«ءوز كەزىمدە بولماعان سابەتىڭنىڭ تاپ...»
(بۇگىنگى اڭگىمە)
«ءوز كەزىمدە بولماعان سابەتىڭنىڭ تاپ...» دەپ، باياعىدا دۇنيەدەن وتكەن قىزىلوردالىق ءبىر اجەمىزدىڭ وسى ءسوزى ءالى كۇنگە ۇمىتىلماي بۇگىندەرى ادەمى انەكدوتقا اينالىپتى. ءتول سوزىمىزگە جۇيرىك، قازاقى ويلايتىن كىم بولسا دا، اجەمىزدىڭ «سىلەيتىپ سالعان» ءسوزىنىڭ جالعاسىن جاقسى بىلسە دە ءسوز اتاسىنا وبال بولماسىن دەپ، قوساقتاي سالساق ۇيات كورمەسسىزدەر، «... اۋىزىن اسسەيىن!» دەگەن ەكەن.
ەندى، مۇنى نەگە ايتتى ەكەن دەيسىزدەر عوي. قازاق ساحاراسىندا سوۆەت ۇكىمەتى ورىناپ ەلدىڭ دۇرلىگىپ جاتقان ءبىر كەزى بولسا كەرەك. «كەدەي تەڭدىگى!»، «ايەل تەڭدىگى!»، «باي-باعلان، مولدا-قوجالار تاپ جاۋى!» دەگەن ۇراندار جەر-جەردە جاڭعىرىپ، جاڭا وكىمەتتىڭ بەت-پەردەسىن جاريالاپ، مۇنى دالا قازاقتارى قالاي تۇسىنەرىن بىلمەي ەكى تاراپقا ءتۇسىپ سارساڭ بولعان كەسىرلى كەزەڭ ەكەن.
اق پاتشانىڭ ۇستەم اكىمدەرىنەن ابدەن زارەزەپ بولىپ، قاسقىر قۋعان قويداي بولعان قاۋىم، ەندى مىنا قىزىل تۋ جەلبىرەتىپ جەلىككەن بەلسەندىلەردىڭ سوزىنە سەنەرىن دە سەنبەسىن دە بىلمەي ەسى شىعا الاقتاعان شاق. سوندا دا، حاق ءدىندى دىلىنە سىڭىرگەن، باي-كەدەي بولسا دا ءوزارا اتىسىپ-شابىسپاعان... دەگدار حالىق الدا سۇمدىق سويقاننىڭ، بۇرىن-سوڭدى بولماعان پالەكەتتىڭ تاياعانىن جانجۇرەگىمەن سەزىنگەنىندە گاپ جوق.
سونداي ءبىر كۇندەرى بەلسەندى بولىپ ىلەپىرگەن ءبىر جاس جىگىت اجەسىنە كەلىپ: «اپا.ا.ا.ا، ءشۇيىنشى! ءسىز جاس شاعىمدا سۇيگەن جىگىتىمە تيە الماي مالعا ساتىلىپ ارماندا كەتتىم دەپ، اڭگىمە ايتۋشى ەدىڭىز عوي. مىنا، سوۆەت وكىمەتى «قىزداردىڭ ءبارى تاڭداعان جىگىتىنە ءتيسىن!» دەگەن زاڭ شىعارىپ جاتىر، اپا!» دەپتى.
سوندا، اجەسىنىڭ نەمەرەسىنە بەرگەن «ءوز كەزىمدە بولماعان سابەتىڭنىڭ تاپ اۋىزىن اسسەيىن!» دەگەن «ءشۇيىنشىسى» وسى ءسوز ەكەن. سوندا، قۇدالاسىپ، قالىڭ مال بەرىسىپ تيگەن كۇيەۋىنەن قانشا بالا-شاعا ءوسىرىپ، نەمەرە ءسۇيىپ جىرعاپ وتىرعان پەنداۋي ومىرىنە شۇكىر ەتكەن اجە، ءوز باسىنىڭ باكىن-شۇكىن مۇددەسىنەن بيىك ەل تاعدىرىن سۇڭعىلا تۇيسىكپەن سەزىپ، جاڭا وكىمەتتى سۋحانى سۇيمەي، ايتقان ءسوز ەكەنىنە شاك كەلتىرمەيمىز.
ويتكەنى، «اركىم سۇيگەنىنە ءتيسىن» زاڭى، ەلدىكتىڭ ىرگە تاسى سانالاتىن قازاقتىڭ «ءداستۇرلى وتباسى زاڭىن» بىرتىندەپ كۇيرەتكەنىن، كەيىن ءتىپتى ءبۇلىنۋدىڭ ەتەك العانىنان بۇل كۇندە ادەتكى كورىنىس سەكىلدى بولعان «جاس وتباسىلاردىڭ اجىراسۋىنىڭ ارتۋىن» قازىر بايقاي الماساق، وندا وزىمىزگە دە سول بوگدەبوتەن زاڭنىڭ شالىعى تيگەنىن، بالكىم مويىندامايمىز دا.
