ۇلىقبەك ەسداۋلەت: «ۇلتتىق مادەنيەت ءونىمى – تۋىندى، بۇقارالىق مادەنيەت ءونىمى – تاۋار» (جالعاسى)
اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەت مىرزامەن سۇحباتىمىزدىڭ جالعاسىن بەرىپ وتىرمىز.
«دۇنيەجۇزىندە توعىزىنشى ورىن الاتىن ۇلان-بايتاق جەرىمىزدىڭ اتا-بابادان ميراسقا قالۋىنىڭ ءوزى تەك تاريحي بىرلىكتىڭ ايعاعى ەمەس پە؟ ازاتتىق العاندا اسپاننان تۇسكەن جەر ەمەس قوي. جەرىمىزدىڭ اۋماعى سوڭعى جيىرما جىلدا ازايماسا كوبەيگەن جوق. ءبىز تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلىن مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تاريحىمەن شاتاستىرمايىق» دەدى اقىن اڭگىمە بارىسىندا.
تاريحشىلار جالتاق ەكەن دەپ، تاريح جالتاقتاي قويماس
- قازاق قازاق بولعالى ءبىر-بىرىنەن ءبولىنىپ-جارىلعان ەل ەمەس. وعان قازاقتىڭ داڭقتى تاريحى كۋا. بىراق سوڭعى كەزدەرى قازاق بىرلىگى تۋرالى كوپ ايتىلاتىن بولىپ ءجۇر. ول سوزدەرگە قاراساق، قازاق وسى كۇنگە دەيىن التىباقان الاۋىز بولىپ كەلگەنگە ۇقسايدى. باسى قۇرالماعان كورىنەدى. ەندى عانا ەتەك-جەڭىمىزدى جيىپ، ەل بولىپ جاتىر ەكەنبىز. بۇل سوزدەر قايدان شىقتى؟ نە ءۇشىن شىقتى؟ ءسىز نە دەيسىز؟
اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەت مىرزامەن سۇحباتىمىزدىڭ جالعاسىن بەرىپ وتىرمىز.
«دۇنيەجۇزىندە توعىزىنشى ورىن الاتىن ۇلان-بايتاق جەرىمىزدىڭ اتا-بابادان ميراسقا قالۋىنىڭ ءوزى تەك تاريحي بىرلىكتىڭ ايعاعى ەمەس پە؟ ازاتتىق العاندا اسپاننان تۇسكەن جەر ەمەس قوي. جەرىمىزدىڭ اۋماعى سوڭعى جيىرما جىلدا ازايماسا كوبەيگەن جوق. ءبىز تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلىن مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تاريحىمەن شاتاستىرمايىق» دەدى اقىن اڭگىمە بارىسىندا.
تاريحشىلار جالتاق ەكەن دەپ، تاريح جالتاقتاي قويماس
- قازاق قازاق بولعالى ءبىر-بىرىنەن ءبولىنىپ-جارىلعان ەل ەمەس. وعان قازاقتىڭ داڭقتى تاريحى كۋا. بىراق سوڭعى كەزدەرى قازاق بىرلىگى تۋرالى كوپ ايتىلاتىن بولىپ ءجۇر. ول سوزدەرگە قاراساق، قازاق وسى كۇنگە دەيىن التىباقان الاۋىز بولىپ كەلگەنگە ۇقسايدى. باسى قۇرالماعان كورىنەدى. ەندى عانا ەتەك-جەڭىمىزدى جيىپ، ەل بولىپ جاتىر ەكەنبىز. بۇل سوزدەر قايدان شىقتى؟ نە ءۇشىن شىقتى؟ ءسىز نە دەيسىز؟
- بۇل سوزدەر قايدان شىققانىن، نەگە شىققانىن جوبالاپ تۇسىنۋگە بولادى. بۇل - قازاق تاريحىن وقىماعان، بىلمەيتىن، بىلگىسى دە كەلمەيتىن، نەمەسە وقىسا دا قاساقانا مويىندامايتىنداردىڭ اۋزىنان شىعاتىن ءسوز. ولارعا وزدەرى قاتىسپاعان تاريحتىڭ قۇنى بەس تيىن. كوسەم تۇلعالارىمىز قىزىل يمپەريانىڭ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە قازاقتىڭ مەملەكەتتىگىن 1917 جىلدان باستايتىن. «قاراڭعى مەشەۋ قازاقتا جازۋ-سىزۋ، وقۋ-ءبىلىم، تاريح-مادەنيەت، ونەر-وركەنيەت، ءوندىرىس-قالا، مەملەكەت-استانا، جەر-شەكارا بولماعان، تاعىلىقتان تاربيەلەپ، ادام قىلىپ، وقىتىپ، كوزىمىزدى اشقان تەك قانا سوۆەت وكىمەتى» دەگەندى ءبىز دە ەستىپ-كورىپ قالدىق قوي. بۇگىنگى بۇل سوزدەر - سول سارىننىڭ سارقىنى، سالقىنى. بيلىك باسىنداعى ءتۇرلى تۇلعالار تاريحتى تەك وزىنەن باستاعىسى كەلۋى مۇمكىن. بىراق وعان تاريح كونە قويا مە؟ تاريحتى وتىز جىل، ەلۋ جىلمەن كەزەڭ-كەزەڭگە بولۋگە بولار، بىراق ەشقاشان قىسقارتىپ، شەكتەپ نەمەسە بۇرمالاپ، يەمدەنە المايمىز عوي. جاماۋ-جاسقاۋى بادىرايىپ كورىنىپ تۇرادى. قانشا بۇركەمەلەگەنمەن شىندىق اشىلادى. ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدا بۇرىن بىرلىك بولماسا قازاق حالقى قايدان شىقتى، مەملەكەتىمىز قايدان پايدا بولدى؟ دۇنيەجۇزىندە توعىزىنشى ورىن الاتىن ۇلان-بايتاق جەرىمىزدىڭ اتا-بابادان ميراسقا قالۋىنىڭ ءوزى تەك تاريحي بىرلىكتىڭ ايعاعى ەمەس پە؟ ازاتتىق العاندا اسپاننان تۇسكەن جەر ەمەس قوي. جەرىمىزدىڭ اۋماعى سوڭعى جيىرما جىلدا ازايماسا كوبەيگەن جوق. ءبىز تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلىن مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تاريحىمەن شاتاستىرمايىق. ورىستار ءوز مەملەكەتتىگىن بۇرىن كيەۆ رۋسىنەن باستاۋشى ەدى، وعان ۋكرايندار يە بولعالى بەرى قازىرگى كەزدە «سكيف پەن گۋن ارعى اتامىز، اتيللا حاندىعى مەن التىن وردا ءوز مەملەكەتىمىز، ۆيزانتيا ءبىزدىڭ تاريحي-مادەني توركىنىمىز» دەپ يەمدەنۋگە كىرىسە باستادى. ولار ءوز تاريحىمىزدى قايتسەك تەرەڭدەتەمىز دەپ جانتالاسۋدا. سوڭعى جىلدار باسىلىمدارىنداعى اقپاراتتار وسىنى اڭعارتادى. تۋىسقان قىرعىز ەلى قىرعىز قاعاناتىنىڭ قۇرىلۋىنان باستاپ ساناپ، وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن ءوز مەملەكەتىنىڭ 2200 جىلدىعىن دۇركىرەتىپ اتاپ وتكەن. ال ءبىزدىڭ تۇمسىعىنان ارعىنى كورمەيتىن «كورەگەندەرىمىز» ءالى كۇنگە دەيىن «ەل بولعانىمىزعا 20 جىل بولدى» دەۋدەن تانار ەمەس. سول دا ماقتان بولىپ پا؟ «وسى جىلدار ىشىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان مەملەكەت قۇردىق» دەگەندى ءجيى ەستيمىز. بۇل مەملەكەت تاقىر جەرگە قۇرىلعان جوق قوي؟ بۇل - «مەنى اتا-بابام، اكە-شەشەم تۋعان جوق، ءوزىمدى ءوزىم تۋدىم» دەگەنمەن پاراپار ەمەس پە؟ ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تاريحى تاستا قاشاۋلى تۇرعان تۇرىك قاعاناتىنان باستاۋ الاتىنىن اۋىز تولتىرىپ ايتۋدىڭ ورنىنا «جۇماقتاي جيىرما جىل» دەپ كۇپسىنە بەرەمىز. وتكەندى مانسۇقتاۋ، اۋىزدى قۋ شوپپەن ءسۇرتۋ دەگەن وسى شىعار؟ تاريحي تۇرعىدان قاراساق، بۇل نە قىلعان كەرى كەتۋ؟ ءتىپتى فرانتسۋز كونستيتۋتسياسىنىڭ اتاسى ناپولەون دا فرانتسيا تاريحىن ءوز تۇسىنان باستاماعان. بۇيتە بەرسەك، بىزگە تەسىك استاۋدان باسقا تۇك تە قالمايدى. بيلىككە مۇنىڭ ناداندىق ەكەنىن ايتار اۋىز بولماسا قايدا بارىپ وڭامىز؟ تاريحشىلار جالتاق ەكەن دەپ، تاريح جالتاقتاي قويماس.
- «قازاق قازاق بولعالى ءبىر-بىرىنەن ءبولىنىپ-جارىلعان ەل ەمەس» دەسەكتە ءبىر تاڭقالارلىعى قازاقتىڭ ىشىندە قازىر الا-قۇلالىق بار. ورىس ءتىلدى قازاق، قازاق ءتىلدى قازاق. ۋاحاببيست قازاق، سوپى قازاق. ورالمان قازاق، جەرگىلىكتى قازاق. باي قازاق، كەدەي قازاق. قازاقتىڭ ءوز ىشىنەن وسىلاي جىكتەلۋى دۇرىس پا؟ الدە بۇل بۇگىنگى قوعامعا لايىق سيپات پا؟
- تاريحي بىرلىكتى ساقتاي الماساق كەلەشەك ءبىزدى كەشىرمەيدى. «كىمنەن تاياق جەگەندەي ءبىزدىڭ قازاق بالاسى، الدىرىپ جۇرگەن دۇشپانعا ءوز-ءوزىنىڭ الاسى» دەگەن بۇرىنعىدان قالعان اتالى سوزدە اششى شىندىق جاتىر! الاۋىزدىق پەن الا-قۇلالىق، تىلدىك جانە دىندىك قايشىلىقتاردىڭ ءبارى دە جۇيەسىزدىكتەن، بىلىكسىزدىكتەن، بىلىمسىزدىك پەن دۇمشەلىكتەن شىعىپ وتىر. سوندىقتان قوعامنىڭ، اسىرەسە جاس بۋىننىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن قازىرگىدەن اناعۇرلىم ارتتىرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ساياساتكەرلەرىمىز بەن يدەولوگتارىمىز، عالىمدارىمىز بەن ماماندارىمىز، مادەنيەتتانۋشىلارىمىز بەن ءدىنتانۋشىلارىمىز وسى باعىتتا باس اۋىرتىپ، باعدارلاما ءتۇزىپ، وڭتايلى تەتىگىن جاساپ بەرسە قانەكي؟!.
