بەيجىڭنەن سويلەپ تۇرمىز...

بەيجىڭدەگى قازاق راديوسىنىڭ ءار ساعاتتىق جاڭالىقتارىن اقىن، ديكتور بالاپان رابات وسىلاي باستايتىن. وسى ءبىر جىلى ءسوز مەنىڭ قۇلاعىما جەتكەلى كوپ جىل ءوتتى. ول كەزدە ورىمدەي بالامىن. ەسكى قىستاۋدا مالدى قورالاپ بولىپ، ءبىر ءۇيلى جان كەشكى استان سوڭ راديو تىڭدايمىز. قارا راديونىڭ ار جاعىنان «بەيجىڭنەن سويلەپ تۇرمىز» دەگەن قازاقى ءھام جاعىمدى داۋىس شىعادى. سىلتىدەي تىنىپ، ايتقان ءار سوزىنە قۇلاق سالاتىنمىن. بالا قيال سول ساتتە «بەيجىڭدە دە قازاق بار ما، بولسا، ولار نە ىستەيدى؟» دەگەن سانسىز ساۋالدارمەن الاساپىران كۇي كەشەتىن. ەڭ رياسىز، ەڭ كىرشىكسىز دۇنيە بالانىڭ قيالىندا بولسا كەرەك. ەسەيدىك، جوعارى وقۋعا تۇستىك. كەيىن كەلە، «بەيجىڭنەن سويلەپ تۇراتىن» سول كىسىنىڭ اقىن، ديكتور بالاپان رابات ەكەنىن بىلدىك. ەپتەپ ولەڭ جازا باستاعانىمىزدا، اقىننىڭ جىر جيناقتارىن تاۋىپ وقىپ، تاعى دا تاڭ-تاماشا بولدىق. ەشكىمگە ۇقسامايتىن، مۇلدەم بولەك ستيل، وزگەشە ويلاۋ.

مەنىڭشە، اقىن جايلى ايتىلار ەڭ جاقسى ءسوز ونىڭ شىعارماشىلىعى حاقىندا بولۋى كەرەك. پوەزيا شىدامدىلىققا ۇيرەتەدى. ويىڭداعى ءسوزدى بولاتتاي قورىتىپ، ونى دايىن كۇيىندە جۇرتقا ۇسىنۋ ءۇشىن شىدامدىلىقتان ارتىق ەشتەڭە قاجەت ەمەس-اۋ. اقىندار كەيدە بىرنەشە كۇن، ءتىپتى بىرنەشە اي ءوز ويىن وزگەگە قاپىسىز ءبىلدىرۋ ءۇشىن وي تەڭىزىنەن مارجانداي ءسۇزىپ، كەرەكتى ءسوز ىزدەۋى مۇمكىن. ولاردىڭ بۇل ءساتىن «شال مەن تەڭىزدەگى» قوس كەيىپكەردىڭ ارپالىستى كۇيىنە تەڭەر ەدىم. ياعني شال – اقىن، بالىق – ءسوز (ولەڭ). پوەزيا ساردارى، وحايو وعلانى ەزرا پاۋند «مەترو بەكەتىندە» اتتى ولەڭىن جازۋعا ءبىر جىل ۋاقىت جۇمساعان ەكەن، ال ونىڭ سول ولەڭى نەبارى 14 سوزدەن عانا تۇرادى. مىنە، سوندا اقىننان اسقان شىدامدىلىق يەسى بار دەگەنگە ەندىگارى سەنگىڭىز كەلمەيدى.