وسى ويىمدى، ءوزىن-ءوزى «گيپەراكادەميكپىن» دەيتىن، باسىنان اياعىنا دەيىن تۇگەل تۇيە جۇننەن كيىم كيىسىنە قاراپ ءوزىم «تۇيە-ادام» دەپ اتايتىن، دۇنيەدە بىلمەيتىنى جوق ايتەيلىك-اعاما ايتۋعا كەلگەم-ءدى. تەرەڭ قۇدىقتىڭ تۇبىندەگى سۋداي جىلتىراعان كوزىن ماعان قاداعانداي بولدى، قىزىل يەگىنىڭ ۇستىندە ابدەن مۇجىلگەن سۇيەك ءتىسىن كورسەتىپ ەزۋ تارتتى. مەنىڭ ءسوزىمدى ءسال ۇناتقانىن بىلدىرگەن ميميكاسى ەكەنىن بۇرىننان بىلەم عوي.
وسى ءساتتى جىبەرمەي ۇسىنىسىمدى دا جونەلتىپ جىبەرەيىن دەپ شەشتىم. «قۇدالار زاڭى» دەگەن جوبامدى ايتا باستادىم. «تۇيە-ادام» اعايىم، تەك سۇيەك پەن تەرىدەن عانا تۇراتىن ابدەن كەۋىپ سۇرىلەنگەن باسىن ءسال ەڭكەيتتى، باستىڭ ەكى جاعىنداعى «وتاۋ-ءتۆيى» ىسپەتتى الاقانداي قۇلاعى ءسوزىمدى سورۋعا دايىن بولعانداي ءپىشىن بايقاتتى. ەندى، نە تۇرىس...
«قازاق حالقى وتباسىن قۇدالىق زاڭى بويىنشا قۇرعان. بۇل زاڭنىڭ نەگىزى جەتى اتادان اسقان جاماعايىنان باستاپ، قونىستاس رۋلار اراسى، الىس-جاقىن ءۇش ءجۇزدىڭ ىشىندە، التى الاش تۋىس حالىقتارعا دەيىن قۇزىرلى بولعان.
مۇنداي قۇدالاسۋ زاڭى، وتباسىن قۇرىپ ۇيلەنەتىن ەكى جاستىڭ عانا ەمەس، اعايىن-تۋىستان، بۇكىل رۋ، ءبۇتىن ەل، قاناتتاس تۋىس حالىققا دەيىن ۇلكەن اۋقىمنىڭ بىرلىگىن كوزدەگەن. سوندا، ۇيلەنگەن ەكى جاس يادرو سەكىلدى دەسەك، ونىڭ شەڭبەرى قانشا الىستى قامتىپ جاتقانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. مۇنداي وتباسى سىرتىنان قاتاڭ قورعالعان، ىشىنەن بەرىك ۇستاسقان كۇيدە بولماق.
سودان دا، قازاق قوعامى ءوز زاڭىمەن، ءوز ءداستۇرلى بولمىسىمەن جاساپ تۇرعان زامانداردا «ەر-ايەلدىڭ ايىرىلىسۋى» دەگەن وتە سيرەك بولعان، از بولا قالسا شاريعات شەڭبەرىندە شەشىلگەن.
ال، قۇدالاسۋ زاڭىن ىسكە اسىراتىن «قۇدالاسۋ تۇرلەرى» مىقتى داستۇرگە اينالعان.
اتاساق، «بەل قۇدا» دەگەنى، كوپ جىلدان بەرى قونىستاس بولا ءجۇرىپ، بالا كۇنىنەن بىرگە ءوسىپ، بىتە قايناسقان جاس جىگىتتەردىڭ، ءبىر-بىرىنە ءسوز بەرىپ، قول الىسۋى. ياعني، ۇيلەنگەن كەزدە «كەلىنشەگىمىز قايسىمىز بولسىن ۇل، قىز تۋسا قۇدا بولايىق» دەۋ. (ارينە، بۇعان ايەلدەر دە ماقۇل بولعان)
«بەسىك قۇدا» بۇل دا ءدال سونداي، ازاماتتاردىڭ سابيلەرى ۇل-قىزدارى تۋعان كەزدە ءوزارا شىن كوڭىلمەن كەلىسۋلەرى.
«شىمبايلى قۇدا» بۇل ەكى شاڭىراقتىڭ ءبىر-بىرىنە سايكەس كەلەتىندەي، دارگەي-دارەجەسىن تاڭداپ، ارنايى بارىپ قۇدالاسۋى.