بىزدە كەيدە بايلانىسشى ينجەنەر مادەنيەت سالاسىن باسقارا كەتەدى، مىلتىق ۇستاپ كورمەگەن كىسى كۇللى اسكەرگە ءامىر جۇرگىزەدى، ەسەپشى دەنساۋلىق سالاسىن شىرق ۇيىرەدى، تسيركتەن شىققان ادام سىرتقى ساياساتتىڭ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرىپ، ىشكى ساياساتقا ارالاسا بەرەدى، بۇلاردىڭ ءبارىن گينەكولوگ-گەنەرال باسقارماق بولادى. ءبارى دە ءارتۇرلى عىلىمداردىڭ دوكتورلىق دارەجەلەرىن قاتتاپ قالتاعا باسىپ العان.
سوندىقتان دا، قۇم باسقان اراب شولىنەن اكەلە جاتقان كەمەلەرىمىز جاعالاۋىمىزعا جەتە الماي سۋعا باتىپ كەتەدى، كورشى ەلدەن ساتىپ العان پويىزدارىمىز رەلسكە ساي كەلمەي، ۆاگوندارى ۋلى بولىپ شىعىپ، تەمىر-تەرسەككە لاقتىرىلادى، دارىگەرلەرىمىز شيەتتەي بالالاردى شىرىلداتىپ، ءوز قولدارىمەن سپيد ەگىپ بەرەدى، شەتەلدەن قىرۋار قارجىعا اكەلگەن الپاۋىت سيىرلارىمىزدىڭ ءمۇساپىر ءحالى اناۋ... پىشاققا دا ىلىكپەي ورتەلىپ جاتىر... شەكسىز شىعىن... ىسىراپشىلدىق... وعان قىلىمىز قيسايا ما، باي ەلمىز، ءبارى دە ورنىنا كەلەدى... ۇمىتىلادى... باي ەلمىز، مۇنايىمىز، گازىمىز، ۋرانىمىز، التىن-كۇمىس، مىسىمىز،تەمىر-كومىرىمىز كوپ دەپ كوپىرەمىز، سولاردىڭ قىزىعىن كورىپ جاتقان قازاق جوق.
قىزمەتتىڭ جالىنا جارماسقانداردىڭ ءبارى شەتىنەن ءوزىن بەساسپاپ سانايدى، قولىمنان كەلمەيدى-اۋ، ماماندىعىم سايكەسپەيدى-اۋ دەگەن ءبىر شىركىن بولساشى! قايدا وتىرعىزساڭ سوندا قىبىرلاپ، جىبىرلاپ جۇمىس ىستەي بەرەدى. سۋىرىپ اپ سۋعا سال، جۇلىپ الىپ جەرگە ەك، ويعا وتىرعىز، قىرعا شىعار: وعان قۇم با، تاس پا، تۇز با، سور ما، قارا توپىراق پا - ءبارىبىر، ونە بەرەدى، وسە بەرەدى. تەك وڭعان جەمىس بەرمەيدى. ءتۇبىن قىرقىپ تاستاساڭ باس جاعىنان دا تامىرلانا بەرەتىن ارامشوپتەن اينىمايدى. جۇيەسىزدىك پەن بىلىكسىزدىك دەپ وتىرعانىم وسى. مۇنى قازىرگى ساياسي تىلدە ديلبەرتيزم دەيدى. كاريكاتۋريست سكوتت ادامستىڭ كوميكستەرىندەگى ديلبەرت دەيتىن ءوزىن بەساسپاپ سانايتىن پىسىق اپەندى كەڭسە كەيىپكەرىنە قاتىستى شىققان تەرمين. كەڭسە تىلىندە ءتىپتى «ديلبەرتتەنۋ» دەگەن ەتىستىك پايدا بولىپتى. بىزدە وسى ديلبەرتيزم ىندەتى جۇقپاعان سالا جوق. مۇنداي تاعايىنداۋلار - تەك ءبىزدىڭ مەملەكەتتە عانا ىسكە اسۋى مۇمكىن كەرەعارلىقتار. كەزىندە «ءبىز - ديلبەرتتەر ەلىمىز» دەگەن ءسوزدى ايتقان مەن ەمەس، كادىمگى بانكير مارچەنكو. بىراق، گريشانىڭ ديلبەرتتەر دەپ وتىرعانى تاڭەرتەڭ - قارجى، تۇستە - استىق، كەشكە - بالەت تۋرالى جازاتىن، بىراق سونىڭ ۇشەۋىنىڭ دە مانىنە ءتۇسىنىپ، بويلاي بەرمەيتىن امبەباپ جۋرناليستەر تۋرالى بولاتىن. ال مەن بار بولعانى ول قوزعاعان تاقىرىپتى ارى قاراي دامىتا قاراستىرىپ وتىرمىن.
تۇتقالى، قۇزىرلى ورىنداردا كورىنبەيتىن كرانمەن الدەقايدان كوتەرىلىپ كەلىپ، كەز-كەلگەن بوساعان تاققا قونجيا قالاتىن قولدىاياقتى ەر-ازاماتتار كوبەيىپ كەلەدى. ولاردىڭ قولىنان كەلمەيتىنى جوق-مىس: وت تا جاعىپ، ەگىن دە سالىپ، مال دا باعىپ، كىلەم دە قاعىپ، ءۇي دە سالىپ، كەن دە قازىپ، مينيسترلىك، وبلىستى دا باسقارىپ، ءتىپتى قاجەت بولىپ قالسا «بالا دا تاۋىپ» جىبەرەتىن كەيىپتەرى بار.
ەڭ باستىسى، كوپ ءتىل بىلەدى، تەك قازاق تىلىنەن باسقاسىن. ەڭ باستىسى، اتقارمايتىن جۇمىسى جوق، تەك ۇلت شارۋاسىنان باسقاسىن.
