4

...كوكتەم جەتتى. دۇنيە ەڭ باسىنان قايتا ءبىر جارالعانداي شاتتىققا وتكەن شاعىندا ماقسۇتتىڭ قامارعا دەگەن «قاپاستاعى» تىنىشسىز سەزىمى جۇرەكتى قىسقان ساعىنىش بولىپ ورالدى... ءساۋىردىڭ كوكشە ءمولدىر، نۇرلى اسپانى جارقىراپ، ماناۋراعان تابيعات جان بىتكەندى قايتا ءبىر جاڭعىرتتى.

سوناۋ بالا كۇندە كورەتىن تىزبەك تىرنا كەرۋەنى، كوك-شاقپاقتانعان ءداۋىرلى اسپان توسىندە، اسقاقتى باسەڭ ۇندەرمەن «تىراۋ» سالا قۇرقىلداپ، تالىعىپ جەتكەن ۇزىك-ۇزىك اۋەزىمەن ۇزاق، بۇلدىر ساعىنىشتار اكەلەدى. جاپان كوكتە قۇلازىتا تىراۋلاپ، بۇيىقتىرا، السىرەتە، ءۇن بەرىپ، كەۋدەدەن ءبىر ءتۇرلى دىڭكەلەگەن عارىپ ارمان وياتقانداي بولاتىن. سۇلۋ ناز با، جان جۇرەكتى ءتاتتى مۇڭمەن جابىرقاتقان ءبىر سەزىم كۇرسىندىرگەندەي. سارىلعان اپپاق قىستان سوڭعى ماسايراعان ساۋىردە جاس جانعا الدە ءبىر سەرىك، تىنىس ىزدەتىپ، قيال كەزدىرگەندەي. اسپان استىن جاڭعىرتقان تىزبەگىمەن وتكىنشى كورىنىسى ءدات دەگىزگەندەي ۇزاپ بارا جاتادى.

بۇل كوكتەم - ماقسۇتقا قاماردى ەرەكشە ەسكە الدىرعان، ونى ءبىر كورۋگە انىق ىنتىق، زار ەتكەن كوكتەم ەدى.

4

...كوكتەم جەتتى. دۇنيە ەڭ باسىنان قايتا ءبىر جارالعانداي شاتتىققا وتكەن شاعىندا ماقسۇتتىڭ قامارعا دەگەن «قاپاستاعى» تىنىشسىز سەزىمى جۇرەكتى قىسقان ساعىنىش بولىپ ورالدى... ءساۋىردىڭ كوكشە ءمولدىر، نۇرلى اسپانى جارقىراپ، ماناۋراعان تابيعات جان بىتكەندى قايتا ءبىر جاڭعىرتتى.

سوناۋ بالا كۇندە كورەتىن تىزبەك تىرنا كەرۋەنى، كوك-شاقپاقتانعان ءداۋىرلى اسپان توسىندە، اسقاقتى باسەڭ ۇندەرمەن «تىراۋ» سالا قۇرقىلداپ، تالىعىپ جەتكەن ۇزىك-ۇزىك اۋەزىمەن ۇزاق، بۇلدىر ساعىنىشتار اكەلەدى. جاپان كوكتە قۇلازىتا تىراۋلاپ، بۇيىقتىرا، السىرەتە، ءۇن بەرىپ، كەۋدەدەن ءبىر ءتۇرلى دىڭكەلەگەن عارىپ ارمان وياتقانداي بولاتىن. سۇلۋ ناز با، جان جۇرەكتى ءتاتتى مۇڭمەن جابىرقاتقان ءبىر سەزىم كۇرسىندىرگەندەي. سارىلعان اپپاق قىستان سوڭعى ماسايراعان ساۋىردە جاس جانعا الدە ءبىر سەرىك، تىنىس ىزدەتىپ، قيال كەزدىرگەندەي. اسپان استىن جاڭعىرتقان تىزبەگىمەن وتكىنشى كورىنىسى ءدات دەگىزگەندەي ۇزاپ بارا جاتادى.

بۇل كوكتەم - ماقسۇتقا قاماردى ەرەكشە ەسكە الدىرعان، ونى ءبىر كورۋگە انىق ىنتىق، زار ەتكەن كوكتەم ەدى.

جاس جىگىت ءۇشىن سارعايىپ التى اي جاز وتكەن بولسا، سارىلىپ التى اي قىس تا ءوتىپتى. جاس جانى ءاز ءومىردىڭ جالعىز، تەك جالعىز تال شەشەك گۇلىن اشقاندا سۇيگەن دوستان كوڭىلگە تاپقان مەدەۋ جوق. قىسقى سوعىم كەزىندە ماقسۇت قاسىنا مامىرتايدى ەرتىپ، قارىمساقتىڭ ۇيىنە ءبىر كەلىپ قونىپ قايتقان-دى. قازيزا قاماردى بۇل جولى دا ۇيىنە شاقىرىپ اكەلگەن. قامار ءانشى ەدى. سول تۇنگى وتىرىستا ءاندى قارىمساق ءوزى باستاپ، باياعى ءبىر ۇمىت بوپ كەتكەن ساعىنىشتى ەسكى سازدى ەسكە سالىپ:

 

«جوڭعار تاۋىن جاز جايلاپ،

انگە سالدىق ۋگايلاپ.

قيىر قونىپ، شەت جايلاپ،

كەلدىك قالقا، ءدام ايداپ» - دەپ «ۋگاي-ۋگاي، ءاي ۋگاي» دەگەن ءانىن تەربەگەن. بۇلدىر تارتقان الىس كۇندەردىڭ وزعان ەلەسىن مۇڭداعان. قامار العاشىندا بىرنەشە ءاندى قازيزامەن قوسىلىپ ايتىپ كەپ، اياعىندا وسىنداي شاعىن ساۋىق، قىمبات كەشتى بوس جىبەرمەي، جالعىز ءوزى شىرقاپ تا ءان سالعان بولاتىن. قاماردىڭ سونداعى ايتقان ءانى، قازاققا باعى ءبىر زامان بەلگى ەتىپ قالدىرعان، الدە ءبىر «قوس وبانى» ەسكە تۇسىرەتىن اتاقتى «گۇلداريعا» ەدى. سول كۇنى ماقسۇت وسى اندە ەكى بىردەي ادامنىڭ شىرىلداپ، بار تاعدىر، ءومىرى جاتقانىن، تەك سودان تۋعان قاسىرەت ءانى ەكەنىن ويلاعان. ەكى بىردەي قىمبات جاننىڭ سىرى ەكەنىن ۇققان.

قامار باعانادان، كەش بويى جىبەكتەي جۇمساق، اسەم سىڭعىر ۇنىمەن اڭىراتا شىرقاپ، ەگىلتە سالعاندا، جان ازىعىن وسى ءان دەسە بولعانداي، قاماردىڭ بۇل ءاندى سونشالىق دەرتتى بولعان شەرمەن ايتقانىنا وتىرعاندار ەرىكسىز ەمىرەنگەن ەدى. ءان ەمەس، جۇرەكتەن شىققان وكسىگەن جالىن، شەر تىلىندەي. ءبىر ساتتە قازيزانىڭ كوزىن سۇرتكەنى بايقالدى. قامار ۇنىمەن ايتىلعان «گۇلداريعا» قازيزا ءۇشىن تامىر-تامىردى تارىقتىرىپ، سونىڭ بارىنەن سارقىپ اكەپ، كوزگە اششى جاس كەلتىرەر قامىعۋ سىرىنداي بولعان.

 

«قاراعىم اينالايىن، قالقا جانىم،

سەن ەدىڭ بۇل جالعاندا بار ارمانىم!

مەن كەتىپ ەلدەن شالعاي، ءجۇرمىن زارلاي،

بولعانمەن سىرتىم ءبۇتىن، ءىشىم جالىن!..

 

جاپانعا جالعىز بىتكەن ءسىز ءبىر شىنار،

قالقاتاي، ءبىر وزىڭە بولدىم قۇمار.

جالعاندا ارماندا وتكەن مەن ءبىر جانمىن،

جالىنىم ىشىمدەگى قاشان شىعار!

 

مىنگەنىم دايىم مەنىڭ تارلان شۇبار،

موينىنا جانۋاردىڭ تاقتىم تۇمار.

جالعاندا ارماندا وتكەن مەن ءبىر جانمىن،

كوڭىلىم ءبىر تىنباعان قاشان تىنار.

 

مىنگەنىم دايىم مەنىڭ سۇر قاراگەر،

شاينايدى اۋىزدىعىن بۇل قاراگەر.

بارىندا ورالىڭنىڭ وينا دا، كۇل،

جالمايدى ءبارىمىزدى سۇم قارا جەر».

ءان - قوساقتاۋلى ماۋباس قوي، ماتاۋلى مايماق تۇيە نەمەسە ساسىق تقمسىق سيىرعا ساتىلىپ كەتكەن، ارماندى قىز با؟ باسى سەرگەلدەڭگە تۇسكەن جانى سەرى جىگىت پە؟ قايسىسىنىكى بولسا دا، جۇرەگىن سۇيگەن جاردىڭ ماڭىنا جەرلەپ كەتىپ، قۋىس كەۋدەسى جۇرگەندەي بىرەۋدىكى. ماقسۇت قاماردى قيماي قاراپ، ەرەكشە تاماشالادى.

* * *

ماقسۇتتىڭ كوز الدىنا قاماردىڭ سونداعى ءان سالىپ وتىرعان كەيپى كەلىپ، ەسىنە اسىق ەتكەن، تازا جاننىڭ ءدال سول وتىرىسى ءتۇسىپ ەدى. قاماردى كورىپ وتىرعان كەزىندەگى ءار ءساتى، ونىڭ ءار ءسوز، ءار قيمىلى، ءتىپتى ەڭ باياۋ كىرپىك قىبىرىنا دەيىن ۇمىتىلماي، ءبىر جاق بۇيىرىندە ساقتالعان. قازيزا بۇلاردى اۋىزعى ۇيدە ءبىر ءسات وڭاشا قالدىرعاندا، ماقسۇت ءوزىنىڭ يىقتارىنا ەكى الاقانىن ءۇنسىز عانا قويعان نازىك قاماردى ايالاپ قۇشاقتاعان. العاش رەت جىگىت قۇشاعىنا كىرگەن قامار ءۇنى ءوشىپ، دەمى دىرىلدەپ تۇردى. از عانا ساتتەگى سول سۋرەت ماقسۇتتىڭ كۇنى كازىرگە دەيىن جاتسا-تۇرسا ويىنان ءبىر كەتكەن ەمەس.

باعدات جاڭاعى ءسوزدى ايتىپ بۇلاردى ۇيگە ششاقىرىپ، قازيزانى ەسىنە سالعاندا، ماقسۇت كەنەت ۇيقىدان ويانعانداي قاسىنداعى مامىرتايعا:

- ءجۇرشى! اتتانايىقشى!..- دەدى. مامىرتاي جولداسىن تۇسىنەن اڭدادى دا، ايتقانىن ەكى ەتپەي، اتىنا قاراي دەرەۋ بۇرىلدى. تەگىندە، ماقسۇتتىڭ قالادا قىس بويعى وقۋدان سار توسەك بوپ، ۇزاق جاتىپ، ەندى جازعى دەمالىسقا شىققاندا، جۇپ جازباي بىرگە جۇرەتىن ەلدەگى جالعىز سىرلاس ادامى وسى مامىرتاي بولۋشى ەدى. ەكەۋى قازىر ءالي اۋىلىنان شىعا، تاستاق جولمەن تاعالى اتتارىن تاپىرلاتا باسقىزىپ جەدەل ءجۇرىپ كەتتى.

