوروسسيسكا ناحوديلاس تۋرەتسكايا كرەپوست سۋدجۋك-كالە.

[17] سۋداك – پريمورسكي گورود رەسپۋبليكانسكوگو پودچينەنيا ۆ يۋگو-ۆوستوچنوم كرىمۋ، تراديتسيوننىي تسەنتر پرويزۆودستۆا ۆين ي كۋرورت. ۆ درەۆنوستي گورود نازىۆالي پو-رازنومۋ: ۆيزانتيتسى – سيداگيوس ي سۋگدەيا، يتاليانتسى – سولدايا. ۆ XIII-XIV ۆەكاح گورود رازوريون ي رازرۋشەن مونگولامي، نو بىسترو ۆوسستانوۆلەن. ۆ 1365 گودۋ سولدايا بىلا زاۆويوۆانا گەنۋەزتسامي ي ۆكليۋچەنا ۆ سوستاۆ گەنۋەزسكيح ۆلادەني ۆ كرىمۋ.

[18] ۆولگا – رەكا ۆ ەۆروپەيسكوي چاستي روسسي. نەبولشايا چاست دەلتى ۆولگي، ۆنە وسنوۆنوگو رۋسلا رەكي، ناحوديتسيا نا تەرريتوري كازاحستانا. ۆ سرەدنيە ۆەكا يزۆەستنا پود نازۆانيەم يتيل. ۋ كازاني ۆولگا كرۋتو، پوچتي پود پريامىم ۋگلوم، پوۆوراچيۆاەت ك يۋگۋ، ا زاتەم، مەدلەننو پونيجاياس ي ناپراۆلياياس پريامو ك پريكاسپيسكوي نيزمەننوستي، ۋ سامارى پروبيۆاەتسيا چەرەز تسەپ ۆوزۆىشەننوستەي. دالشە ۆولگا پودحوديت نا ۆەسما بليزكوە راسستويانيە ك دونۋ، ۋ كوتوروگو پوۆوراچيۆاەت ك يۋگو-ۆوستوكۋ ي سوحرانياەت ەتو پوسلەدنەە ناپراۆلەنيە دو استراحاني ي كاسپيسكوگو موريا, كۋدا ۆپاداەت منوجەستۆوم رۋكاۆوۆ.

[19] ۋرال (جايىق) – رەكا ۆ ۆوستوچنوي ەۆروپە، پروتەكاەت پو تەرريتوري روسسي ي كازاحستانا، ۆپاداەت ۆ كاسپيسكوە مورە. ۆ 1769 گ. پاللاس ناسچيتال دەۆياتنادتسات رۋكاۆوۆ، چاست كوتورىح ۆىدەليالاس ۋرالوم ۆ 660 مەتراح ۆىشە ۆپادەنيا ەگو ۆ مورە; ۆ 1821 گ. بىلو ۆسەگو دەۆيات، ۆ 1846 گ. – تولكو تري: يايتسكوە، زولوتينسكوە ي پەرەتاسكنوە. ك كونتسۋ 50-ح ي ناچالۋ 60-ح گودوۆ XIX ۆەكا دو ساموگو گورودا گۋرەۆا نيكاكيح رۋكاۆوۆ س پوستوياننىم تەچەنيەم وت ۋرالا پوچتي نە وتدەليالوس.