قازاقستاندا جيىرما جىلدا قالىپتاسقان كادر ساياساتى وسىنداي.
وسىلاردى كورىپ وتىرىپ، قازاق كوشىن كىم توقتاتتى دەپ اڭىرايامىز.
وسىلاردى كورىپ وتىرىپ، ءدىنىمىزدىڭ دىڭگەگى نەگە سولقىلدادى دەپ تاڭىرقايمىز.
بىزدە اكىمدەر مەن مينيسترلەردى تاسقاياقتاي قاعىستىرىپ اۋىستىرىپ جاتادى، ءبىرىنىڭ باستاعان ءىسىن ەكىنشىسى جالعاۋ دەگەن جوق، جاڭا باسشى بۇرىنعى باسشىنىڭ باستاعان ءىسىن قولعا الىپ، اياقتاپ شىعىپتى دەگەندى ەستىگەنىڭ بار ما؟ كەرىسىنشە، جاڭا باسشى ءوزىن ىسكەر رەفورماتور رەتىندە كورسەتۋ ءۇشىن، بۇرىنعى ارىپتەسىنىڭ ءبىتىرىپ ۇلگىرمەگەن جۇمىسىنا جولاماستان كومە سالىپ، كەلە-سالا ءوزىنىڭ جاڭا جوباسىنا كىرىسەدى. بۇل دا بيلىكتەگى جۇيەسىزدىكتىڭ ايعاعى، ساباقتاستىقتىڭ جەتىسپەيتىندىگىنىڭ كورىنىسى.
تەندەر دەگەن مال شىقتى. ونىڭ جىلما-جىلعى قورىتىندىسى قازاننىڭ قۇلاعىنداعى شەنەۋنىكتەردىڭ ۇپايى تۇگەلدەنگەنشە شىعارىلمايدى. وعان دەيىن جارتى جىل بويى سىرەسكەن قارجى سەڭى جۇرگەنشە ەشكىم تىرپ ەتىپ جۇمىس باستاي المايدى. ءولدىم-تالدىم دەگەندە، ولىمسىرەپ ميزام كەلگەندە مەردىگەردىڭ قولىنا قازانشىنىڭ ىندىنىنان ارتىلىپ قالعان سارقىتتاي ساۋاپتى بۇيرەك-سيراقتار تيە باستايدى. قولعا تيمەي، قورجىنعا تۇسپەي جاتىپ جىرىمدالعان سول قارجىعا قالعان جارتى جىلدا ءول-ءتىرىل، جىرتىل، قايتسەڭ دە ءبىر جىلدىڭ جۇمىسىن تىندىرۋىڭ كەرەك. بۇدان كەيىن ساپا دەگەنىڭ ساندىراق، كوز الداعان ساعىم بولىپ شىقپاعاندا قايتەدى؟ سوڭىرا، جارتى جىلدا جانتالاسىپ تۇرعىزىپ، كىلتىن سىرنايلاتىپ-كەرنەيلەتىپ كوشباسشىعا تاپسىرتقان سالتاناتتى سارايداي تۇرعىن ءۇيىڭ ءبىر-اق ساتتە جالپ ەتىپ قۇلاپ جاتسا، نەسىنە تاڭ قالاسىڭ؟ استىندا قالماعانىڭا شۇكىر ايتىپ، امان شىققانىڭدى تويلا. قازىرگىدەي تەندەر جۇيەسىنەن بۇدان باسقاداي ناتيجە كۇتۋ اسىلىق.
بىزدەگى تاعى ءبىر جاڭا سالت-ءداستۇر - ەل قازىناسىن ەسەپسىز توناعان قاراقشى شەنەۋنىكتەر شەكارا اسىپ، قاراسىن باتىرعانشا كۇتىپ وتىرىپ، «ۇستالمايتىن جەرگە جەتتىم» دەگەن كەزدە ىزدەۋ جاريالاي باستايدى. بالانىڭ «تىعىلماق» ويىنى سياقتى.
استاناعا بارساڭ، «حاباردى» قاراساڭ مەرەيىڭ وسەدى، دۇنيەنىڭ بەت-پەردەسىن سىپىرىپ قايتا ءبىر قاراساڭ جانىڭ تۇرشىگەدى. قالاداعى ۇيسىزدەر، دالاداعى كۇيسىزدەر. اۋىزسۋسىز اۋىلدار، جولسىز شاقىرىمدار، ءبىر زاماندا ۇشاقتار ۇشىپ-قونىپ جۇرەتىن، بۇل كۇندە ادىرا قالعان شالعاي مەكەندەر. شەكارا بويلاي قاڭىراپ قالعان قونىستار. «ەرتىستىڭ ارناسى ءتۇسىپ كەتتى» دەسەڭ، وتىرىك ايتپاشى، «توپان سۋ» قاپتاپ جاتقان جوق پا دەپ سەنبەيدى. «توتىقۇس قاناتىنا قاراپ تۇرلەنەدى، اياعىنا قاراپ قورلانادى» - دەگەن قاناتتى ءسوز تۇپ-تۋرا بىزگە قاراتىپ ايتىلعان با دەيسىڭ! ديلبەرتتەر باسقارعان ەلدىڭ شىن بولمىسىن كورەتىن كوز كەرەك.