ماقسۇت پەن مامىرتايدىڭ بۇگىنگى كەلىستەرىنە قازيزا ەرەكشە قۋاندى. مۇرىنشاقتىڭ ايەلى كەرىمبەك اۋلىنا، قانىكەگە بالاسى اكىمنىڭ كەلگەنىنە «قايىرلى بولسىن» ايتا كەلىپتى.

نەمەرەسىن مۇرىنشاق تا قۋانىشتى جەرگە الدىنا الىپ اتتانىپتى.

قازيزا ەكى ءىنىسىنىڭ بۇگىنگىدەي وڭاشالىقتا جەتىپ كەلگەنىنە جانى قالماي قۋانىپ:

...- مەن دە بارايىن دەپ ءبىر وقتانىپ تۇردىم دا، ەمەتىن بۇزاۋ، ساۋىن بيە بار، ءۇي يەن. قارىمساق تا سو جاقتا ءجۇر. ءساتى تۇسپەي، بۇگىن بارا الماي قالىپ ەم، باسە وسىعان كورىنگەن ەكەن عوي، كەلگەندەرىڭ مۇنداي جاقسى بولار ما! - دەپ، اياعىنىڭ ۇشىنان جۇگىرىپ ءشاي دايىنداماق، قازان قامداماق بولىپ ەدى، مامىرتاي ونىڭ بارىنە راحمەت ايتىپ، قىمىز اكەلدىردى. قازيزا ءوز كوڭىلىمەن بۇگىن ماقسۇت پەن قاماردىڭ وڭاشا جولىعۋىن لايىق كوردى. جىگىتتەر قىمىزعا قانىپ، قارىمساق شاپقان ساپتىاياقتارىنىڭ بەتىن باسقاندا، قازيزا بۇلارعا باياۋلاپ كۇلىپ قاراپ:

- وندا ەكەۋىڭ وسى «اتام سايىن» ورلەپ اتتانا بەرىڭدەر...- دەپ، ەكى باۋىرىنا وزىمسىنە بۇيىرىپ، اقىلدى دا ءوزى تاۋىپ، سىپايى سىر بايقاتتى. مۇنىسى قامار ءۇشىن «جەڭگەلىك» سياقتى ەمەس، قايتا شىن انىق جاناشىر، قيماس قامقورلىقتاي بولاتىن. وسى اۋىلدىڭ اتاسى بولعان ءومىرشى اتىمەن اتالاتىن سايدى ايەلدەر «اتام سايى» دەسەتىن-ءدى. اۋىل ارتىندا، باتىس بەتتە ءتيىپ تۇرعان الاسا قىرقادان اسىپ تۇسكەندە باستالاتىن نۋ ورماندى، جاسىل جەلەك جامىلىپ، گۇلگە ورانىپ تۇرعان اسەم سايعا باتىپ ەكى جىگىت كەتتى. ءبىرازدان سوڭ ءۇنسىز مۇلگىگەن وسى سايدىڭ اۋزىنا قازيزا بار الەمنەن قىزعانىپ ۇرلاعانداي عىپ، جاسىرىپ اكەپ، قاماردى دا ءىلىندىرىپ ەدى. اۋىل ءبىر-ەكى ءۇي عانا ەمەس، وزگە دە كوزدەر بار. قازيزا قاماردى ءۇي ارتىنداعى تەرەڭدەۋ قۇر جىرا، وزەكپەن جۇرگىزىپ كەلىپ، كىشكەنە قىراتتىڭ قىلت ەتكەن تاس مويناعىن اسىرىپ تۇسىرگەن. ساي اۋزىندا ەندى اجىرار جەردە قاماردىڭ قولىن قيماستىقپەن قىسىپ، العا قاراي مەڭزەپ:

- ال ساۋلەم! قۇداي باقىتتارىڭا جەتكىزسىن! شىراقتارىمنىڭ جولىن وڭعارا گور! - دەپ تىلەك تىلەپ قالعان. «وسى ەكەۋى قوسىلسا، ەش ارمانىم بولماس ەدى» دەپ قازيزا قامار مەن ماقسۇت تىلەۋىن «جەتسەم» دەگەن ءوز مۇرات ارمانىنداي كورەتىن. كۇرسىنەتىن.

ماقسۇت قىستاعى كەلگەن جولىندا قامارمەن جەكە ۇشىراسۋىنا قازيزانىڭ ۇيىندە ءبىر ءسات قانا ارەدىك تاۋىپ، ەكەۋى ءبىر-بىرىنە دەگەن جالىندارىن سول ءبىر كەشتە قىسقا سوزبەن جەتكىزگەن.

ماقسۇت ويىنداعى جالعىز عانا ءتۇيىندى ءسوزىن سول جولى قامارعا ىرىكپەي اشىپ:

- سەنى ويلاۋمەن سابىرىم ءبىتىپ، ولەر بولدىم! - دەگەندە، سونداي شەتىن ىنتىزارلىقتى ايتا الماي بۋىلىپ تۇرعان قامار دا، ءوز بىلدىرەرىن وسى جول جاسىرماعان. ماقسۇت جاڭاعى دەم، تىنىستاي شىن-انىق شالقىعان جالىن ارمانىن ايتقان كەزدە، قامار تال بويىنا جاراسقان سالماقتى قوزعالىسپەن ماقسۇتتىڭ يىعىنا قوس قولىن ءۇنسىز قويىپ ءبىر ءسات تىنىپ تۇرىپ قالعان. جاڭاعى ءسوزدى شىعارعان ماقسۇتقا ۇياڭ شۇعىلالى، ۇلكەن كوزدەرى ايىرىقشا تۇنىپ قاراعان. سويتە تۇرىپ كوزىنەن كەسەك-كەسەك، ءمولدىر مونشاق تامشىلار ءوز-وزىنەن دومالاپ توگىلىپ كەتكەن. سونداي ۇستاممەن باپ-باياۋ تۇرىپ، ءۇنسىز توگىلگەن جاس ەدى. جانە سول جاس ءبىر ساتكە-اق، ءۇزىلىپ-ءۇزىلىپ، مولدىرەپ ءتۇسىپ تۇرىپ:

- ءسىز مەنى دەرتتى ەتتىڭىز، ماقسۇت! - دەپ ەدى. ءسوزى، ايتار ءسوزى ەمەس، جانارىندا تۇنىپ جۇرگەن ىستىق جاسى بارى بىلىنگەن. كەمەرىنە زورعا ساقتاپ، ىركىپ كەلگەن جاستاي. باعانا ءان ۇستىندە «دەرتتى بولعان» سۇلۋ شەرمەن، نازىك سازبەن ەمىرەنتكەن جۇرەك سول ەكەن. ىنتىزار سازدىڭ ەڭىرەگەنى دە سول ەكەن. كەيىنگى ءبىر زاماندا شەرۋ ىشىندە «ماقسۇت-قاماريا» اڭىزى بولىپ قالعان حيكايانىڭ باسى سەكىلدەنىپ، ەكەۋىنە ەڭ العاشقى ۋدى ىشكىزگەن سول ءبىر ءسات ءبىر-ءبىرىنىڭ جۇرەكتەرىنە ايىقپاس شارت بوپ بەكىگەن.

ءيا، سول جولعى ەكى اۋىز سوزبەن ەكەۋىنىڭ دە باسىنا ماڭگى باق ورناعانداي بولعان. سۇيگەن جاننىڭ ءوز جۇرەگىن بەرۋىنەن ارتىق دۇنيەدە نە بار؟ «جار» دەسە مۇسىلمان ۇعىمىنا «ەڭ اۋەلى تاعدىر - اللا» جار بولماق. سونى ادامعا اۋدارىپ ايتقاندا «سۇيگەن جار» دەگەن اتقا لايىقتى ايەل زاتى بولسىن. ماقسۇت تاپ وسىنى ويلاپ كەلسە، قاماردان ايىرىلىپ، وزگە ءبىر «سۇيەيسالمەن» قوساقتالۋدى بولجاسا، ۇرەيلەنىپ كەتەدى. قازىر وسى كەلە جاتىستا قامار ويىندا سوندايلىق قۇلاپ ءسۇيۋ مۇڭىنان تۋعان سول جازىقسىز «دەرتتى» بولۋ وتىنان باسقا، ماقسۇتقا دەگەن ءبىر اۋىر ءۋاج بار ەدى. ول ماقسۇتتىڭ ايتتىرىپ وتىرعان قالىڭدىعى بارلىعى. ماقسۇت ول سىردى قامارعا ءبىلدىرتىپ، قازيزاعا ءوز اۋزىمەن دە ادەيى ارناپ ايتقان، اشقان بولاتىن. قامار جاسىنان ەشكىمنىڭ جىلى ءسوزىن، شىن كادىرلەپ، قۇرمەتتەۋىن كورمەگەن. قايتا تۇرمىس، جوقشىلىق تابى باتقان ءۇيدىڭ كونپىس قىزى. بۋرابايدىڭ بالاسى ءىلىمجان قوينىندا ايەلى بار، مۇشەل جاس ۇلكەن باسىمەن بۇعان مىندەتسىپ: «كوكەيىنە شاينام اقىل قونبايتىن بايقۇس قىز، «بارار جەرىڭ بالقان تاۋ، و دا ءبىزدىڭ كورگەن تاۋ» بولار ءالى-اق، دەگەندەي سوزدەر ايتقاندا، قامار ومىردە ءدال ماقسۇتتاي ادام بار دەپ تە ويلاپ، كۇتپەيتىندەي ەدى. سونداي باسىمەن ماقسۇتتىڭ جاقسى ءسوزىن ەستىپ، ىنتىزار بولعان كوڭىلىن تانىعالى سول اياۋلى جىگىتتى ءوز ىشىنەن جانىنداي ىستىق كورە، كوزىنىڭ اعى مەن قاراسىنداي قادىرلەيتىن. ءوز باسى وزىنە قانداي ارداقتى بولسا، ونى قويا تۇرىپ، سول قىمبات جۇرەكپەن وزىنەن ماقسۇتتى جوعارى قويىپ، سارعايا كۇتىپ، ساعىنىپ جۇرەتىن. سول سارىلعان ساعىنىش ەمسىز، داۋاسىز... وسى دۇنيەدەن جالعىز ماقسۇتتى عانا قالاپ العان. جان-جۇيەسىن وسىنداي كۇيلەر زارىقتىرىپ كۇرسىنتكەن ءالسىز قامار كەلە جاتقاندا مىنا جاقتا ماقسۇت ءوزىنىڭ سابىر-تاعاتىن تاۋىسىپ، «ءسىز مەنى دەرتتى ەتتىڭىز - ماقسۇت!» دەگەن ءسوزىن، قايتا-قايتا ەسكە الىپ تۇرعان. سول ءسوز جايلى اسىرەسە بۇگىن، ناق وسى جەردە ەرەكشە ويلانىپ، سونى ءوزىنىڭ قارىزى ەتىپ: «دەرتتى ەتكەنىم راس»، ەندى سوعان نەمەن جاۋاپ قايىرىپ، ەم تابامىن؟!» - دەپ، ورنىن وتەي الماستاي قينالىپ تولعانعان. قاماردىڭ ءدال ءازىر وسىندا كەلەتىنىن ويلاعاندا، ءوزىن-ءوزى بيلەي الماي قالتىراعانداي بولىپ، دەمى دىرىلدەپ كەتەدى. ءبىر ءسات تىقىرشىعان كوڭىلىمەن قوبالجىپ، اينالاسىنا قارادى. وسى كوزقاراسپەن تۇرىپ قىستا كورگەن قاماردى سول كۇنگى شاراسىنا سىيماي، تۇنىپ تۇرعان كوز جاسىمەن ءدال قازىرگىدەي كورىپ تۇر... كەمەرىنەن اسقان ءمولدىر-مونشاق تامشىلار ءۇنسىز تۇرىپ ءۇزىلىپ-ءۇزىلىپ كەتكەن-ءدى.