شىندىعىندا، پوەزيا كوپ دۇنيەلەردى ەستە ساقتاۋعا كومەكتەسەدى. گرەكتەر مەن مىسىرلىقتار پوەزيانى تەك ءلاززات الۋ ءۇشىن قولدانعان جوق. ونىڭ وزگەشە قاسيەتى بار ەكەنىن ولار ەرتە كەزدەن-اق ءبىلدى. ءبىر اقىننىڭ كوڭىل كۇيى مەن سەزىمىن، كوزقاراسىن بىلدىرەتىن ولەڭدەر، ارىسىن ايتساق، فيلوسوفيانى، تاريحتى، ءدىندى، ءتىپتى عىلىمدى ءوزارا بايلانىستىردى. وسىنداي سان-سالالى عىلىم قامتىلعان شىعارمالاردى جاتتاۋ ەجەلگى ادامدارعا ءوز ويلارىن ەركىن جەتكىزۋگە ايتارلىقتاي مۇمكىندىكتەر بەردى. ءبىر قىزىعى، جازۋ پايدا بولعان كەزدە پلاتون «بۇل جاڭا تەحنولوگيا جاستاردىڭ ساناسىن جاۋلايدى» دەپ شىر-پىر بولعان دەسەدى. پلاتوننىڭ بۇل پىكىرىمەن كەلىسپەسەك تە، پوەزيانىڭ سان ءتۇرلى ريتمدەرى بىزگە ءمىردىڭ وعىنداي سوزدەر مەن تۇنىق يدەيالاردان باستاپ، پايدالى شىندىقتان قايناپ شىققان فاكتىلەرگە دەيىن ءبارىن ەستە ساقتاۋعا قالاي كومەكتەسەتىنىن اڭعارا الامىز. ال ولەڭ پايدا بولعاندا، الەمنىڭ قاي ويشىلى ءجيى ويلاندى ەكەن دەگەن سۇراق ەرىكسىز الدىڭىزدان شىعادى. وعان دا ءبىر كۇنى تۇشىمدى جاۋاپ تابىلار.

بالاپان راباتتىڭ ءبىز جاتتاپ العان جىرلارى جەتەرلىك. ال سول جىرلاردىڭ سانامىزعا قالاي اسەر ەتكەنى دە جۇمباق ەمەس. ول ولەڭدى جازىپ قانا قويمايدى، ولەڭدەرى ارقىلى ساعان سەرىك بولادى. ءار تارماعى ءومىردىڭ قۇبىلىستارىن، شىندىقتىڭ كەيپىن دالەلدەپ بەرىپ وتىرادى. ولەڭنىڭ ىشىندەگى كورىنىستەر «مەن مۇندامىن» دەپ الدىڭنان شىعادى. بۇل شىنايى ولەڭدەردە عانا كەزدەسەتىن قاسيەت. «داۋرەن-اي» جيناعىنىڭ ءىشى جىر تاسقىنى. بىرىنەن سوڭ ءبىرى «مەنى وقى» دەپ كەزەككە تۇرادى. جىر كىتابىن جازىپ، ونى وقىرمانعا ۇسىنۋ – اسەم گۇلدەردى تەرەڭ شاتقالعا لاقتىرىپ جىبەرىپ، ودان شىققان داۋىستى ەستۋگە قۇمارتۋمەن بىردەي. بالاپان اقىن «داۋرەن-ايىن»، مىنە، وسىنداي رياسىز ۇمىتپەن، شىنايى سەنىممەن جازعان دەسەك، ارتىق ەمەس. شاكەرىم قۇدايبەردىنىڭ «اباي – ءوزىن-ءوزى ولەڭمەن جۇباتقان جان» دەگەن جاقسى ءسوزى بار-دى. ءبىزدىڭ بالاپان اعامىز دا ءبىر ءسات ءوزىن ولەڭىمەن جۇباتقىسى كەلەدى. ول بۇل جولى الىس ايماقتاردا ەمەس، ءتىپتى تۋعان دالا توسىندە دە ەمەس، ۇلى قورعان ەتەگىندە.

«ۇلى قورعان ەتەگىندە كەشكىلىك،

كۇز جەلىمەن جاپىراقتار ەسكىرىپ.

قۇلاپ تۇسكەن عۇن جىلقىسى سەكىلدى

سۇلاپ جاتىر ەسكى ءۇمىت.