ال ءبىز كاپيتاليستىك قوعامدى تاڭداعان ەكەنبىز، وندا تاپتىق قارىم-قاتىناس قايشىلىعىنا دا دايىن بولۋىمىز قاجەت. الەۋمەتتىك تەڭسىزدىككە اشىنىپ الاڭعا شىققاننىڭ، نەمەسە قارنى اشىپ اقشا سۇراعاننىڭ ءبارىنىڭ اۋزىن وقپەن جاپپاق بولۋ - ەسسىزدىك، ۇلكەن قىلمىس. تابيعي بايلىق تەڭ بولىنبەي تەڭدىك بولمايدى. تەڭدىك بولماعان جەردە ىشكى تۇراقتىلىققا كەپىلدىك قايدان بولسىن... بايلىق پەن بيلىك قاشان دا اۋىز جالاسادى، ال اۋزى اپپاق بولعان قارا حالىق قايتپەك؟ ءبىر ءتىلدى بولماي بىرلىك جوق. وسىنى ەسكەرەتىن كەز ءوتىپ بارادى. ەرتەڭ كوپ ۇزاماي سونىڭ زاردابىن تارتامىز با دەپ قاۋىپتەنەمىن.
- اششى دا بولسا انىعىن ايتتىڭىز. ءبىزدىڭ قوعام راسى كەرەك، ەل اعالارىنان وسىنداي باتىل ءام بايلامدى ءسوز كۇتىپ وتىر. ويلى ءسوز قوعامنىڭ ويىن دا، بويىن دا وسىرەدى.
ال، اعا، ەندى مىنا اڭگىمەگە كەلەيىك.قازىرگى كەزدە قوعامدا الىپپە اۋىستىرۋ جونىندە قىزۋ تالقىلاۋلار ءجۇرىپ جاتىر. باق-تا جاريالانعان م.شاحانوۆ باستاعان لاتىن قارپىنە كوشۋگە قارسى ۇندەۋگە قول قويعاندار قاتارىنان ءسىزدىڭ اتى-ءجونىڭىزدى كورە المادىق. ءسىز قاي جاعىنداسىز؟
- مىسىرداعى الەكساندريا كىتاپحاناسىندا بولعانىمدا ەڭسەلى عيماراتتىڭ قاسبەتىندەگى ماڭدايشادا دۇنيەدەگى بارلىق الىپبيلەر قاشالىپ، بادىزدەلگەنىن كوردىم. جۋان ورتاسىندا ءبىزدىڭ كونە تۇركى جازۋى كوزىمە وتتاي باسىلدى. سوندا تۇرىپ، شىركىن-اي، مىنا تاستا قالعان ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدىڭ ءتول جازۋىن قۋراتىپ-ولتىرمەي، جان سالىپ-تىرىلتەر مە ەدى دەپ ارماندادىم. اناۋ ارميان، گرۋزين الىپبيلەرىنەن قاي جەرى كەم؟ ولاردان ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ قاي جەرى كەم؟ ەگەر ءبىز ءجۇز جىلدىعىمىزدى ويلاساق - لاتىنعا كوشەيىك، ال مىڭ جىلدىعىمىزدى ويلاساق - كونە تۇركى جازۋىنا كوشكەنىمىز ءجون. كونەتۇركى ءالىپبيىن قولدانىسقا ەنگىزۋ - بۇل ءبىزدىڭ قازاق ۇلتىنىڭ الەمدىك وركەنيەتكە قوسقان تەڭدەسسىز بىرەگەي ۇلەسى بولىپ تابىلار ەدى. قازاققا قاجەتتى بىرنەشە ءارىپتى قوسىپ جەتىلدىرۋ، «مايكروسوفت» ارقىلى كومپيۋتەرلىك نۇسقاسىن جاساۋ دەگەننىڭ وپ-وڭاي شارۋا ەكەنىن بۇگىنگى مەكتەپ بالاسى دا بىلەدى. ەگەر ءبىز بۇل قادامعا بارساق، ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتى تۇگەلىمەن قازاقتارعا باعىپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە بىرتىندەپ سول ءتول جازۋىمىزعا كوشپەسىنە كىم كەپىل! قازاقتىڭ ءتول ءالىپبيى - كونە تۇركى جازۋى! قازىر ءوز التىنىمىزدى باعالاماي، باسقانىڭ باقىرىنا جارماسىپ وتىرعانىمىزدى مويىندايىق.
- ساياساتتى، پوەزيانى، قوعامدى قويا تۇرىپ، مىنانداي ءبىر سۇراقتارعا كەلەيىك. رۇستەمدەي وعىلانىنان كوز جازىپ قالعان جۇرت قاتتى قايعىردى. رۇستەم ەسداۋلەت جۇلدىزدى جىگىت ەدى. مارقۇم رۇستەم ىنىڭىزبەن ونەر، تەاتر تۋرالى اڭگىمەلەسەتىن بە ەدىڭىز؟ ونىڭ كەۋدەسىندە قانداي ارمان كەتتى؟
-رۇستەم سانكت-پەتەربۋرگتەگى تەاتر ينستيتۋتىن بىتىرەتىن جىلى كەنەتتەن قايتىس بولدى. داڭقتى رەجيسسەر، ۇستازى لەۆ ءدوديننىڭ ەكسپەريمەنتتىك تەاتر ءبولىمىن تامامداپ، ديپلوم جۇمىسىن قويۋعا دايىندالىپ جۇرگەن. «جاقىندا شەنگەن ۆيزاسىن الىپ، ەۆروپانىڭ بۇكىل اتاقتى تەاترلارىن ارالاپ، تانىسىپ شىعاتىن بولدىق. باتىستىڭ ءبىر تەاترىنان ستاجيروۆكادان ءوتىپ، ديپلومدىق سپەكتاكل قوياتىن بولدىم» دەپ جۇرگەن. سوعان ۇلگىرمەدى. بىراق ونىڭ كوزى تىرىسىندە قازاقستاندىق تەاتر ماماندارىن تۇگەل مويىنداتقان «اتىمدى ادام قويعان سوڭ» سپەكتاكلى قازاندا، تۇركيادا، ۋفادا وتكەن تەاتر فەستيۆالدارىنىڭ بارىندە توپ جارىپ، جۇلدە الدى. ماسكەۋلىك اسا بەدەلدى تەاتر مامانى، «تەاترالنايا جيزن» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى ولەگ پيۆوۆاروۆتىڭ: «قازاق رەجيسسەرى رۇستەم ەسداۋلەتتىڭ اباي ولەڭدەرىن ارقاۋ ەتكەن بۇل سپەكتاكلىن - شەدەۆر، كلاسسيكا رەتىندە بۇكىل دۇنيە جۇزىنە كورسەتۋ كەرەك» دەگەن ءسوزىنىڭ ۆيدەوكوشىرمەسى قولىمدا. قازىر وسكەمەندە رۇستەم ءوزى جاساتىپ كەتكەن جوبا بويىنشا جاڭا قازاق دراما تەاترى سالىنىپ جاتىر. وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ بىلتىرعى ەسكە الۋ كەشىنە بارعانىمىزدا رۇستەمنىڭ ۇستازى ءاسانالى ءاشىموۆ ەكەۋمىزگە تەاتر قۇرىلىسىن كورسەتىپ، وعان رۇستەم ەسداۋلەتتىڭ ەسىمىن بەرەتىنىن ايتىپ، كوڭىلىمىزدى كوتەرىپ قويدى.