ماڭايدا گۇلدەگەن توبىلعىنىڭ سىقاسىپ وسكەن، جاپ-جاسىل ءبۇرلى باسىنان، جاباعىلانىپ اشىلعان، شوق-شوق اق گۇلى اينالا ماڭدى كوكشاعىر تۇسكە ەنگىزىپ، بار ءوڭىردى جاس شاتتىققا ماس ەتكەندەي بولىپ تۇر.

بەتكەيلەردە جىپىرلاي جايناپ، شەشەك اتقان شۇعىنىق گۇلى كوزدىڭ جاۋىن الادى. كۇن كوزىنەن شۇعىلا تارتىپ، نارتتاي جانعان ال-كۇرەڭ گۇل جارقىراعان ءمولدىر ساۋلە اتىپ، مىناۋ جارىق الەمنىڭ كوز نۇرىن وزىنە تارتقانداي. الما اعاشتار، ورىكتەر گۇلدەپ، ساي ءىشى كوكەك ايىنىڭ اقشۇبار ءتۇستى شىت كويلەگىن كيگەندەي بوپ، وتكىنشى شاتتىق بۋىنا بوگىپ، مۇلگىپ تۇر. ولكە جىم-جىرت، تىم-تىرىس. قۇلاق شىڭىلى ەستىلگەندەي. شايداي اشىق كوك اسپان توڭكەرىلە جالتىرايدى.

وسىنداي بارشا سۇلۋلىقتى ەڭ نازىك، ءاز تىلمەنەن تابيعاتتىڭ كىپ-كىشكەنتاي، قۇمار-جۇرەك جارشىسى بۇلبۇل جىرلاسا، مىنا جاقتان الا قانات ساۋىسقان دا ەل سوزىنە وتىرىك سەنەتىن اققاپتال ايەلدەي، تاڭداي قاعا شىقىلىقتاي ءجۇرىپ، ۇياسىن جوندەيدى.

ءبىر ءسات تومەنگى جاق سىبدىر ەتە قالدى. ەلەڭدەپ تۇرعان ماقسۇت سەلت ەتتى. جولىنداعى جەلەكتەنگەن بۇتاقتى قولىمەن قايىرىپ، دالبىراپ سولاي قاراي باسا بەردى. جاقىنداپ، تاقاۋ كەپ قالعان قامار جالاڭباس قالپىندا، جازىق، اق ماڭدايى كوزگە جارق ەتە اعاش ىشىنەن شىعا كەلدى. ماقسۇتتى كورىپ كەنەت باياۋلاپ قالدى. ەكەۋى قازىر وزدەرى دە اڭداماعان حالدە، دىبىسسىز، ءۇنسىز كۇيدە. جىگىت جاس سۇلۋدىڭ توسىرقاعانىن كورىپ، اياعىن اسىعىپ باستى. قىز تولقىعان ءتۇسى بوزارعانداي بوپ نازىك بۇرالا سۇلىق قوزعالىپ كەلەدى. ال ماقسۇت ءوزىن قامار الدىندا العاش رەت ءبىراز بەيعامسىتىپ ۇستادى. مىناداي بولىپ، ءوز اياعىمەن كەلگەن قامارداي قىزدىڭ ءالى اشىلماعان بالالىق، جاستىعىن ەسكە الىپ ءوزى ونى اياپ تا كەتتى. بىراق قازىرگى ىرزاشىلىعىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋدىڭ ورايى جوق ەدى. قامار ماقسۇتتىڭ تۇسىنەن وزىمەن كەزدەسكەن سايىن كورەتىن شۇعىل قولايسىزدىقتى بايقاعاندا ءسال ەزۋ تارتىپ، جىميىپ كۇلدى. بەينەۋلى قىرلى ەرنىنەن اق تىستەرى مەرۋەرتتەي تىزىلە كورىنگەن. ماقسۇتتىڭ ساسقانداي، دالبىراڭقىراپ قالاتىنىن ءتۇسىنىپ، ەزۋ تارتقانىندا نۇرلى كوز، بۇلا ءجۇز قىز كوركىن ايرىقشا اسەمدەندىرەدى ەكەن. سونداي قالپىمەن قامار ماقسۇتتىڭ الدىنا جەتتى! دەم شالعان، تال بويى قىمباتىمەن جەتكەن سۇيگەنىن ايالاي قۇشاقتاعاندا قىز دا ماقسۇت كەۋدەسىنە شاتتىقپەن قاتار ۇيالۋ قوسا بىلىنگەن بەتىن باسا تۇرىپ قالدى. ەكەۋىنىڭ ءۇنسىز دەمدەرى ءبىلىنىپ، ءتىل توقتاپ، جۇرەك تىلدەسكەندەي ءبىر ءسات ەدى. «ەڭ كەرەمەت ءتىل ەكى عاشىقتىڭ ءۇنسىز بىلىسۋىندە» دەگەن راس. ۇلى ويشىلداردان قالعان.

وسى كۇنى ەكەۋى «ءومىرشى-اتا» سايىندا ءبىر-ءبىرى ءۇشىن «قۇربانبىز» دەگەن سەرتكە جەتتى. «جايىڭىزدى بىلەم، شىرماۋداسىز!.. بىلە تۇرىپ ۋ ىشكەن مەندەي شىعار... سونىمەن، سول سەزىممەن وكىنبەستەي، ەسسىز ەتكەن جاعدايىم بار. ارامىزدىڭ الىس ەكەنىن تولىق ۇقسام دا، تىلەۋىمنىڭ بولار-بولماسىنا كوزىم جەتپەسە دە، سىزدەي، ءدال سىزدەي سەنىم ارتارلىق ادامىم بار ەكەنىن قاناعات كورەم. ول قاناعات سىزگە قولىم جەتپەگەن كۇنى دە اينىمالى بولماق ەمەس. سىزگە «سەنەم» دەگەندە قولىنان كەلەدى دەپ سول ءۇشىن عانا سەنبەيمىن. شاماڭىز جەتپەي قالعان كۇنى جازعىرۋدان دا اۋلاقپىن. ارتىق تالابىم، ورىنسىز وكتەم سىزگە جاساعان قياناتىم بولار. مەنىڭ جولىمدا ءسىز ايانار دەمەيمىن. ەگەر جولىم بولمايتىن بولسا، بىرەۋلەردىڭ نازاسى، نەمەسە ءوزىمنىڭ كۇمانىمنەن شىعار دەپ بىلەمىن. اتا-انامنىڭ جۇگىن دە ءوز تاعدىرىما تاڭىپ بەت العان جەرىم». بۇل قاماردىڭ ءازىر وسى جەردە ايتقانى ەمەس. ونىڭ كۇنى بۇرىن تولعانىپ ءجۇرىپ جازىپ قويعان حاتى ەكەن. كيىزدەي كوگال ۇستىندە قامارمەن قاتار وتىرىپ ماقسۇت حاتتى وقىپ شىقتى. جاس جىگىت قاماردىڭ ويشىلدىلىعىنا قاراپ بۇرىن بىلمەگەن ءبىر شاتتىق بيىگىندە جۇرەگىن تۇلەتتى. قاعازدى ىشكى ءتوس قالتاسىنان العان قامار ءۇنسىز ۇسىنىپ بەرگەن. ول قانداي ءۇنسىز بەرگەن بولسا، ماقسۇت تا ءدال سونداي قايتا-قايتا ءتىلسىز وقىپ وتىردى. داعدارعان جىگىت ءبىر ويىندا بۇل حاتتى وسى بويى اكەسىنە جەتكىزىپ، ازار بولسا ونىمەن «ات كەكىلىن كەسىپ» شىعارداي تولقىندادى. كەرىمبەكتەي زيىندى اكە حات سوزىنە تۇسىنەر-اۋ، بىراق ۇلكەن ءۇمىت ارتقان بالاسىنىڭ قىزدى قانشالىق سۇيگەنىن ۇعىنۋعا كەلگەندە، بۇنىڭ وزىنەن شورقاق سوعار. جانە ءوز نيەتىن ءبىر وسىنىڭ تالاپ-ارمانىنا جىعىندى ەتىپ ساتا سالماس. وسىلاردى ويلاي وتىرىپ ءبىر ءسوزدىڭ كەزەگىندە:

- قامار! مەن ءسىز ءۇشىن باسىم قۇربان دەپ جۇرگەن اداممىن! - دەگەن ءسوزدىڭ اۋىزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن بىلمەي قالعان. «ەگەر جولىم بولمايتىن بولسا، بىرەۋلەردىڭ نازاسى، نەمەسە ءوزىمنىڭ الدەبىر كۇنامنەن شىعار دەپ بىلەم» دەيدى. ول - بۋرابايدىڭ با؟ كەرىمبەكتىڭ بە؟ ابدوللا ما؟ كىمنىڭ نازاسى؟ الدە ءداستۇرى بۇزىلاتىن ەل-جۇرت نالاسى قوسىلا ما؟ ماقسۇت قامار ويىنىڭ تەرەڭدىگىنە قايران قالدى. بۇرىنعى بۇرىنعى ما، بۇگىن سول تۇزاق جۇرەگىنىڭ قىل موينىنان تۇسكەندەي.