ەسەسىنە ورە تۇرىپ جاڭا ارمان،

بىرتە-بىرتە ءبىراز نارسە جاڭارعان.

ساۋداگەردىڭ سايقالدىعىن مويىنداپ،

اڭقيادى الارمان.

تاۋ باسىنا تاسىلعان تاس، كەسەكتەن،

ەڭبەكشىلەر ەلەستەيدى كەشە وتكەن.

بۇگىن، مىنە، ءوزىڭدى الىپ شىعۋعا

شىدامايدى قوس وكپەڭ.

ۇلى دەسە، ۇلى بولار قورعان-اق،

تانىندەگى تاريح قانى سورعالاپ.

تاس ايداھار بارا جاتقان ءتارىزدى،

باۋىرىمەن جورعالاپ.

«ەر ەمەسپىز شىعا الماساق ساعان ءبىز»،

قارىسا دا تاس قابىرعا، تاعان-مۇز.

سەنى قالاي كوتەرىپ تۇر، كوردىڭ بە،

سابىرلى تاۋ، ساباز قۇز.

سەكىلدەنىپ كوكەيدەگى كوپ ولەڭ،

قارلىعاشتار ۇشىپ ءوتتى توبەدەن.

ءتاڭىر تاۋعا تالپىندىرماي قۇسىمدى،

نەگە تۇرمىن، نەگە مەن؟!»

كەيدە جاقسى پوەزيا ىشكى داۋسىمىزدى ىزدەپ تابۋعا كومەكتەسەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزدا جۇرگەن يدەيالار ولەڭ بولىپ تۇلەپ شىقسا، ونىڭ ءجونى ءبىر باسقا. «قۇلاپ تۇسكەن عۇن جىلقىسى سەكىلدى، سۇلاپ جاتىر ەسكى ءۇمىت» دەپ جازا الۋ ءۇشىن اقىندا قانشالىقتى پوتەنتسيال بولۋى كەرەك دەگەن ويدىڭ شۇڭەتىنە قۇلاۋعا تۋرا كەلەدى. قايتالاپ وقىڭىزشى، ول «قۇلاپ تۇسكەن عۇن جىلقىسى سەكىلدى» دەيدى. وسى ءبىر تارماقتا سوناۋ اتا داۋىردەگى التىن شاقتارىمىز جوڭكىلە اعىپ، تامىرىمىزداعى قانعا كەلىپ قۇيىلارداي ءبىر وزگەشە ەكپىن ەلەستەيدى. عۇن كىم، ال ونىڭ قۇلاپ تۇسكەن جىلقىسى قايدا؟ بۇعان اقىن ءوزى تۇرعان تاس ايداھار توسىندە، ال ءسىز ءوز جۇرەگىڭىزدە جاۋاپ ىزدەيسىز.