- ءسىز كومپوزيتور تولەگەن مۇحامەتجانوۆتىڭ اندەرىنە ءسوز جازدىڭىز. ول اندەردى ءاۋ دەيتىن قازاقتىڭ كوبى ايتادى. ءوزىڭىز شە؟ سول اندەردى ءوزىڭىز دە ايتاسىز با، جوق الدە تىڭداۋشىسىز با؟ تولەگەن اعامەن تۆورچەستۆولىق وداعىڭىزدىڭ ەستە قالعان ءبىر ءساتىن ايتىپ بەرىڭىزشى؟
- قۇداي ماعان ءاۋ دەيتىن داۋىس بەرمەگەن، ءماۋ دەيتىن مۋزىكاعا دا جوقپىن. نەگىزى ءان-كۇيدى سۇيەتىن وتباسىندا ءوستىم: ۇيدە پيانينو، بايان، دومبىرا، سكريپكا سياقتى اسپاپتاردىڭ ءبارى بولدى. مەنەن باسقا بالالار، ىشىندە رۇستەم دە بار، مەكتەپتە ءجۇرىپ مۋزىكالىق ءبىلىم الدى. ىشىمىزدەن باعدات اپايىمىز كومپوزيتور بولىپ شىقتى. ەكەۋمىزدىڭ ءبىراز جاقسى اڭدەرىمىز دە بار. ال تولەگەن اعام سوناۋ ءبىر جىلى بىردە اياق استىنان العاشقى ماحاببات تۋرالى ولەڭ جازىپ بەرۋىمدى ءوتىندى. وپەرا-بالەت تەاترىندا نۇرجامال ۇسەنباەۆانى كورىپ، عاشىق بولىپ، ادەمى ءان شىعارعان ەكەن. مۋزىكاسىن تىڭداپ ۇناتىپ، «اق جەلكەن» دەگەن اتپەن ولەڭىن ون بەس مينۋتتا جازىپ بەردىم. تولەگەن اعام سول انىمەن نۇرجامال ارۋدىڭ جۇرەگىن جاۋلادى عوي...
- وپەرا دەمەكشى، جاقىندا استانانىڭ «كونگرەسس-حولل» سارايىندا قويىلعان «بەيبارىس سۇلتان» وپەراسىنىڭ ليبرەتتوسىنىڭ اۆتورى ەكەنىڭىزدى وقىپ بىلدىك. كۇندە نەمەسە جىلدا تۋا بەرمەيتىن مۇنداي كۇردەلى شىعارما قالاي جازىلعانىن ايتىپ بەرسەڭىز؟
- وپەرانىڭ مۋزىكاسىن جازعان اكەلى-بالالى كومپوزيتورلار ايتقالي جانە ارمان جايىموۆتار. وسىدان ون جىل بۇرىن اتاقتى وپەرا ءانشىسى عافيز ەسىموۆ سول ايتقاليدىڭ «بەيبارىستىڭ تولعاۋى» دەگەن ءانىن ورىنداپ ءجۇرىپ، وسى تاقىرىپقا وپەرا جازىلسا دەپ ارماندايدى. ەكەۋى وپەرانىڭ فابۋلاسىن قۇرىپ، ايتقالي مۋزىكاسىن شىعارىپ، ەندى ليبرەتتوسىن جازاتىن اقىن ىزدەپ، اقىرى ماعان توقتالىپتى. سودان وسى وپەرانىڭ اريالارىن جازۋعا ءبىر جىلداي ۋاقىت جۇمسادىم. 2003 جىلى «بەيبارىس سۇلتان» وپەراسىنىڭ ليبرەتتوسى «جالىن» جۋرنالىندا جاريالانعان. كەلەسى جىلىندا ەلۋ جىلدىق مەرەيتويىما وراي وتكىزىلگەن شىعارماشىلىق كەشىمدە وسى وپەرانىڭ ءۇش ارياسى ورىندالىپ، جۇرتشىلىق جىلى قابىلداعان. سودان بىرنەشە جىل وتكەندە ايتقاليدىڭ مۋزىكانت بالاسى ارمان كونسەرۆاتوريانىڭ كومپوزيتورلىق ءبولىمىن ءبىتىرىپ شىعىپ، وسى وپەرانى قايتا قولعا الدى. سيۋجەتىنە، اريالارىنا وزگەرىستەر ەنگىزىپ قايتا جازىپ شىقتى. استانادا كونتسەرتتىك نۇسقا رەتىندە قويىلعان وسى سوڭعىسى. ليبرەتتوسىندا مەنىڭ تاراپىمنان ءالى قايتا قارايتىن، قوساتىن، الاتىن، قىرناپ-جوناتىن، شيراتاتىن تۇستارىم بار.