كۇن ءتۇس اۋعان شاقتا ماقسۇت وسى سايدىڭ جوعارعى تۇيىعىندا، اعاشسىز كەڭ تۇعىلدا، تىشقان ءىزى تۇسپەگەن جاس بالاۋسا كوگالدى ورتاسىنان قاق جارىپ اققان تاستى بۇلاق جاعاسىنداعى قىرمىزىداي قالىڭ شالعىنعا ات كورپەسىن توسەپ، ۇيقىنى سالىپ جاتقان مامىرتايعا كەلىپ جەتتى. ءبىراز ۋاقىتىن وتكىزىپ، بەتكەيدەن تەرىپ العان قوي جۋاسى سۇمبىلدەنىپ قاسىندا جاتىر. شاڭ اتاۋلى جوق، جاقىندا عانا جاۋىن شايعان گۇلدى ءشوپ، كىرشىكسىز شالعىن قۇلپىرىپ تۇر. اينالا ماڭ كوك تورعىنداي. تازا اۋادا ۇيقتاعان قاتتى ۇيقىدان اتىنىڭ كىسىنەۋىمەن ويانىپ، باسىن جۇلا كوتەرىپ العان مامىرتايعا ماقسۇت سونادايدان:

- وي، ءباتىر-اۋ! ەرتەگىنىڭ ديۋلارىنشا ءبىر سايدى ءبىر ءوزىڭ جەكە جايلاپ، ەل كوشىپ كەتسە، قىڭق دەر ءتۇرىڭ جوق قوي! كانە، نە ءتۇس كوردىڭ؟ - دەپ مۇنىڭ جاتىسىن قىزىقتاپ، از جەلپىنىپ ازىلدەپ كەلە بەردى. مامىرتاي باسىن كوتەرىپ العان بويى ەكى اياعىن قاتار كوسىلىپ، اڭقاۋسىعان كىسىدەي بولىپ وتىرىپ، وتىرىك ەسىنەپ، جان-جاعىنا كەرگىڭكىرەپ قاراپ قويدى. سونان سوڭ ءسال كەيىگەن ادامسىپ:

- پاي، شىركىن! ءبىر ءتاتتى ۇيقىدا جاتىر ەكەم، كەلە قويعانىڭدى قاراشى! ايتپاقشى، شىرت ۇيقىدا جاتىپ شىنىمەن ءبىر قىزىق ايان كورگەنىم بار، - دەپ الىپ، سوعان جالعاستىرا، شۇبىرتىپ سويلەي جونەلدى. ايتقانى باعانادان قۇراستىرىپ العان، جاتتاندى ءسوز سياقتى. تەگىندە، مۇنىڭ ءوزىن ماقسۇتپەن قۇرداس دەيتىندەي ەمەس، قاپساعاي، سالالى دەنەسى بولسىن جانە ەرتە ۇيلەنگەندىكتەن جولى، ۇستامى بولسىن اۋىلداعى ۇلكەندەردىڭ بىرەۋى ءتارىزدى بولاتىن. ءارى ءوزى سويلەسە دەس بەرمەيتىن ءىشتى.

- تۇسىمدە ءبىر تۇيعىن قۇس كوك قاناتى سۋىلداپ، شۇيگىپ ۇشىپ كەلە جاتقان ەكەن دەيمىن. سويتكەنشە بولمادى، جەندەتىمنىڭ الدىنان اجالى بار ما، اق كەۋدەسى كۇن تارتقان، ءبىر اق توتى تاپ بولماسى بار ما... ۇرەي قىسقان ۇيىندە جاتا الا ما، سەنى ايداپ شىققان كوك دولىنىڭ داۋىلى، كوك قاناتتىڭ سۋىلى شىعار-اق دەپ تۇردىم... ايتقانىمشا بولعان جوق، ءوزى كەلگەن توياتتى ەندى تۇيعىن ىلمەسى بار ما؟ ءلازاتىن كورىپ، اق كەۋدەگە مىنبەسى بار ما!..- دەپ مامىرتاي ەكى الاقانىن جايىپ ماقسۇتتىڭ نارازى بوپ، تۇيىلگەنىنە قاراماي، قايتا ونان سايىن راحاتتانعانداي ساقىلداي كۇلىپ: - ءوزى دە كوپ قالعان جوق... كىشكەنە شىداساڭشى، - دەپ الىپ:

- انە، ءسويتىپ ەر ازىعىن ايىردى، جانۋاردىڭ موينىن بۇراپ قايىردى... سونىمەن نەمەنە، قىران ءىسى سول ەكەن، ءبىر ءساتتىڭ عانا ۇستىندە بيشارانىڭ باۋىزدام قانىن قالدىرىپ، كوڭىلگە تويات الدىرىپ، پاتشاعار قايتا كوتەرىلىپ كەتكەن ەكەن دەيىم، ءدال سول كەزدە جامانداتقىر اق بوز ات شارت كىسىنەپ جىبەرىپ وياتتى دا جىبەردى! - دەدى سانىن سوعىپ. ماقسۇت بۇل اڭگىمەنى باسىنان اياعىنا دەيىن اڭىرىپ قالعان قاباقپەن لاجىسىز بايلانا ءارى، قىزاراقتاي تىڭداپ كەپ، اقىرىندا شىداي الماي، ات ۇستىندە شالقايا قاتتى كۇلىپ جىبەردى. ارتىنشا ءوزىن تەجەپ، قاباعىن شىتىنىپ الدى.

- وي، سارناۋىق، داۋاسىز! نە تانتىپ، باقسى بوپ وتىرسىڭ! - دەپ ەكى بەتى ىپ-ىستىق بوپ كەتتى. قامار ءۇشىن، ارى بيىك جازىقسىز قامار ءۇشىن ونىڭ قىمبات نامىسىن مامىرتايداي قىلجاق قۇرداستىڭ اياۋسىز بۇلاڭ-ويناتقانىنا ىزا بوپ قالدى. قىمباتىنا سوقتىققانىنا بۇرتيىڭقىراپ قالعان. توستەن شىعىپ، قىز بۇرىمىنداي قۇلاپ تۇسكەن قاسقا بۇلاق باسىنان ءومىرشى سايىنا قوش ايتىپ، ەكى جىگىت اتتانىپ ءجۇرىپ كەتتى. ساي باسى بيىك ەمەس، اناۋ كورىنىپ تۇر. ماقسۇت قازىر مامىرتايمەن ەشنارسە جايلى سويلەسىپ، اڭگىمەلەسكەن جوق. جولداسى مۇنىڭ قاباعىنا قاراپ اۋجايىن الىستان شارلاپ ۇعىندى. جۇرەگىن وزگەشە ءبىر كىشىلىك سەزىم بيلەگەن ماقسۇت ومىرگە شەكسىز قۇشتارلانا تۇسكەن كۇيمەن تۇڭعيىقتانىپ، جولداسىمەن ءۇنسىز قاتارلاسىپ، ات باسىن ورگە سالا اياڭداي بەردى. مۇلايىمدىگىمەن بىرگە ويىنان ارىلماي كەلگەن زور كۇدىگى قازىر قايتا قوزىپ، ەندى بۇرىنعىدان دا ۇدەي تۇسكەن حالمەن، ءىشى تىنىپ، قالىڭ ويدىڭ قاماۋىندا كەلە جاتتى.

قايتا-قايتا كۇرسىنىپ شيرىعادى. قاماردان باسقا ەشكىم تانىماس وسى كوڭىلىن بۇكىل الەم بىلسە عوي! بۇنىڭ ورنىندا ءدىندى تۇتىنۋشى بىرەۋ بولسا ءدال بىلتىردان بەرگى جاعدايىن «ەشكىم بىلمەسە، قۇداي ءبىلسىن، اقىمدى جەمەس» دەر ەدى. سونداي ءبىر عايىپ سىرلى، نازىك مۇڭمەن دۇنيە الەمگە ماقسۇتتىڭ دا شاعىنعىسى كەلگەندەي. ول بۇگىنگى ىشكە سىيعىزا الماعان ولشەۋسىز سەزىمنىڭ كۇيىكتى، قاپا-اشۋىمەن تۇنشىقتى. جول بويى دۇنيە بۇعان قۇلازىپ، ىشتەن تىنۋمەن بولدى. جان قىسىلعانداعى باسىنا كەلگەن ويدىڭ ءبىرى «ەگەر و دۇنيەنىڭ بار ەكەنى راس بولسا، قارا قىلدى قاق جارا، وسى كوڭىلدىڭ ءبارى باعالاناتىن بولسا، وندا اينالامداعى ادامنىڭ بارىنەن وزۋىم مۇمكىن-اۋ» دەگىزدى. جانىنداعى سەرىگىنىڭ كوكىرەگى جالىنداپ، ءىش-وزەگى الاۋعا تولىپ كەلە جاتقانىن ۇعىپ، مامىرتاي دا ۇندەمەي اياڭداي بەردى. دوس كوڭىلىنىڭ وكسۋلى تىنىسىن بۇگىن ەشنارسەمەن بۇزعىسى كەلمەيدى. كۇن ۇزاققا بايلاۋ كورگەن اقسۇر ات ماقسۇتتىڭ قولىن ءجيى تارتا ءتۇسىپ، تەرىسكەيدىڭ تۇنىپ تۇرعان جاس بالاۋساسىن بورت-بورت شالىپ، جۇرە جۇلىپ بارادى. اشقاراقتانىپ، اشۋلى كۇيى بارداي مول شالعىنعا تۇمسىعىن كومە تىعىپ جىبەرىپ، جارىم بەلىنەن جۇلقي شالىپ وتتايدى.

ماقسۇت قاماردىڭ جايىن ەسكە الىپ، جول بويىندا تەك سونى ويلادى. مۇڭلى قامار بۇعان:

- ساعان قولىم جەتپەي مە دەپ جاتسام-تۇرسام تەك سودان قورقا بەرەم... ايتەۋىر، ءتۇستىم ءبىر وتقا! سول دەگەنىمە جەتپەسەم، ەندى الدىم كۇمان! ادام بوپ ءجۇرۋىم ەكى تالاي... ءۇمىتىم جەتپەسكە ۇمىتتەندىرىپ، قول سوزعىزدىڭىز! الدەكىمشە دۇنيەگە مازاق بوپ، ءتىرى جۇرگىم كەلمەيدى! - دەپ، بودا بوپ جىلاپ قايتتى. ماقسۇتتىڭ يىعىنا باسىن سۇيەپ ەگىلگەنى جانىن جارالاعان. سونى ويلاسا قازىرگى كۇدىگىنەن ءوزى شوشىنىپ، انىق قورقىپ كەتەدى. ءوز ويىن ءوزى تۇگەندەپ كەلگەندە ماقسۇتتىڭ ەندىگى ءحالى باسىن تاۋعا-تاسقا ۇرعىزعانداي ەدى. قامار ءۇشىن ماقسۇت، ءسوزسىز، ەل بىرلىگىنە ىرىتكى بولماق. ەل ىشىندە تىزە قوسىپ، ۇرپاعىن قورعار ۇيتقى بولماسا، اينالادان قورشاپ، ورتاسىنا الىپ، قاماپ وتىرعان گومينداڭ وبىرلارى باس كوتەرەر ادامىن جىلىمىنا باتىرىپ، جۇتا بەرمەك. سىناپ كولىنە تارتقىزعانداي، قۇردىمىنا ءسىڭىرىپ، جويا تۇسپەك. اناۋ بۋراباي ءتارىزدى ادامدى جىلان ۇيرەتكەندەي، باسىنان سيپاي ءجۇرىپ، بۇگىنگى حالگە جەتكىزۋ، ابدوللاداي ەل باسىنى ماموزىدان ءبولىنتىپ، كوپ مەرەيىنە قايتا قايىرىن كەلتىرۋ دەگەننىڭ ءبارى الدەكىمنىڭ عانا ەمەس، رۋلى ەلدىڭ تابىسى ەمەس پە ەدى. شەرۋ ءۇشىن، ءبىر تايپى ەلدىڭ ەرتەڭگى-بۇگىنگىسى ءۇشىن بۇل بىرلىك تابىستىڭ تابىسى. سول ابدوللانىڭ كەرىمبەككە قوياتىن ەندىگى بار شارتى وسى ماقسۇت باسىنا بايلانىستى. ابدوللادان ءبىر ايىرىلىپ، قامار ءۇشىن بۋرابايدان ەكى اجىراۋ شەرۋگە مۇلدە شەشەك ەگۋ! وندا كەرىمبەك بۇگىنگىدەي كۇنى ءاليدى قورعاپ، بۇلارعا دا پانا بولا الماس ەدى. وزدەرىنە سۇيەنگەن از ءۇي دوس-جار قاۋىمنىڭ سەنىمىن اقتاماۋدىڭ اياق جاعى، و دا تاۋقىمەت. جامان كۇندە ءبىر-بىرىنە جار بولعان وپالىلىقتارىنان ايىرىلادى. ايىرىلۋ عانا ەمەس، قارمانارىنان قوسا اجىراپ قول قىسقارماق.