[20] رەكا ۋزبوي – زاداچەي رازۆەدىۆاتەلنوگو وتريادا، رابوتوي كوتوروگو رۋكوۆوديل س. پ. تولستوۆ، بىلو وبسلەدوۆانيە سۋحوگو رۋسلا ۋزبوي. ەششە ۆ 1947 گ. ەكسپەديتسيا وبسلەدوۆالا درەۆنيە يرريگاتسيوننىە سيستەمى پريسارىكامىشسكوي دەلتى ي پرويزۆەلا اۆيارازۆەدكۋ س ۆىسادكوي دەسانتوۆ ۆ رايونە ۋزبويا. ۆ 1950 گ. ارحەولوگي ۋجە نازەمنوي رازۆەدكوي پروشلي چاست ۆەرحنەگو ي سرەدنەگو ۋزبويا. ي ۆوت، ۆ 1951 گ.، ترانسكاراكۋمسكي مارشرۋت وت كاسپيسكوگو موريا دو امۋ-داري. ۋزبوي، پوجالۋي، ساموە ينتەرەسنوە يز ۆسەح نىنە سۋحيح رۋسەل. ۆى موجەتە پرەدستاۆيت سەبە، ناپريمەر، وكۋ، موسكۆا-رەكۋ يلي كليازمۋ سوۆسەم بەز ۆودى؟ ترۋدنو، نە پراۆدا لي؟ ي ەسلي دوباۆيت ك ەتومۋ پۋستىننىە نا سوتني كيلومەتروۆ پەسچانىە بەرەگا، ۋحودياششيە ۆدال ۆىسوكيمي ۆزدىبلەننىمي بارحانامي، تو موجنو پولۋچيت پريبليزيتەلنوە پرەدستاۆلەنيە وب ۋزبوە. نە زۆەنيت ۆودا، نە شۋميات پريبرەجنىە كامىشي ي كۋستارنيكي. داجە شۋم ماشين نە موجەت نارۋشيت تيشينى. چتو-تو سكازوچنوە، فانتاستيچەسكوە چۋۆستۆۋەتسيا ۆو ۆسەم ەتوم. كاجەتسيا، چتو ليش پو كاكومۋ-تو ۆولشەبستۆۋ، نا مگنوۆەنيە يسچەزلا ۆودا ي ۆوت-ۆوت پوياۆيتسيا سنوۆا، ي راسسەەتسيا ەتوت، ۆىزۆاننىي جاروي، ناۆيازچيۆىي ميراج. ۆەد تاك سۆەجي، تاك ۆىسوكي بەرەگا رەكي، تاك پروستورنو ي گلۋبوكو رۋسلو. وكولو دۆۋح مەسياتسەۆ رابوتال وترياد نا ۋزبوە. ۋمەنشيليس زاپاسى پرودۋكتوۆ، نو وسۆوبوديۆشيحسيا ياششيكوۆ ەدۆا حۆاتالو دليا پاكەتوۆ س ناحودكامي. سرەدي سوبراننىح ەكسپەديتسيەي ماتەريالوۆ ۋجە بىلي سوتني پودوبنىح ناحودوك، نو ارحەولوگي رادوۆاليس كاجدوي نوۆوي ناحودكە، پودتۆەرجداۆشەي ۆپەچاتلەنيا پەرۆىح رازۆەدوك. ۋزبوي، حوتيا ي موجەت پرەتەندوۆات نا زۆانيە ساموستوياتەلنوي رەكي، ۆ كونەچنوم يتوگە پولنوستيۋ زاۆيسيت وت امۋ-دارينسكيح ۆود. پوسرەدنيكوم بىل سارىكامىش. يتاك، سارىكامىش ي سارىكامىشسكايا دەلتا امۋ-داري. سارىكامىشسكايا ۆپادينا - ودنا يز كرۋپنەيشيح ۆ سرەدنەي ازي. نە كاجدوە يز سوۆرەمەننىح، داجە سامىح كرۋپنىح وزەر موجەت پوحۆاستاتسيا تاكيمي رازمەرامي ي گلۋبينوي. س ۆوستوكا ك سارىكامىشۋ پودحوديت ۆەتۆيستىي بۋكەت منوگوچيسلەننىح رۋسەل درەۆنەي پريسارىكامىشسكوي دەلتى. سەيچاس نا كارتە دەلتى موجنو نايتي نە تولكو درەۆنيە گوروديششا، نو ي سوۆرەمەننىە ناسەلەننىە پۋنكتى. پريسارىكامىشسكايا دەلتا، سارىكامىش، ۋزبوي - ۆسە تري ەتي ۆودنىح باسسەينا بىلي سۆيازانى ۆوەدينو. گەوگرافى ناچالي يزۋچەنيە پريسارىكامىشسكوي دەلتى ەششە ۆ پەرۆوي پولوۆينە XIX ۆ. ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا دەتالنىمي يسسلەدوۆانيامي بىلا ۋستانوۆلەنا يستوريا فورميروۆانيا وسنوۆنىح ەە رۋسەل. ۆ 1939 گ. ۆو گلاۆە س س. پ. تولستوۆىم زدەس ناچالي رابوتۋ ارحەولوگي. پوزدنەانتيچنايا كرەپوست، وتكرىتايا ۆ 1954 گ. نا بەرەگۋ ۋزبويا، ۆ رايونە كولودتسەۆ ۆەرحنيە يگدى, پو مەنشەي مەرە ۋديۆيلا ارحەولوگوۆ. كرەپوست – ەە نازۆالي يگدى-كالا – بىلا ۆ 1956 گ. پودۆەرگنۋتا رەكوگنوستسيروۆوچنىم راسكوپكام ي داتيروۆانا كونتسوم IV-V ۆۆ. ن. ە. ناچالو XIII ۆ. مونگولسكوە ناشەستۆيە، رازرۋشەنيە پلوتين ي دامب. ۆودا ۆ امۋ-دارە پودنيماەتسيا ي، نە سدەرجيۆاەمايا زاششيتنىمي دامبامي، سكاتىۆاەتسيا نا زاپاد پو رۋسلام پريسارىكامىشسكوي دەلتى. ۆ پەريود پوسلە مونگولسكوگو زاۆوەۆانيا ۋروۆەن سارىكامىشا زامەتنو پودنيماەتسيا. كرەپوست زەنگي-بابا - سامىي رانني يز سرەدنەۆەكوۆىح پامياتنيكوۆ سارىكامىشا. ونا راسپولوجەنا ۆ يۋگو-ۆوستوچنوي چاستي وزەرا. پو وسوبەننوستيام سترويتەلنوي تەحنيكي ي پو كەراميكە ۆرەميا پوسترويكي زەنگي-بابا موجنو وتنەستي ك XII - ناچالۋ XIII ۆ. كرەپوست زەنگي-بابا بىلا زاتوپلەنا ۆ ەتو ۆرەميا، سكورەە ۆسەگو، ۆ كونتسە XIV – ناچالە XV ۆ. وتمەتكا، نا كوتوروي ستويت كرەپوست، نا 51 م ۆىشە ۋروۆنيا وكەانا. سلەدوۆاتەلنو، ۋروۆەن ۆودى ۆ سارىكامىشە پودنيالسيا پو كراينەي مەرە دو ەتوي وتمەتكي، ا ۆوزموجنو ي ۆىشە. ۋچيتىۆايا رياد درۋگيح داننىح، يسسلەدوۆاتەلي پريشلي ك ۆىۆودۋ، چتو ۋروۆەن وزەرا ۆ ەتوت پەريود پودنيمالسيا دو وتمەتكي 52-53 م. ا ەتوگو بىلو دوستاتوچنو دليا توگو، چتوبى چاست سارىكامىشسكوي ۆودى ۆنوۆ پوشلا پو ۋزبويۋ. نا ۆوپروس «پوچەمۋ؟» موجنو بىلو وتۆەتيت، ۆسپومنيۆ سوبىتيا كونتسا XIV ۆ. پيات پوحودوۆ تيمۋرا، ي وسوبەننو پوسلەدني يز نيح، 1388 گ.، سامىي رازرۋشيتەلنىي – ۆوت پريچينا توگو، پوچەمۋ ۆنوۆ ناپولنيلسيا سارىكامىش. ينتەرەسنو ي تو وبستوياتەلستۆو، چتو، كاكيم بى كوروتكيم ني بىل ەتوت نوۆىي سبروس ۆودى پو ۋزبويۋ، ليۋدي ەگو زاپومنيلي ي دولگو حرانيلي ۆ پامياتي. يمەننو ك ەتومۋ سوبىتيۋ ۆوسحوديات دولگو سمۋششاۆشيە يستوريكوۆ سووبششەنيا سرەدنەۆەكوۆىح اۆتوروۆ و دجەيحۋنە، ۆپادايۋششەم ۆ حازارسكوە مورە، ي و ۆودنوم پۋتي يز حورەزما ۆ كاسپي. سنوۆا ۆوزروديلاس ۋجە سوۆسەم پوچتي زابىتايا انتيچنايا لەگەندا وب ۋزبوە.

[21] حودجەيلي – گورود ۆ كاراكالپاكي (ۋزبەكيستان), ادمينيستراتيۆنىي تسەنتر حودجەيلينسكوگو رايونا. و پوياۆلەني حودجەيلي سوحرانيلوس سلەدۋيۋششەە پرەدانيە: جيتەلي حودجەيلي راسسكازىۆايۋت، چتو لەت شەستسوت تومۋ نازاد سيۋدا پەرەكوچەۆال يز تۋركەستانا امينۋتدين-حودجا, پو پروزۆانيۋ اليامين-حودجا. ون رەشيل وسەست نا مەستە نىنەشنەگو حودجەيلي. ۆ حودجەيلي ي پونىنە سوحرانياەتسيا ۆەسما چتيمايا جيتەليامي گورودا گروبنيتسا ەتوگو سۆياتوگو.

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz

23 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1562
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2256
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3522