- بيلياردتى شەبەر وينايتىنىڭىزدى بىلەمىز. باسقا قانداي ونەرىڭىز بار؟ ۇنەمى سپورتتىق بابىندا جۇرەتىن ادامعا ۇقسايسىز. سپورتپەن شۇعىلداناسىز با؟
- سىرعاقسىپ ءجۇرىپ بايقاماي سپورتتان سىرتتاپ قالىپپىز. كەزىندە ءبىراز قىزىعىپ، اينالىسىپ كوردىك. ءبىر كەزدەردە سالتو، شپاگات بولىپ ەدى دەگەندى ايتۋعا دا ەندىگى اۋىز بارا بەرمەيتىن بولدى. ال ونەردەن ماقۇرىممىن. بيلليارد ويناۋ ءبىز سياقتى وتىرىقشى جازۋ ادامىنا قوزعالىس، سەرگەكتىك ءۇشىن، كوبىرەك جاياۋ ءجۇرۋ ءۇشىن كەرەك.
- جىلدىڭ قاي مەزگىلىندە، قانداي ۋاقىتتا شابىت كەلەدى؟ ولەڭدى قالاي جازاسىز؟
- بۇرىن كوكتەم، كۇز ايلارىندا ءوندىرىپ جازاتىن ەدىم. قازىر ونداي اعىل-تەگىل شابىت جوق. شابىت كەلسە مەزگىل تاڭدامايتىن بولدىق قوي.
- ەڭبەك دەمالىسىڭىزدى قايدا، قالاي وتكىزگەندى ۇناتاسىز؟ -- ءوزىم تۋىپ-وسكەن شىعىس وڭىرىندە دەمالاتىن جەر از ەمەس. التايعا، زايسانعا جىلدا بارۋعا تىرىسامىن. وسكەمەندەگى «كوگىلدىر بۇعاز»، سىبە كولدەرى ناعىز كەرەمەت، بۋراباي مەن جاسىبايعا قاتتى ۇقسايدى. ىڭعايى كەلىپ جاتسا جاز كەزىندە الاكولگە نەمەسە ىستىقكولگە ءتورت-بەس كۇنگە بارىپ، شومىلىپ قايتۋعا نە جەتەدى؟ بىلتىر قىستا ۇلىم ءوزىنىڭ تاپقان تابىسىنا دۋبايعا اپارىپ دەمالدىردى. كەيىنگى بىرنەشە جىل بويى مارقاكولگە جولىم تۇسپەي، جەتە الماي ءجۇرمىن.
- ءسىز ءوز قاتارىڭىزدىڭ ىشىندە بۇگىنگى اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ ءتىلىن ءتاپ-ءتاۋىر مەڭگەرىپ العان ادامسىز. قازاق سايتتارىن ءجيى قاراپ تۇراسىز با؟ «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىمەن تانىسسىز با؟
- ارينە، كومپيۋتەر قوسسام ءبىسمىللاسىن «Abai.kz»، «Ult.kz»، پورتالدارىنان باستاپ، بەلگىلى قازاق سايتتارىنا كوز جۇگىرتىپ وتەمىن. مۇرشام بولسا «ازاتتىق»، «BAQ.kz»، «سەركەگە» قوسا كەيبىر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ سايتتارىن دا شولىپ شىعۋعا تىرىسامىن. اندا-ساندا ءتىپتى «بايان-ولگەيدىڭ» سايتىنا دا كىرىپ، جاقسى شىعارما ىزدەيتىنىم بار. قازىر قازاق سايتتارى كۇرت كوبەيىپ كەلەدى. بۇل قۋانارلىق-اق جاعداي، اتتەڭ، بىراق ءبارىن قاراي بەرۋگە ۋاقىت تاپشى.
«فەودوليزمدى» اڭساۋ
- اعا بۋىن وكىلدەرى تۋرالى، وزىڭىزبەن تۇرعىلاس قالامگەرلەر تۋرالى عيبراتتى اڭگىمەلەر ايتۋعا ۇستاسىز. سونىڭ ءبىرىن ءبىزدىڭ وقىرماننىڭ دا بىلگىسى كەلەدى...
- سوناۋ ءبىر جىلى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنە اقىن كەڭشىلىك مىرزابەكوۆتى ىزدەپ بارىپ، اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ اعاعا جولىعىپ قالدىم. كۇرەكتەي الاقانىندا جوعالىپ كەتكەن مەنىڭ كىشىرەك قولىمدى سالالى ساۋساقتارىمەن قىسىپ تۇرىپ:
- وسى كۇنگى كەيبىر جاستار قول الىسىپ، سالەمدەسۋدىڭ ءجونىن بىلمەيدى. اماندىق جوق، ساۋلىق جوق، ولگەن بالىق ۇستاتقانداي قولىن بەرە سالادى. ونداي سۇلەسوق سالەمدى العىڭ دا كەلمەيدى. سەنىڭ سالەمىڭ، مىنە، بىلەتىن ادامنىڭ بەرگەن قاراپايىم ءىلتيپاتتى سالەمى. وسىلاي، كىسىنىڭ كوزىنە تۋرا قاراپ، ىقىلاسپەن قول قىسىسا امانداسۋ كەرەك. قولىڭ مەن كوزىڭ سالەمدەسكەن ادامعا دەگەن سەنىڭ شىن نيەتىڭدى بىلدىرمەك. دۇرىس،-دەپ ءبىر قويدى. سوسىن:
- كەڭشىلىك قازىر كەلەدى، وتىرا تۇر،-دەپ ورىن ۇسىندى.