ديحان ءجايىن بىلەتىن اليلەر كوشىپ كەلگەلى قازاقتىڭ ءبىر شوعىر اش-ارىق اۋىلى دا ونى وزىنە شىنايى پانا ەتىپ تاپقان. ولار مۇڭ-ماقساتتا تاعدىرلاس.

ەندى سونداي بۇكىل ەلدىڭ ورتاق نيەت قادامىنا ءورت تاستاۋ، جانە سول ءورتتى ءوز قولىمەن قويۋ ماقسۇت ءۇشىن ەشنارسەمەن كەشىرىلىپ، ەش وتەۋمەن تازارماس «سۇم» اتاندىرار باعاسى بولار ەدى. ءوز موينىندا وسىنداي نەشە باتپان- جاۋاپكەرشىلىك تۇرعان ماقسۇت ەڭ اۋەلى، سونىڭ ءبار-بارىنەن بۇرىن قامارعا قارىزدار ەكەنىن تاعى ۇعىپ كەلە جاتتى.

5

وسىدان ەكى كۇن وتكەندە شەرۋ ىشىنە ءبىر توپ جاساۋىل شىقتى. بۇل جولى ارالارىندا ءبىر-ەكى عانا پوليتسەيى بار شەرىكتەر انىق اسكەري تۇسپەن كەلگەن. نايزالى مىلتىق، قايقى قىلىش اسىنعان سارالا توپ جول-جونەكەي قازاق اۋىلدارى ۇستىندە ۇرە شىققان ءيتتى اتىپ، كورگەن جاندى سەسكەندىرىپ جەتكەن. مىلتىق ۇنىنەن بەزگەن ءيتتى قودىراڭداعان جاساقتار ءۇي-ۇيگە ايداپ تىعىپ، قازان-وشاق، قۇرت جايىلعان ورەلەردى ارالاتا قۋالاپ اتىپ، جولشىباي كورگەن جاننىڭ زارەلەرىن ۇشىرا ءجۇردى. ماموزى ارىزىنا كۋالىك ەتكەن انەگۇنگى باي قىتايلار بولعاندىقتان، كۇرەدە مۇنى ەستىگەن وكىمەت ورنى قاھارىنا ءمىنىپ ۋەزدەن اسكەر شىعارعان. ولار شەرۋگە بۇ ساپار قايناعان اشۋمەن جىبەرىلگەن. شەرىكتەردىڭ جاڭاعىداي ايدىن اسىرا قۇتىرىنۋى سول. بۇرىنعىداي اكت جاساماي، ءوز امالسىزدىعىن اشىق شاعىپ، ارىز جازىپ جەتكەن ماموزى ۇكىمەت ورنىنا بەتىن جىرتقانداي بولىپ كەلگەن. ماموزىنىڭ بۇل نامىسىن، ارينە كۇرە ۋەزدىك ۇكىمەتى ءوز نامىسىنداي قورعايدى. ءسويتىپ دولىققان اشۋمەن شىققان اساۋ توپ ات باسىن دۇڭگەن ديقاندارىنا تىرەگەن. كەلگەن بويى ءاليدىڭ اۋىلىن ءتىنتىپ، ءۇيدى-ءۇيىن قاراپ، بىردەن قىزدى ىزدەي جەتكەن. «تاپ» دەپ، ەكى پوليتسەي ءاليدى ەكى جاعىنان ورتاعا الا دەگبىر سالىپ، اي-شايعا قاراماي اۋىلدى ۇركىتىپ ونى ساباي باستاعان. ءبىر شەتى باسا-كوكتەپ، اتتان تۇسە، بەلدەرىندەگى قىلىشتارىن سۇيرەتە، ۇيلەردى ارالاپ، قۇتىرىنا ءتيىپ، قاتىن-بالانى ىننەن-ىنگە تىققان. ءاليدىڭ ايەلىن «قىزدىڭ قايدا ەكەنىن ايت» دەپ شوشىندىرماق بوپ بۇرىمىنان ۇستاپ، سۇيرەي باستاپ ەدى. ءامينا قارسىلىق كورسەتكەن سوڭ، جابىلا كەتىپ ونى دا ۇردى. تۇس-تۇستان اقىرا جۇلقىپ كەپ، شاپالاقپەن ۇرعىشتاپ قيناعان.

ەكى كۇننەن بەرى بۇل ماڭدى سىرتتان قاراۋىلداپ جۇرگەن قازاق جىگىتتەرى ءدال كۇن باتار شاقتا اۋىلدىڭ تومەنگى جاعىندا قوپاقتاپ، سۋىت جورتىپ كەلە جاتقان توپ اتتىنى كورىسىمەن سولاي قاراي بەت قويىپ، شەرىكتەر ۇيمەلەگەن كەشكى اۋىل ۇستىنە ولار دا قاپتاي جەتكەن. ءوز جانىنداعى ون اسكەرگە ارقا سۇيەگەن جاڭاعى پوليتسەيلەر ءاليدى جىبەرمەي ءجۇرىپ، ەكى جاقتاپ ساباپ بەت-اۋزىن قان جالاتىپ ۇردى. اڭدىزداپ جەتكەن قازاق جىگىتتەرى ءاليدىڭ قانعا باتا، سۇلاپ جاتقانىن كورگەندە، الدىڭعى شوعىرى ىركىلمەي ساۋلاپ، اتتان جاپىرلاي ءتۇستى. توپتىڭ الدىنداعى ارىپپاي ءبىر اۋىز ءتىل ۇقپايتىن شەرىكتەرگە قىبىرسىز جاتقان ءاليدى قوس بۇكتەۋلى قامشىسىمەن كورسەتە، يەگىمەن نۇسقاي:

- ەي! سەندەر، وسىنداي ادام ۇرۋعا بولادى ما؟! سەن كىسى ولتىرەدى مە؟! - دەپ دەبەيلەپ كەلدى. شەرىكتەر وتىز شاقتى جىگىتتىڭ اياق استىنان ساپ ەتىپ كەلىسىنەن سەكەم الىپ قالسا دا، ەكى پوليتسەي قاتارىنان بىردەڭە-بىردەڭە دەپ ارىپپايدىڭ ءوزىن جازعىرعانداي قارسى اقىردى. بىراق ولارىنان ارىپپاي قايمىققان جوق. ءاليدى ۇرعان بۇل پوليتسەيدىڭ بىرەۋى وتكەن كۇزدە تەرگەۋ تۇسىندا كورگەن ادامى. ءوزىن ەكى-ءۇش دۇركىن الدىنا سالىپ ايداعان، ۇيرەنگەن جاۋى ەكەن. ارىپپايدىڭ تەرگەۋدەگى مەرەيىن ول ۇمىتا قويماعان ءتارىزدى. كورگەن جەردەن بۇدان كوز الماي قالعان. ءتىلماش بولا كەلگەن قياق مۇرتتى دۇڭگەن جىگىتىنە ارىپپاي ءسوزىمدى اۋدار دەگەندەي تەز قاراپ ءوتىپ، جاڭاعى پوليتسەيلەرگە ءشۇيىلىپ:

- ەي، سەندەر بۇ جەردە ادام ۇرا المايسىڭ! ەرتەڭ سەن بارعان جەرگە ءبىز دە بارامىز! - دەپ، كەۋدەسىن بۇكتەۋلى قامشىسىمەن ۇرىپ:

- مىناۋ نە؟ توقتات باسسىزدىقتى! - دەپ اقىرا بۇيىرعان. جاۋ جەندەتتەرىن ورتاعا الا باستاعان كوپ جىگىتتىڭ ارىپپايدان باسقاسى ءالى ءۇنسىز. ءبىر جانجال شىعىپ كەتە مە دەپ، جاڭاعى قۇتىرىنعان پوليتسەيلەر ەندى ەشكىمگە قول كوتەرە الماي قالدى. ون شاقتى شەرىك كوپ جىگىتتىڭ ەشقايسىسىن جولىنان جۇلىپ تاستاي الماي، سولاردىڭ ورتاسىندا قورشالىپ تۇرىپ، ءتىلماش ارقىلى لاجىسىزدان ەكى-ءۇش اۋىز سوزگە كەلدى. ىشتەرىندەگى دارەجەلى ەكى-ۇشەۋى قاتارىنان:

- قىزدى جانە جىگىتتى تاپپاي، ۇكىمەتتەن ەشقايدا قۇتىلا المايسىڭدار!

- بۇلارىڭ كوزسىز اقىماقتىق! قىز قايدا؟ قىز بەن جىگىتتى وسى قازىر تاباسىڭدار، دەرەۋ! - دەسىپ دۇڭگەن ديقانى مەن ءامينادان وسى جاۋاپتاردى سۇراعاندا، كۇيەۋى ەكەۋى بىردەي سوققى جەگەن ايەل سولقىلداپ جىلاپ تۇرعان بويى دۇڭگەن تىلىمەن ايقىن-ايقىن سويلەپ:

- بار بولسا، المايسىڭدار ما! وسى ۇيلەرگە شەتىنەن كىرىپ، الدە دە قاراڭدار. جوق دەپ ايتتىق قوي. تاڭ اتا كەلدى دە ەكەۋى ەكى اتپەن وسىلاي قاراي ورلەپ جونەلدى. مەن قايدان بىلەم، ولاردىڭ قاي جەردە ەكەنىن. مەنىڭ كۇيەۋىمنىڭ نە جازىعى بار، وسىنشا؟! - دەي، قوس الاقانىمەن بەتىن باسا بۇگىلىپ، ەڭىرەپ جىلادى.

بۇل ۋاقىتتا قازاق جىگىتتەر ءاليدى قاۋمالاپ كوتەرىپ ۇيگە ەنگىزىپ بارا جاتقان-دى. وسىدان كەيىن شەرىكتەر توبى ەندى سوزگە كەلمەگەن بويلارىندا تومىرىلىپ اتتانىپ، كەرىمبەك اۋىلىنا قاراي تارتىپ كەتتى... كەرىمبەكتىڭ قاسىندا ەكى-ءۇش كۇننەن بەرى ءوز جيىنىن ۇزبەي جۇرگەن كوپ ادام بار-دى. وسىنداي ءبىر قيمىلدىڭ بولاتىنىن كۇتىپ، ءيسى شەرۋ بولعان جەردەگى ءار اتانىڭ، مول اتانىڭ ادامدارىنان وسى اۋىلدا ءۇي-ۇيگە تەگىس ءبولىنىپ، قونا جاتىپ جۇرگەن شوعىر-شوعىر، توپ-توپ قوناقتار ەكى كۇننەن بەرى تاراماعان. مىنە، تۇنگە اينالا كەلىپ كەرىمبەكتى ورتاعا العان شەرىكتەرگە سول كوپشىلىك كولدەنەڭ تۇردى. بىراق شەرۋ بۇل ىستەن باس امانداپ تانۋدى ويلاعان جوق. ەندى ءسوزدى اشىققا سالا سويلەپ، قىزدىڭ تولەۋى جەتكەن قىز ەكەنىن، سوعان ءبىر ەمەس، بار شەرۋ كۋا بولاتىنىن، قىز بەن جىگىت تە ءبىر-ءبىرىن ءاۋ باستان قالاعان جاستار بولعانىن، قايتا ول ەكەۋى ۇكىمەت زاڭىنان ءوز باستارىنا ەركىندىك، پانا تىلەپ، جاناشىر جاردەم سۇرايتىنىن دالەل عىپ سويلەدى. كەرىمبەك قىزدىڭ ءوز قولىنان الىنعان، ساۋساعىن باسقان قولحاتىن دا دالەل ەتىپ اراشا بولارلىق ايعاق پەن كۋالىكتى مولايتىپ جاتتى. شەرىكتەردىڭ ءالي اۋىلىنداعى جاڭا عانا ارىپپايلار كورگەن ويراندارىن بۇلاردىڭ ءوز بەتتەرىنە قارسى باستى. بۇل ەرتەڭگى بەرىلەر جاۋاپتىڭ دا شەتى. سونىمەن قانشا ءزارىن شاشىپ، كارىن توگىپ كەلسە دە، شەرىكتەر كوپكە توپىراق شاشا العان جوق. بۇلاردى ۇيگە تۇسىرگەن كۇتۋشى جىگىتتەرگە قوناعاسى دايىنداتىپ ابدوللا، كەرىمبەك، تايلاقباي، قارىمساق سياقتى كىسىلەر وزدەرى بىرگە بولدى. العاشىندا اتتان تۇسپەي تۇرعان شەرىكتەر:

- سەندەر قىزدى تاپپاساڭدار، وسى بويدا كۇرەگە جۇرەسىڭدەر!