پوەزيا الەمىندە دۇرىس پەن بۇرىستىڭ اراسىن تارازىلاپ وتىرۋ دا ءبىر ەرەكشەلىك. اقىن ولەڭ جازعان كەزدە وزىنە قوياتىن جالعىز ماڭىزدى سۇراعى – «بۇل وقىرمانعا كەرەك پە؟» دەگەن سۇراق بولسا كەرەك. الايدا بۇل كۇي ءار اقىندا ءارتۇرلى. «تەرەزەدەگى تاڭ» (Morning at the Window) ت.س.ەليوتتىڭ ەڭ كوپ وقىلعان ولەڭدەرىنىڭ ءبىرى. وقىعان ادامعا تىم كۇردەلى دە، تۇسىنىكسىز دە ەمەس. بۇل تۋىندى كۇندەلىكتى دەتالدارعا نازار اۋدارىپ، بودلەردىڭ ولەڭدەگى سالعان سۇرەڭىنە ىلەسىپ، لوندوننىڭ ەرەكشە زاماناۋي كورىنىسىن كوز الدىمىزعا جايىپ سالادى. ناتيجەسىندە كەرەمەت ولەڭدى وقىپ، ايبىندى لوندون تاڭىن ويشا قىدىراسىز. ولەڭگە وسىدان ارتىق قانداي باقىت كەرەك؟ «ۇلى قورعان ەتەگىندە كەشكىلىك» دەپ باستالاتىن ولەڭدى وقىعاندا مەن وسىنداي كۇي كەشتىم. كوز الدىمدا ۇلى قورعان، اقىن جانە الدەبىر توسقاۋىلدىڭ كەسىرىنەن ءتورت اياعىن اسپانعا اتىپ قۇلاپ بارا جاتقان عۇننىڭ اسىلتۇقىمدى جىلقىسى… بۇل ولەڭ ماعان (سىزگە دە) زاماناۋي قالالىق ءومىر تۋرالى مينياتيۋرالىق باقىلاۋلاردىڭ توپتاماسىن ۇسىنادى: ارينە، بەيجىڭ باستان وتكىزگەن سان قيلى تاريحتى اقىن بۇل ولەڭىندە تىزبەلەپ، ءدارىس وقىعىسى كەلمەيدى. بىراق ەمەكسىتىپ ايتادى، جەتكىزەدى. زەردەلەپ قاراساڭىز، ولەڭدە تاۋ، قۇز، جىلقى جانە سونى قازاقى قالىپپەن باقىلاپ تۇرعان ۇلت اقىنى بار، اڭساۋ بار. كەندزابۋرو وەنىڭ «كىتاپتاردى جازىلعان جەرىنە بارىپ وقۋ ءلاززات سىيلايدى. دوستوەۆسكيدى پەتەربوردا، بەككەت پەن دجويستى دۋبليندە وقىعانعا نە جەتسىن؟» دەيتىنى ەسىمە تۇسەدى دە، بالاپان اقىننىڭ وسى ءبىر سالماقتى جىرىن ۇلى قورعاننىڭ ەتەگىندە تۇرىپ قايتالاپ وقىعىم كەلەدى. مۇمكىن، وندا اسەرى تىم باسقا بولارى شىندىق.

«سۋرەت سالۋ ءۇشىن كوزىڭدى جۇمىپ ءان سالۋ كەرەك»، – دەدى پيكاسسو. بالاپان راباتشا ولەڭ جازۋ ءۇشىن وزگە ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق، تەك شىنايى بولۋ كەرەك. ەستەرىڭىزدە بولسا، مۇحتار ماعاۋيننىڭ «كوكبالاق» رومانىندا «دومبىرانى ۇيرەنبەيدى، دومبىراشى بولىپ تۋادى» دەيتىن جاقسى ءسوز بار. اقىندىق تا قۇددى وسىنداي ساف ونەر. ونى ۇيرەنەم دەپ، الاڭعاسار كۇي كەشكەندەردىڭ ورنى قايدا بولعانىن وقىرماننىڭ تارازىسى ءتۇسىندىرىپ بەردى.

«قوعالى كولدىڭ بەتىندە،

قوبىزدىڭ قوڭىر اۋەنى.

قورالى قويدىڭ شەتىندە،

قورىلداپ جاتىر تاۋ ەلى».