اياداي كابينەتتىڭ بوساعا جاعىنداعى قابىرعادا تارقاتىلعان ۇزىن قالىڭ قارا شاشى يىعىنان اسا توگىلىپ، تىرسەگىن كومگەن ءبىر سىمباتتى بويجەتكەننىڭ ۇلكەن سۋرەتى ءىلۋلى تۇر ەكەن. قاپ-قارا قولاڭ شاشى قارا دارياداي بولىپ، تاسىپ، تولقىپ، توگىلىپ جاتىر. سوعان مەنىڭ نازارىم اۋعانىن بايقاپ:
- مىنە، قازاق قىزدارى وسىنداي بولۋى كەرەك. بۇل سۋرەتتى قاراعاندى وبلىسىندا ءتىلشى بولىپ جۇرگەندە تۇسىرگەن ەدىم،-دەدى.
سالدەن كەيىن اقاڭ بۇرىشتا تۇرعان قوقىس شەلەگىنەن شەتى قىلتيىپ جاتقان الدەبىر قاعازدى ساۋساق ۇشىمەن ءىلىپ الىپ شىقتى. ەكى-ءۇش پاراققا ۇساق ارىپتەرمەن تولتىرا جازىلعان ماقالا ما دەدىم. ماعان سونى كورسەتە وتىرىپ، ءبىر اڭگىمە باستادى.
- الگىندە عانا وسىندا ءسادۋ ماشاقوۆ دەگەن اقساقال كەلىپ، مىنا جازعان دۇنيەسىن گازەتكە باسۋدى سۇرادى. بايقاسام، سىن ماقالا ەكەن. سىن بولعاندا دا باسقا ەمەس، ءبىر ءاننىڭ سوزىنە جازىلعان سولاقاي سىن. قازىر كوپ ايتىلىپ جۇرگەن تەمىرجان بازارباەۆتىڭ «اۋىلىم» دەيتىن تاماشا ءانى بار عوي. «كىندىگىمنىڭ جاس قانى تامعان جەرىم- اۋىلىم» دەپ باستالاتىن ورەلى ولەڭىن جابايىل بەيسەنوۆ دەگەن اۋىلدىق اقىن جازعان. ءسادۋ اقساقال سول ءاننىڭ ءسوزىن تاس-تالقان سىناپتى. «بۇل دەگەن ەسكىلىكتى كوكسەۋ، فەوداليزمدى ساعىنۋ، باياعى كيىز ۇيدە تۇراتىن قاراڭعى، نادان، تۇرپايى تۇرمىستى اڭساۋ، قازىرگى تەحنيكالىق پروگرەسس، سوۆەتتىك سوتسياليستىك ورلەۋ زامانىندا مۇنداي كەرتارتپا انمەن قايدا بارماقپىز؟ گۇلدەنگەن داۋىردە جۋسان مەن جۋانى جوقتاپ جۇرگەن نە قىلعان بەيشارالىق؟ سوندىقتان بۇل ءان ەفيردەن الىنۋى كەرەك» دەپ جازىپتى. سودان مەن ول كىسىنىڭ بەتىنە قاراپ وتىرىپ، جايمەن عانا:
- اقساقال، ءسىز وسى كۇندە ليموناد، فانتا ىشەسىز بە، الدە قىمىز، شۇباتتى ءتاۋىر كورەسىز بە؟- دەپ سۇراق قويدىم.
- ارينە، قىمىز بەن شۇباتقا نە جەتسىن، ءدام-تاتۋسىز كوك سۋدى كىم ىشەدى؟- دەدى ول كۇلىمسىرەپ. شاماسى، مەن وزىنە ۇسىنۋعا سۋسىن تاڭداتىپ وتىر دەپ قالعان بولۋى كەرەك. ويىندا باسقا تۇك تە جوق سياقتى..
- ال، سوسيسكا مەن قولباسا جەگەندى جاقتىراسىز با، الدە قازى-قارتا، جال-جايا جاعا ما؟- دەدىم.
- قاراعىم اقسەلەۋ، بالانىڭ سۇراعىن قويماساڭشى، تۋىرىلعان قازى-قارتا تۇراعاندا بىلجىراعان ساسيسكە جەپ جىن ۇرىپ پا؟-دەدى ول، ەندى عانا الدەنەدەن كۇدىكتەنگەندەي بولىپ.
- ەندەشە، اقساقال، مىنا ماقالاڭىزدى ەشكىمگە كورسەتپەستەن الىپ كەتە قويىڭىز. ءسىز جازعان جوقسىز، مەن وقىعان جوقپىن،-دەپ قولىنا ۇستاتا بەرىپ ەدىم، سىلەيىپ، قالىڭ كوزىلدىرىك ىشىندە كوزى جىپىلىقتاپ ءبىراز تۇردى دا، ءسوزىمنىڭ توركىنى ميىنا جەتكەن كەزدە مىنا ماقالاسىن ءوز قولىمەن قوقىس شەلەگىنە لاقتىرىپ كەتتى،-دەپ اقسەلەۋ اعا بار دەنەسىمەن سەلكىلدەي كۇلىپ، الگى «تۋىندىنى» شەلەكتەگى جىلى ورنىنا قايتادان اتىپ ۇردى.
-اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان ءبىلال قۋانىش.
«Abai.kz»
(سوڭى)