- تاپپاي ەشقايدا قۇتىلمايسىڭدار! - دەسىپ، قازاقتىڭ جاڭاعى ۇلكەندەر باستاتقان جاياۋ توبىمەن دىگىر سالا تىلدەسكەن. كەيىن باعاناعىداي دالەلدى جاۋاپتاسۋدان سوڭ بارىپ، كۇرەدەن بەرى قاراي اۋلەكىلەنە شاپقان جاساۋىل اپتىگى باسىلىپ، سابالارىنا تۇسىڭكىرەگەن. قوناق ءۇيدىڭ تورىندە قارعاداي ءتىزىلىپ ون ەكى شەرىك وتىر. سىرتتا كەرمەدەگى اتتارىنىڭ تەرىن ۇگىپ، قۇرعاتقان بولىپ ءبىر شەرىك پەن باعاناعى ەكى پوليتسەي ءجۇرىپ الدى. قارىمساق ولارعا جاي مەزىرەتى ءۇشىن، ءۇيدى نۇسقاپ، ءوز اۋزىن قولىمەن كورسەتىپ، تاماق ىشۋلەرىن ايتىپ ەدى. سوعان قاراي ولار دا ءوز قارىندارىن الاقاندارىمەن باسا، بەلگى بەرىسىپ، توق ەكەندىكتەرىن ۇقتىردى. بىراق بار توپتىڭ ورتاسىنداعى مىلتىق، قىلىشتان وزگە جالعىز اۆتومات وسىلاردىڭ موينىندا بولاتىن... ءتىلماش شەرىكتەردى باستاعان سىرىقتاي ۇزىن، سيدا، ءوزى بارىنشا تاكاپپار لەيتەنانتپەن تايلاقبايدى ازىراق سويلەستىرىپ وتىردى. ولار قازاقتىڭ تۇرمىسىن قىزىقتاعانسيدى. اناۋ ءبىر جەرىندە اڭقاۋسىپ: - اتتىڭ ءسۇتىن (جالپى جىلقىنى ايتقانى) ىشە بەرگەندە اقىل كىرگىزە مە؟ - دەگەن. تايلاقباي ونىڭ ەكى تاناۋىنان ءتۇتىن بۇرقىراتىپ وتىرعان سيقىنا كوز سالىپ:

- ءبىزدىڭ قازاقتا «تاپقانىڭ التىن بولعانمەن، تارتقانىڭ تەمەكى بولعان سوڭ، قۋ جانىڭا نە پايدا!» دەيدى. قىمىز ودان جاقسى، - دەدى. سويتە وتىرىپ ءبىر قوزى جەگەن جاساقتار ەل ىشىنەن قىزدى قولعا دەرەۋ تيگىزىپ، جۇلىپ اكەتە الماي، سونىڭ ەسەسىنە جاۋاپكەرلەردى ءتىزىپ قايتىپ ەدى. كەرىمبەك باستاتقان: ابدوللا، ارىپپاي، ءالي، تايلاقباي سياقتى ون شاقتى ادامدى اكەتتى. رۋلى ەل بۇل جولى وسى از عانا جاۋاپكەردىڭ ءوزىن جىبەرىپ قانا وتىرماستان، وسىنداعى جۇپ جازباي جۇرگەن ءجۇز قارالى كىسىسىنىڭ بارلىعى دا ءوز بەتتەرىمەن اتتانىپ كۋالىككە كەتتى. مالعا-جايعا يەلىك ەتەر، ءبىر اۋىلدىڭ كەيبىر جالعىز باستى كىسىسى دە بۇل ساپاردان جىرىلىپ قالعان جوق.

ماموزى بۇ جولى پوليتسيا مەكەمەسىنە توقتالماي، ۋەزدىك ۇكىمەتكە بارعان. ارىزدا شەرۋگە كوپ پالەنى جاماپ، جالا جاۋىپ توندىرگەن.

«شەرۋ شەندەسىپ الدى. بۇرىنعى ءوز ىستەپ جۇرگەن بۇلىك ىستەرىنەن اسىپ، ەندى دۇڭگەننىڭ قىزىن دۇڭگەنگە الىپ قاشتىرىپ جانە بۇكىل شەرۋ بولىپ جينالىپ اپ، قۋعىنشىنىڭ الدىن توسىپ، قىز يەسىنە، ونىڭ ءوز اكەسىنە ەسە بەرمەۋگە دەيىن جەتتى! قارۋ، سويىل كوتەرگەن جاساق قۇرىپ، اشىقتان-اشىق ادامىمىزدى تارتىپ الدى. ۇكىمەت زاڭىنا ەلدى قارسى قويعان وتە ۇلكەن قاۋىپتى ۇيىمداستىرۋشى بار. سونى بىلمەي بولمايدى!.. ول - كەرىمبەك! سونىڭ كەسىرىنەن كازىر ەل ىشىندە ۇكىمەت جۇمىسىن جۇرگىزۋشى، اقالاقشى - ابدوللا دا ءوز قازاعىنىڭ ىقپالىنان شىقپاي، اشىق سىرت بەرىپ، ساياساتىمىزعا قارسى كەپ وتىر! دۇڭگەن ۇلتىنىڭ ءوز اراسىنا ىرىتكى سالىپ، الا اۋىز ەتۋگە ەڭ باستى سەبەپكەر بولىپ وتىرعان بۇزعىنشى كەرىمبەك تەرگەلسىن! مۇنىڭ ءبارى ەرتەڭگى كۇنى ۇلى ۇكىمەتىمىز ءۇشىن ارتى جاقسىلىققا سوقپاۋدىڭ نىشاناسى! اسىرەسە، وسى شەرۋ ەلىن ۇكىمەت زاڭىنا قارسى ۇيىمداستىرىپ وتىرعان وتە قاۋىپتى كەرىمبەك ءتارىزدى باسشىلارىن ەسكە الماي بولمايدى! تەك سونداي قارىمساق، ارىپپاي، ءالي سياقتىلارىن ەل ىشىنە قويماي، الاستاۋىن سۇرايمىز». ماموزى ءسوزى وسى.

ەندى وسىعان وراي شەرۋدىڭ ارىزى دا ارتى مىعىم سوزدەي بوپ، قوماقتى جاتتى. «ماموزى از ءۇيلى كەدەي دۇڭگەن اۋىلىن ويران ەتىپ، شاۋىپ كەتتى. جازىقسىز قاتىن-بالاسىن شۋلاتىپ ۇرىپ، كىسىسىن مەرتىكتىردى. ال ءالي ءىنىسى بولسا، زاڭ ورنى - وزدەرىڭىز بۇرىننان جاقسى بىلەسىزدەر، التى جىل بويى تابانداپ قىز اكەسىنە اقىسىز، پۇلسىز ەڭبەك ەتكەن. قىزدى ءوز اكەسى بەرمەك بولعاندا وتىرىك باۋىرماشىل كىسىمسىپ بەرگىزبەگەن ماموزى! ءتىپتى سول ءۇشىن ءاليدىڭ قۇدالىققا قولدان وتكىزگەن مالدارىن دا ماموزى قايىرىپ بەرمەي جەپ وتىر. كەدەيلەرگە اشىق زورلىق كورسەتىپ، كەكتەندىرگەندىكتەن اقىرى ءبىر-ءبىرىن سۇيگەن ەكى جاستىڭ قوسىلىپ قاشۋىنا اكەلىپ سوقتىرىپ وتىر. بارلىعىنا دا ءوزى سەبەپكەر. قىز ءوز اكەسىمەن بىرگە تۋىسقان ماموزىنى دۇرىس دەيتىن بولسا قاشار ما ەدى؟ ءوز قىزدارىنىڭ بۇنشالىق قارسىلىق ارەكەتى وزدەرىنە دالەل.

وسىعان بۇكىل شەرۋ ىشىندە، قالىستىق رەتىندە، ءاليدى قولدامايتىن ادام جوق. نەشە جىلدان بەرگى ماموزىنىڭ كورسەتكەن قورلىعىنا سالعاستىرعاندا اتا-انالارىنا تيەسىلى اقىسىن وتەپ، سۇيگەن قىزىن الىپ قاشۋ قانداي ايىپ ەكەن؟ ماموزى زورلىعىنىڭ سالدارىنان سول وتكەنىن قايتىپ الا الماي، اق-ادال اقىسىن جەگىزىپ وتىرعان سوڭ ءوزى ىقتيار قىزدى الىپ قاشۋ ءتىپتى، بەرى ايتقاندا امالسىزدان تۋعان. ماموزىنىڭ زۇلىمدىعىن اياۋسىز كورگەن ءاليدىڭ جان اشۋى مۇنىمەن دە باسىلماق ەمەس. كەرەك دەسە، بۇلارمەن اقىلداسپاي الىپ قاشىلعان قىز ءۇشىن پوليتسەيلەر ءاليدى ايەلىمەن قوسا سوققىعا جىققان. ول دا ماموزىنىڭ جاپقان جالاسىنان. جانە قىز الىپ قاشىلعاندا شەرۋ جيىنى سول ءۇشىن جيىلماعان».

وسىلاردان باسقا ارىزعا بەل بولعانداي تاعى ءبىر ەرەكشە جاي، «ماموزى سالعان ويراننان شوشىنعان ەكىقابات ايەل بالا تاستادى. جازىقسىز ءبىر ادامنىڭ ەگىس كەزىندە قولىن سىندىردى. ودان باسقا ماموزى ولىمشە عىپ ساباپ كەتكەن ءبىر شەرۋ قازىر قاۋىپتى حالدە جاتىر». شەرۋ ءسوزى وسىلار.