ەڭ كوپ تاراعان ءتۇرى ءارى بىرەگەيى «سارسۇيەك قۇدا»، بۇل باياعىدان بەرى قىز الىسىپ، قىز بەرىسكەن جەرمەن جالعاستى ۇزبەي قۇدالاسۋى سالتى. ء(بىر اۋىلداعى كوپ ابىسىنداردىڭ ءوزارا اپەكە-ءسىڭىلى بولۋى ءتىپتى جاقسى ەمەس پە؟)
بەل قۇدا مەن بەسىك قۇدا دەسەك، بالالار ەس بىلە بۇل قۇدالاسۋدان قۇلاعدار بولادى، بالا بولسا دا قىز ءوزى بىرەۋدىڭ قالىڭدىعى ەكەنىن، ال ۇل بولاشاق كۇيەۋ بالا ەكەنىنە ىشتەي مويىنداپ «پسيحولوگيالىق دايىندىقتان» ابدەن وتەدى، بۇل بولاشاقتا وتباسىندا بولا بەرەتىن ادەتكى رەنجىسۋلەردەن ساقتاندىراتىن «يممۋنيتەتى» دەگەن ءسوز. مۇنى، قازىرگى جاستارىمىزدىڭ «ءاي» دەسە «ايىرىلىسام» دەپ شىعا كەلەتىن كوڭىل-كۇي دەرتىنىڭ الدىن العان بىرەگەي «رۋحاني ۆاكتسينى» دەسەك تە بولادى.
ال، ەندى شىمبايلى قۇدا مەن سارسۇيەك قۇدا دەگەن، ول قازىرگىشە ايتساق «حالىقارالىق ديپلوماتيالىق قاتىناستان» ءبىر دە كەم ەمەس، بۋىن-سۇيەكتەي بايلانىسقان قۇدالىق بولعاندىقتان ەكى جاستىڭ وتباسى بولۋى عانا ەمەس، ەكى ەلدىڭ تاتۋ-ءتاتتى دوستىعى سانالعان قوعامدىق ماسەلە دەڭگەيىندە.
سوندا، مۇنداي قۇدالىقپەن قاۋىشقان قىز بەن جىگىتتىڭ سۇيىسپەنشىلىك، ماحاببات، ءتان ءلاززاتى... ماسەلەلەرى ەلدىك بىرلىكتەن جوعارى دا ەمەس، تومەن دە ەمەس بولاتىنداي الەۋمەتتىك جاندى مەحانيزم قۇرىلعانى تاڭدانارلىق قوعامدىق قۇبىلىس ەمەس پە!»
توقتاپ، «گيپەراكادەميك» اعاما كوز تىكتىم، سىرتى كەۋىپ قالعان باستىڭ ىشىندەگى «تريلليون گەگابايتتىق مي كومپيۋتەرى» جاۋاپ دايىنداپ جاتقانعا ۇقسايدى، ەزۋى ءسال اشىلىپ بارىپ توقتادى دا، تەرەڭ قۇدىقتىڭ تۇبىندەگى جىلتىراعان سۋداي سۇمدىق جاناردان ەكى تامشى جاس دومالىپ شىعىپ، كوزدىڭ ابدەن قىزارعان جيەگىندە كۇزدىڭ قۋراعان شوبىندەي بولىپ تۇرعان كىرپىكسىمالعا بوگەلىپ، مولتىلدەپ تۇردى. تاڭعالدىم، «تۇيە-ادام دا جىلاعىنى ما؟!» دەپ.
نە دە بولسا ءسوزىمدى تۇيىندەۋىم كەرەك: «اتتەڭ، وسىنداي تاماشا زاڭىمىزدى، بىزگە ءۇش ەمەس، ءجۇز قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن بوتەن ەلدىڭ زاڭسىمالدارىمەن قۇرتتى عوي! ەندى، سول زاڭىمىزدى قايتا قالپىنا كەلتىرەتىن شاق تۋدى ەمەس پە، تاۋەلسىزدىك، جاڭا قازاقستان... جاڭا سايلاۋ... دەپۋتاتتار...جاڭا...» دەي بەرگەنىم سول ەدى...
ءسوزىمدى دۇرىس اياقتاي الماي قالدىم، ۇيتكەنى الگى ەكى تامشى مولتەك جاس تومەن دومالاپ كەتتى دە، «تۇيە-ادامنىڭ» ساقالعا ۇقساس يەگىندەگى ۇيپا-تۇيپا قىلشىقتاردىڭ اراسىنا بارىپ ءسىڭىپ جوعالدى. «گيپەراكادەميك» جىلاماپتى، ىشىنەن قاتتى كۇلگەن ەكەن، سوندا قىسىلىپ شىققان كۇلكى-جاسى بولىپ شىقتى. جىلاۋعا بەرگىسىز اششى كۇلكىسى!