بۇل نە دەگەن ءسوز؟ حاكىم ابايدىڭ «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» دەگەنىنىڭ زاماناۋي ءتۇرى ەمەس پە دەپ ويلاۋىما رۇقسات بەرىڭىزدەر. الىپ بەيجىڭنىڭ تورىنەن اسەم قاستىڭ نەمەسە الدەبىر كوركەم جايلاۋدىڭ اراسىنداعى حالىقتاردىڭ تىرشىلىگىن ءجىتى باقىلاعان اقىننان وسىنداي رۋحىڭدى قايرايتىن جىر تۋماي قايتسىن؟! وزگە حالىق جانتالاسپەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندا، ەندى ءبىر حالىق بەيعام كۇيىندە ۇيىقتاپ جاتىر. ابىز تاۋلاردىڭ اراسىندا ءالى دە ەسىنەپ جۇرگەن حالىقتىڭ اقىن ۇلى وسىلاي جازباسا، اقىندىعىنا ءمىن بولار ما ەدى، كىم ءبىلسىن؟ «پوەزيانىڭ ءوزى مۋزىكامەن تۋىس. ونىڭ ىشكى ىرعاعى، ءيىرىم-يىندەرى، سىرتقى سۇلۋلىعى، ءار بۋىنداعى سىڭعىر، ۇيىپ تۇسكەن ۇيقاس – وسىنىڭ ءبارى اۋەندەتىپ، اندەتىپ تۇرادى. مىسالعا، ءان مەن ءماتىننىڭ جوعارى دەڭگەيدەگى بىرلىگى مۋزىكا مەن پوەزيانىڭ قانداي جىمداسىپ كەتەتىنىن سيپاتتايدى. بۇل جاي عانا مىسال، بولماسا كەرەمەت كۇيلەر مەن حالىق اندەرىن تىڭداڭىز، ودان ارى سيمفونيالىق، اسپاپتىق شىعارمالاردان عۇزىرلانىڭىز، سولاردىڭ ءبارىن پوەزيالىق، اقىندىق تۇيسىكپەن قابىلدايسىڭ. ولەڭ جازبايتىن ادام دا مۋزىكانى ەڭ اۋەلى اقىندىق سەزىممەن تۇيسىنەدى. ونسىز مۋزىكادان ءلاززات الام دەۋ بوس ءسوز. كوردىڭىز بە، ولەڭ، مۋزىكا – ءبىرى سوزبەن، ءبىرى سازبەن سالىنعان رۋحاني ساراي»، – دەيدى ول ءبىر سۇحباتىندا. دۇرىس ايتادى. وسىنى سەزگەن ول مۋزىكا مەن ولەڭدى قاتار الىپ ءجۇردى. دەمەك، ونىڭ اقىندىق ساپارىن پار ات جەككەن اسەم پاۋەسكەگە تەڭەۋگە مۇمكىندىگىمىز بار.

«ارمىسىڭ قىنالى قىر، بورتە بەلەڭ،

بارمىسىڭ بالا عاشىق ەركەلەگەن.

جىرىمدى قۇسقا بالاپ ۇشىرسام دا،

جۇرەكتى كۇنىڭ جوق-اۋ ورتەمەگەن.

ارمىسىڭ بابا تاۋلار، شىرەگەن شىڭ،

اسىرعان ايبىنىمەن ىلە كوركىن.

ءوزىڭدى ولە سۇيگەن بىرەۋ بارىن،

ولەڭشىل بىلايعى جۇرت بىلە بەرسىن.

ارمىسىڭ اق ايدىنىم گاككۋلەگەن،

امان با اققۋ قۇسىڭ وق تيمەگەن.

وركەشىڭ جاعالاۋمەن وبىسەدى،

قارسىعا قايىعىم جوق، ءوتتىم نەمەن؟!

كىم ورتاق كولوكسىگى، تاۋ مۇڭىنا،

(قاراڭىز، قالىپ قويعان اۋدى مىنا)

قارسىدان قىزىل الاۋ كوزگە ۇرادى،

باياعى بالا قىزدىڭ جاۋلىعى ما؟!»