ۋەزدىك ۇكىمەت اكىمى - ما شيانگون ەكى جاقتىڭ وسىنداي سوقتالى پىكىرىمەن ساناسپاي وتە المادى. ەكى ارىزدىڭ ءاربىر ءسوزىن كوپ قاداعالاپ، سالماقتاپ اۋەلىڭدە ءۇنسىز تەكسەردى. سونان سوڭ ەكى جاقتى كەزەك ايتىستىرىپ، ۇيەزدىك مەكەمەنىڭ ءوز سۇراق-تەرگەۋىمەن ىرعاستىرىپ تەكسەرتتى. بۇل جاعىنا كەلگەندە شەرۋ ءبىر اۋىزدى بولاتىن. كۇرەمەنەن قىرىق جىلداي ىستەس بولىپ كورگەن تايلاقباي دا بۇل جولى ءوز سويلەر ۇلەسىنەن شەتتە قالماي، ۇلىق الدىندا ەكى جاققا دا بار كۋالىگىن ايتىپ، ۇلكەن داۋعا بەل شەشىپ كىرىسىپ ەدى. مىنە، وسىنداي جاڭعىرىعى مول، سان سالالى داۋدىڭ الدى-ارتىن شولىپ، باس-اياعىن شولكەمدەپ ۇعىپ بولعاننىڭ وزىنە ءبىر جۇما ۋاقىت ءوتتى.

6

بۇل ۋاقىتتا قىز بەن وسمان قازاق اۋىلىندا. انەۋگۇنى ماموزىنىڭ ارت جاعىنا قالدىرىپ كەتكەن تورۋىلى بارى سەزىلگەن. سوندىقتان اۋىلدا ەركەكتەر قاراسىن ۇزبەسىن، قىزعا يە بولماي قالماسىن دەپ، ۇلكەندەر كەيىنگى جاقتى ارنايى ادامدارعا اماناتتاپ، قىز، جىگىتتى قانىكەنىڭ قولىنا تابىستاپ اتتانعان. بايبىشەنىڭ ءبىر كىشكەنە ۇرانقاي ءۇيى بوساتىلىپ، وسمان مەن قازاق سالت-سىرىن جاقسى بىلمەيتىن جاس كەلىندى سوندا ەنگىزگەن. بۇل ەكى جاستى اۋىل ءبىر جاعىنان تاڭ كورىپ، ءارى ەكىنشى جاعىنان باسىنا ءىس تۇسكەن ءمۇساپىر ساناپ، ورتالارىندا سىيلاپ ۇستاپ ساقتاعان. ەرتەلى-كەش ۇيلەرىنە كىرىپ، ەكەۋىمەن اڭگىمەلەسىپ، كەيدە بۇلاردى كەزەك-كەزەك مەيمان ەتىپ ءار ۇيگە اسقا شاقىرىپ، ۇلكەن-كىشى ىشكە تارتىپ، ەلدىك سىي كورسەتكەن. بۇلارعا كوبىرەك قاتىناسۋشىنىڭ ءبىرى ماقسۇت بولۋشى ەدى. ماقسۇتتى ۇلكەندەر بۇل ساپارىنا قوسپاعان. ويتكەنى ۇكىمەتتىڭ وقۋىن وقىپ شىققان مۇعالىم جىگىت ءۇشىن ەل قازاعىمەن بىرگە ارىز باعىپ، داۋ كوزدەپ ءجۇرۋ گومينداڭشىل، زاڭ قۋعان مەكەمەلەردىڭ قيتىعىنا تيەتىن-ءدى.

دۇڭگەن جۇبايلاردى وزگەشە ءبىر قىزىقتاپ مامىرتايدىڭ دا كوبىرەك باس سۇعىپ، اينالسوقتاپ جۇرەتىن ادەتى بار. بىراق مۇنىڭ كەلىنشەگى:

- نەمەنە، سونشا يەكتەپ، اشىلاعان قويداي ۇيمەلەيسىڭدەر، دۇڭگەننىڭ قىزى تۇز توگىپ وتىر ما؟ ءتاپ-ءتاۋىر باسىڭمەن الدەكىمگە ۇقساپ «بالەنشە» دەگىزىپ، جان-جاقتاعى ەل-جۇرتتان ۇيات ەمەس پە! - دەپ، ءشاشباۋلاپ تارتا بەرەتىن. مامىرتاي بۇل ءسوزدىڭ ايەل مىنەزىندەگى «شىرعالاۋ» ەكەنىن بىلەتىن.

ماقسۇت پەن مامىرتاي اناۋ كۇنى ءومىرشى سايىنان اتتانىپ، كۇن ەڭكەيە اۋىلعا كەلگەنىندە قانىكە وسمانعا ارناپ وسى كىشكەنە ءۇيدى بوساتتىرىپ، دايارلاپ قويعان ەكەن.

ەكى جىگىت اتتان تۇسكەن سوڭ، وسىندا قىمىز الدىرىپ، سول كۇنى وسمانمەن بىرگە بولعان. ءىنىسى اليدەي بويى ۇزىن ەمەس، دەمبەلشە، شاپشاڭ قيمىلدى قارا جىگىت.

ماقسۇتتار كىشكەنە ءۇيدىڭ تورىنە شىعىپ، ەنشىگە بەرىلگەن تازا سىرماققا وتىرعاندا كوزىنىڭ شاتىناڭقى وتى بار وسمان ەسىك جاقتا تۇرەگەپ تۇرىپ قالعان جاس قالىڭدىققا ءتۇسىن جىلىتپاستان، دۇڭگەنشە بىردەڭە دەپ قاتتىراق سويلەپ قالدى. شاماسى «سوستيىپ تۇرماي وتىر»، دەگەن بولسا كەرەك. ءوزى ەشنارسەگە جاسقانىپ، جالتاقتاعاندى بىلمەيتىن، ونىڭ ءبارىن ءومىر، تۇرمىس ۇمىتتىرعان، توتە مىنەز جىگىت سياقتى. دۇڭگەن قىزى دا ەرەكشە. ەكى بەتى دوپ-دومالاق، بۇلتيعان تومپاق كوزدى، يىق، كەۋدە تۇستارى تىعىرشىقتاي بولعان بويجەتكەن قاراتورىنىڭ سۇيكىمدىسى ەكەن. بار دەنەسىمەن بۇلدىرشىندەي كوز تارتادى. ول وسماننىڭ جاڭاعى ايتقانىن تەز ورىنداپ، ونىڭ اياق جاق جانىنان لىپ ەتىپ، جاناسىپ وتىرا قالدى. ەگىز قوزىداي جاراسىپ تۇر. قانىكە بۇلارعا قىمىزدى ءوز قولىمەن ەنگىزىپ، ىشىنە سىلدىرماقتى وجاۋ سالىنعان كىشكەنە سارى تەگەنەنى ورتاعا قويدى. ءوزى دە از بايسال تاۋىپ وتىرىپ:

- ال قىزىم، مىنە، مىنا قىمىزدى بۇگىننەن باستاپ بىلاي ساپىرىپ ءوزىڭ قۇياسىڭ. ەكەۋىڭنىڭ بۇل ەرلىگىڭە ريزامىز، ءارى ورتاقپىز. ءوزىمىز دە جاس بولىپ، باتىلدىق جاساپ كورگەنبىز. قولىڭنان وسىنشالىق ءىس كەلىپ جۇرگەن، اتاڭا راحمەت سەنىڭ! قىز بولسا، سەندەي-اق بولسىن! ەندى وسىنى بۇگىننەن باستاپ ءوز ءۇيىم دەپ ساناي بەر، شىراعىم! - دەگەن. قاي-قاشان وسىنداي ۇلكەن ءىس كۇتىپ تۇراتىن ايەل قانىكەنىڭ ءدۇبىرشىل جانى قاناعات تاۋىپ وتىرعانى بايقالادى. جاس قالىڭدىق ءتىلى قازاقشاعا جەتىك ەمەس. ءسال قايمىعىپ، ايتقاندى ءتۇسىنىپ قانا وتىردى دا:

- ماماڭزى!* مەن ساعان... راحمەت! - دەدى. ءار كىمگە ءبىر قاراپ، ءوز ءسوزىنىڭ كوڭىلدەن شىقپاعانىنا قىسىلا ءتۇستى. ءبىراز قىمىز ءىشىلىپ، جاستار ورتاسىندا كوڭىلدى اڭگىمە باستالعاندا. وسمان قىزدى كەشە ءتۇنى قالاي الىپ قاشقانىن، اۋىلىنان قايتىپ ۇرلاپ شىققانىن اڭگىمەلەپ بەردى. ءوزى اليلەردىڭ نە جاعدايعا ۇشىراعانىن ماقسۇتتاردان ءبىلدى.

 

*ماماڭزى - شەشە دەگەن ءسوز (دۇڭگەن، قىتاي تىلدەرىندە).

 

مامىرتاي ءبىر ساتتە دۇڭگەن ءتىلى قىتاي تىلىنە جاقىن بولاتىنىن ەسكە الىپ وسىنى سۇراپ ەدى.

- وسمان، وسى دۇڭگەن ۇلتىنىڭ ءتىلى قىتاي تىلىنە ۇقساس، ال ءدىنى بولسا مۇسىلمان - يسلام ءدىنى. سوندا تەگى سەندەردىڭ جارالىس - تەك، اتا مەكەندەرىڭ ءوزى كىم، قاي جەر بولعانى؟ بىلەسىڭ بە؟

وسمان بۇل سۇراۋعا ىلىنگەن جوق، سارتىلداپ شاپشاڭ سويلەپ جاۋاپ بەردى:

- ءبىزدىڭ دۇڭگانعا قىتايلار «حۇي-زۋ» دەپ ات قويىپ بەرگەن.

حۇيزۋ، قىتايشا «قايتقان ۇلت» ياعني «اينىعان ۇلت» دەگەن ءسوز. ەستۋىمشە حازىرەتى - عاليدىڭ اسكەرى قىتايدىڭ تيبەت جاعىنداعى گانسۋ، شىڭحاي دەگەن ولكەلەرگە دەيىن باعىندىرىپ بارادى. سول جەردەگى بۇرىنعى شامان دىنىنە باعىناتىن ۇلت تايپالارى ەندى يسلام دىنىنە كىرىپ مۇسىلمان بولادى. سول - دۇڭگەن ەكەن. قىتايلار دۇڭگاندارعا سول كەزدەن باستاپ «حۇي-زۋ» - «قايتقان ۇلت» نەمەسە «شەگىنگەن ۇلت» - دەگەن ماعناداعى اتتى بەرەدى. ءبىزدىڭ ۇلكەندەر سولاي ايتادى. وسمانعا اڭگىمە ەركى كوبىرەك ءتيىپ، مىناۋ جىگىتتەر ونى دەن قويا تىڭداپ، جاقسى قۇلاق سالعانعا مونتيىپ، قىمىز ساپىرىپ وتىرعان ءۇنسىز قالىڭدىق - پاتيمانىڭ دا شىرايى العاشقىدان وزگەرىپ، قۇلىقتانىپ قالدى. سىرلى توستاعانداعى قىمىزدان ءبىر ۇرتتاپ قويادى دا، كوك ورىك شايناعانداي كوزىن اشىرقانا قىسىپ، ەرىنىن ءشۇيىرىپ جۇتقىنادى. مامىرتاي وسماننان تاعى ءبىر جايدى سۇرادى.