سودان، اششى كۇلكىمەن ارالاستىرعان افوريزمدەرىن اياماي توكتى: «قازاقتىڭ ونداي كەمەل زاڭدارى كەلمەسكە كەتكەن. قازىر كەمەلدىك ەمەس كەرەڭدىك ۇستەمدىكتە! ەلدە دەموكراتيا ەمەس، دەمو-بيۋراكراتيا ياعني دەموكراتيانى بيۋروكراتيامەن قۇرماقشى. دەموكراتيانىڭ شاپانىن جامىلىپ بيۋروكراتيانى امان الىپ قالماقشى!
سوندىقتان، ازاماتپىن دەپ جۇرگەن كىم بولساڭ دا، اق سارايدىڭ تابالدىرىعىن اتتاعاندا-اق، بويىڭداعى ادامشىلىق، ازاماتتىق، ار-ۇيات سەكىلدى قۇندىلىقتاردان ايىرىلاسىڭ، مانساپ-ماستىعى ءبارىن جويادى. لاۋازىمنىڭ جەلىگى بۋىن-بۋىنىڭدى بوساتىپ، ۇلت ۇشىنگى كۇرەس، ەل ۇشىنگى ەرلىك جايىندا قالادى. اپين-اتاق ەسىڭدى الىپ، ادامشىلىقتى ايتۋ، ادىلدىككە جاقتاسۋ وندا اقىماقتىق سانالادى. ەل-جۇرت، اعايىن-تۋىس، دوس-جاران، باقتالاس-باقاستاردىڭ كوز الدىندا، «مەن قاندايمىن!» دەگەن ءمانسابي-ماقتان دەندەپ، جۇرەكتىڭ ءسوزىن ەمەس، رەسمي ءولى ءسوزدىڭ يەسى بولۋ «مادەنيەت» دەلىنەدى.
ءسويتىپ، «دەپۋتات» دەگەن اتاق تاعىلعان ساتتە-اق اتى-ءجونىڭ عانا امان قالادى، زاتىڭ «اتاق» دەگەن شايتاني شىرماۋعا بايلانادى. زاڭ دەپ جەلبىرەتىپ جۇرگەندەرىڭدى سول شىرماۋعا تۇسكەندەر دە تۇسىنبەيتىن شىرعالاڭ-شاتپاقتار، بوتەننىڭ بالدىر-باتپاقتارى. ال، ءجۋرناليسىم، قيالي ويلارىڭا قاناتتانىپ قياعا شىعىپ كەتكەن ەكەنسىڭ! اق سارايداعى جاڭا سپەكتاكلدەردى جازساڭشى ودانشا!»
«العا باسۋ، جاڭالىق بولمايدى دەگەنىڭىز بە، سوندا؟!»
مىنا ساۋالىم «تۇيە-ادامعا» وتتىق بەرگەندەي قۇدىقتىڭ تۇبىندەگى كوزپىشىننەن وتكىر ۇشقىن جارق ەتتى! قىزىل يەك تىستەردىڭ اراسىنان سۇستى ءۇن داۋىلدىڭ الدىنداعى ىزعارداي ەستتى: «ەگەر، اق سارايعا كىرەتىندەردىڭ ىشىندە الاش ارداگەرلەرى سىندى مانساپقا ماس بولمايتىن، اسقان ادال، ەل ءۇشىن ەڭىرەگەن ەر بىرەۋلەر بولسا، سونداي سەركەدەي سەرگەك، ايعىرداي ايبىندى قولباسشى عانا ءبارىن تۇيىقتان الىپ شىعىپ ەل-جۇرتىن داڭعىل جولعا باستاي الادى!»
تاعى تۇسىنىكتەمە سۇراۋعا جۇرەگىم داۋالامادى، قۇدىق-كوزدەن تاعى ەكى تامشى جاس شىقسا، «تۇيە-ادامنىڭ» جانىنا قاتەر دەپ، ءتۇيدىم.
قىزىلوردالىق قايران اجەمنىڭ اناۋ قياپات ءسوزىن ەسكە الىپ، ەسىم كىرگەندەي كۇيگە تۇسكەنىمدە مەن دە سونداي ءبىر ساپي ءسوز قايتارۋعا قانشا قامدانسام دا «تۇيە-ادامنىڭ» كوسەمسوزدەرى كوزىمە اششى كۇلكى جاسىن ءۇيىرىپ، ءتىلىمدى تىستەپ قالدىم.
اباي ماۋقاراۇلى
Abai.kz