بۇل ولەڭدە نە ايتىلعان دەپ سۇراڭىزشى، ولەڭنىڭ قۇدىرەتىمەن وتكەن كۇنگە قايىرىلۋ دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم. بىراق قايتادان جالت بۇرىلۋ كىم ءۇشىن بولسا دا، وڭايعا تۇسپەيدى. كەيدە ارماندارىمىزدى ولەڭمەن جەتكىزۋ جەتكىلىكسىز ءارى قيسىنسىزداۋ. ولەڭدى وقي وتىرىپ، ءسىز اقىننىڭ وقىرماندارعا ءوزىنىڭ جەكە دۇنيەتانىمىن بەرۋگە تىرىساتىنىن اڭعاراسىز. بىراق بيىك دەڭگەيدە ەكەنىن دە ۇمىتپاسسىز. مۇندايدا «اقىلسىز ادام شىعارعان ولەڭ جولدارى ناقىلعا اينالمايتىنى حاق» (ولجاس سۇلەيمەنوۆ) دەگەن قيسىندى ءسوزدى العا تارتقىڭ كەلەدى.

دەمەك، بالاپان رابات پوەزياسى كوپ وقىلعان، تالقىعا تۇسكەن، كوپ جاتتالعان باقىتتى پوەزيا. ونىڭ تارالۋ ماسشتابى قازاقتىڭ ءتور جايلاۋىنىڭ كەڭ جازىقتارىنان قىتاي استاناسى بەيجىڭگە دەيىنگى ۇلان-عايىر ولكە. اقىن ءۇشىن دە، اقىننىڭ شىعارماشىلىعى ءۇشىن دە بۇل ۇلكەن تابىس. بالاپان پوەزياسى ساياسات تا، ەشبىر يزم دە، ءتىپتى بوتەن ءسوز دە ارالاسپاعان ساف پوەزيا. وسى قاسيەتتەر ونىڭ جىرلارىن سانسىز جۇرەكتەرگە ەش ناسيحاتسىز جەتكىزە الدى. ولەڭگە ساياسات پەن ايارلىق، زورلانۋ مەن كۇشەنۋ قوسىلعاندا ونىڭ تازالىعى تۋرالى ەشتەڭە ايتا الماي، دارمەنسىز كۇيدە قالامىز. ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ كەيىنگى بۋىنعا كوڭىلى تولمايتىنى ولەڭگە اقشانىڭ ارالاسقانىن بىلگەندىگىنەن شىعار.

قالاي دەسەك تە، ولەڭنىڭ ءوز جۇمباعى بار. وسىنى تۇسىنەتىن ۋاقىت جەتكەن سياقتى. بالاپان ولەڭدەرىندەگى تازالىق پەن الەمگە، ادامعا دەگەن اينىماس ادالدىق سەزىمى تۋرالى زەرتتەۋ ەندىگى ماقالالاردىڭ جۇگى. ءبارى دە توزادى، ءبارى دە ەسكىرەدى. بىراق شىنايى ولەڭ عانا عاسىرلار وتكەن سايىن جارقىراي بەرەدى، جۇرەكتەردە سويلەپ تۇرادى. ماكسيم گوركيدىڭ ۇلى تولستوي تۋرالى «ەگەر ول بالىق بولسا، ارينە، تەك مۇحيتتا عانا جۇزەر ەدى دە، ىشكى تەڭىزدەرگە، اسىرەسە وزەندەردىڭ تۇششى سۋىنا ەش ۋاقىتتا جولاماس ەدى» دەيتىن شىن باعاسى ونىڭ ءتىپتى ورىس حالقىنىڭ تولستويدىڭ باعاسىن بىلگەندىگى ەمەي، نەمەنە؟ ءبىز بۇل ءسوزدى ايتۋ ارقىلى تولستوي مەن بالاپان راباتتى سالىستىرىپ وتىرعانىمىز جوق. ەگەر بالاپان رابات پاريجدە، لوندوندا نەمەسە نيۋ-يوركتە ءومىر سۇرگەن اقىن بولسا، كىتاپتارى نەشە ءجۇز مىڭداعان دانامەن شىعاتىن جاھاندىق شايىر بولارى ءسوزسىز، مەنىڭ بۇعان ەش كۇمانىم جوق.

دۇيسەنالى الىماقىن

Abai.kz