- وسى «دۇڭگەن قاشقان» دەگەن قالاي بولعان؟ سول ءوزى قىتايعا قارسى بار دۇڭگەن كوتەرىلگەن دەيدى، باسى قالاي شىعىپ، دۇڭگەن اتاۋلى قايتىپ بىرىككەن؟

بۇعان وسمان ونشا جارتىمدى جاۋاپ ايتا الماي:

- ەلدىڭ بىرىگۋى قاي-قاشان تەك باستاۋشىعا بايلانىستى عوي. ولار ءوزىمىزدىڭ وسى ۇكىمەتكە قارسى قوزعالىپ، اياعىندا وزدەرىنىڭ توز-تولانى شىعىپتى. دۇڭگەن گەنەرالى - ما جۇڭ يىڭ دەگەن كىسى باسقارعان قوزعالىس دەيدى عوي، ايتەۋىر، - دەگەننەن ارتىق ماردىمدى ەشنارسە ايتا الماپ ەدى. بۇل اڭگىمەنى ماقسۇت ءوربىتتى.

- ما جۇڭ يىڭدى، ماحوسان دەپ تە اتايدى ەكەن... بۇنىڭ بارلىعى وسى ءوز ۇكىمەتىڭنىڭ حالىققا كورسەتكەن ەزگىسىنە قارسى باس كوتەرگىزىپ وتىرعان ارەكەت. ماموزى سياقتى ۇكىمەتتىڭ كوزسىز قارا كۇشتەرى ول تۇستا دا كوبەيە بەرگەن. حالىقتى ەزۋمەن بولعان. مىسالى 1931 جىلى قۇمىلدا ۇيعىرلاردى كوتەرگەن قوجانياز-قاجىم دا ءدال وسىنداي قايناعان حالىق كەگىمەن كوتەرىلىس تۋدىرعان ادام. سو سياقتى وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى بۇكىل ىشكى قىتايدى مەكەندەيتىن دۇڭگەن مەن شىڭجاڭداعى دۇڭگەندەر دۇرلىگىپ ءبىر-اق كوتەرىلگەن. سونىڭ «دۇڭگەن قاشقان» بولىپ اتالۋىنىڭ سەبەبى بار. جاڭاعى گەنەرال وتە ىسكەرلىكپەن استىرتىن جۇمىس جۇرگىزىپ، اۋەلى دۇڭگەندى تەگىس قوزعاپ، سونان سوڭ ءبىر كۇندە لاپ ەتكىزىپ سوعىستى بىردەن باستاعان. بىراق ۇكىمەت شىڭجاڭداعى جەرگىلىكتى وزگە حالىقتاردىڭ بارلىعىن تەك ءبىر عانا دۇڭگەنگە تەز ارادا قارسى قويىپ، بىردەن جاۋىپ جىبەرەدى. دۇڭگەن كوتەرىلىسىنىڭ كەمشىلىگى ۇكىمەتتەن ءدال وزدەرىندەي ەزگى كورىپ وتىرعان وزگە از ۇلتتارمەن بىرىگە الماعان، تار كولەمدىلىگى بولادى. تەك التاي ايماعىندا عانا 1933 جىلى ما جۇڭ يىڭنىڭ قولداۋشىسى مارۇلۇڭ دەگەن دۇڭگەننىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ءبىراز قازاق قوسىلعان بولسا دا، ونداعى اتاقتى الەن-ۋاڭنىڭ توقال شەشەسىنەن تۋعان ءىنىسى - ءشارىپحان ساۋىر تاۋىندا وزگە حالىقتى ۇيىمداستىرىپ: نايزا، توقپاق بەرىپ اتتاندىرىپ كوتەرىلىسشىلەردى قاندى قىرعىنعا ۇشىراتادى. قابا اۋدانىنىڭ «قۇم»، ساربۋىرشىننىڭ «شۇڭقىر» دەگەن جەرىندەگى ورىستار دا يۆانوۆ دەگەن ادامنىڭ باستاۋىمەن شارىپحانعا قوسىلعان. سونىمەن ولاردىڭ حالىق ىشىندە ەشقانداي سۇيەنىش كۇشى بولماي، قايتا جاڭ قاي شى وزگە حالىق كۇشىمەن قوسىلىپ، ەكى جاقتىلى قاتتى سوققىعا ۇشىراتىپ، جەڭەدى. جەڭىپ قانا قويماستان ەندى كوزگە دۇڭگەن بالاسى كورىنسە، سول جەردە ۇستاپ ولتىرۋتە، قانقۇيلى ۇكىمەت بارلىق ۇلتتارعا جارلىق شىعارادى. ادامنىڭ اقىماعى وسىنداي كەزدە دارالانادى ەكەن... جايشىلىقتا بىرەۋگە «سەن اقىماقسىڭ» دەسە، سونى ايتقان كىسىدە كوز قۇنى كەتكەندەي بولارى حاق. ال مىنانداي تۇستا وندايلار ءۇشىن ادام ءولتىرۋ قوي باۋىزداۋداي-اق. بويجەتكەن قىزداردى سويىلمەن ۇرىپ ولتىرگەنىن دارداي ماقتانگەرشىلىككە ساناعان كيىز كەۋدەلەرگە شەك - داۋا بار ما؟! قۇر قول ايەلگە كۇشى جەتكەنىنەن ءلاززات تاپقاندارعا نە ايتاسىز. مۇشتايزىداعى ءبىر باي دۇڭگەننىڭ كەلىنى قۋ شىبىن جان ءۇشىن قولىنداعى التىن جۇزىكتەرى مەن اسىل تاستى القا-مونشاعىنىڭ باۋىن پىتىرلاتا ءۇزىپ، قوس الاقانىنا سالىپ جالىنىپ ۇسىنعانىنا قاراماي، كادۋىلگى بۋراباي الگى جاس كەلىنشەكتى كەتپەن ساپپەن «تۇلكىدەي سوعىپ» العانى جىر بولعان. سودان اياعىندا دۇڭگەندەر، ءتىپتى جان ساۋعالار جەر تاپپاي ءۇي-جايىن تاستاپ، قاتىن-بالاسىمەن تاۋ-تاسقا شۇبىرىپ قاشىپ، ادام ايتقىسىز زور قاندى قىرعىن اپاتقا ۇشىراعان. جازىعى جوق جالاڭاش قارىن جاس بالا، ولمەلى كەمپىر-شالىنا شەيىن ەڭ وڭايى قولعا نە تۇسسە سونىمەن ۇرىپ ولتىرىلگەن. مىنە، ءدال وسىنداي قۇلاق ەستىگىسىز زوبالاڭنىڭ سالدارىنان الدىمەن قاتىن بالاسىن اربا-شاناعا تيەپ اپارىپ ءوز قولىمەن ىلەنىڭ سۋىنا تاستاپ، سوڭىنان وزدەرىن دارياعا اتقان ءجاھيل دۇڭگەندەر اۋىزدان-اۋىزعا كوشىپ اڭگىمە بولعان. سونىمەن شىڭجاڭداعى جارتى ميلليونداي دۇڭگەننىڭ العاشقى بۇيرىق كەزىندە كەبى قىرعىنعا ۇشىراپ كەتەدى. ىشكى جاقتا قىرىلعانى قانشاما!

بۇل اڭگىمە تۇسىندا قانى قوزعانداي، تاڭ-تارتىستا قالعان وسمانعا ماقسۇت ءسال قاراپ وتىردى دا، اياقتاماعان ءسوزىن جالعاپ:

- بۇل نارسە قانشا جانىشتالىپ، تابانعا سالىنعانىمەن، ەزگىگە ۇشىراعان حالىق بار جەردە ەشقاشان جويىلىپ كەتپەيتىن تامىرى تەرەڭ كۇش! - دەدى. سول قۋدالاۋدىڭ سوڭعى كەزىندە الدە قالاي بۇيرىق شىعىپ، تۇقىمىمەن ءبىرجولا وتالىپ كەتۋدەن زورعا امان قالعان دۇڭگەندەردى قاتتى اۋىزدىقتاپ ۇستاعان وكىمەت، ولاردىڭ ەندىگى تيگىزەر پايداسىن دا تارازىلاماي قالماعان. ۇكىمەت پەن وزگە از ۇلت اراسىنا ءتىل جالعاستىرۋ تەك دۇڭگەن قولىنان كەلەدى. ەندى سولار ىشىنەن ماموزى سياقتى «وتانى ءۇشىن» اتسا وق، شاپسا قىلىش بولارلىق «اقجۇرەكتەر» باۋلۋ كەرەك بولعان. جوق جەرىنە نازار استىندا جەتىلدىرۋ، ەگۋ داۋرەنى تۋعان. سونىڭ ناتيجەسىندە بۇرىنعى گەنەرال - ماحوسان يدەياسىنان ات-توندى التى قىردىڭ استىنا اكەتۋشىلەر كورىنە باستاعان. تۇپكى قازىق تىرەگىن ەندى گومينداڭ وكىمەتىنەن مىقتاپ تاپقانداي بولعاندار ماموزى سياقتانىپ اشىق بەل شەشىپ، تاي-تالاسقا شىققان. ءوزىنىڭ بۇرىننان-اق «ادال» ەكەنىن جوعارىعا دالەلدەپ بەرۋشىلەر دە وسى تۇستا تابىلدى. ماموزىنى ماموزى ەتىپ وتىرعان كۇي، انە سول ەكەنىن قازاق جاقسى ۇعىنۋشى ەدى. ودان بۇرىن مۇشتايزى دۇڭگەندەرى مەن شەرۋدىڭ بىرلىگى، اۋىزعا الارلىقتاي تاتۋلىعى بار كورشىلەر بولعان.

ۇيعىردان - «قوجانياز-قاجىمنىڭ جالاقشىسى» دەپ، قازاقتان «داۋلەتكەلدىنىڭ قۇيىرشىعى» دەپ حالىقتىڭ سانسىز ۇلىن ۇرىمجىدەگى 80 مىڭ تۇتقىن جاتقان تۇرمەنىڭ قاندى شەڭگەلىنە العانى سياقتى، دۇڭگەننەن دە «ءماجۇڭيىڭ سىبايلاسى» دەگەننىڭ ءبارىن جۋساتىپ، بۇل ۇلتتى دا سول تاجال زىندانىنا توعىتىپ جاتاتىن. بۇرىنعى سونداي ەرجۇرەك كوتەرىلىسكە يە بولعان ۇيىمشىل دۇڭگەن جۇرتىنىڭ الدەنەشە ماموزىلارى ەندى سول ەرلىكتى ەكىنشى قىرىنان شەشىپ، «ۇلى گومينداڭ وكىمەتى» ءۇشىن جالدانعان.

ءۇش جىگىت ءبىراز اڭگىمەلەسىپ وسىنداي سىر اشقاندا مامىرتاي پاتيمانىڭ قىمىز ساپىرۋدى ۇمىتقانىن ىشتەي اڭعارا وتىرىپ، ءبىر ساتتە وسمانعا كوزىن قىسىپ قويدى دا، سوزىنە ءازىل ارالاستىرىپ: - كەلىن قاراعىم، الداعى قىمىزىڭدى ساپىرا ءتۇس! ءبىزدىڭ قازاقتا «ءبىر پىسپەكتى ارتىق ۇر» دەگەن ءسوز بار، - دەپ اڭقاۋسىپ سويلەدى.

پاتيما مۇنىڭ «پىسپەگىن» تۇسىنگەن جوق. تەك وسمان ءوزى قۇربى مامىرتاي مىنەزىنە ەرىكسىز كۇلىپ جىبەرگەندە، پاتيما نە ەكەنىن ءتۇسىنىپ العىسى كەلىپ:

- پىسمەك؟ نە ول پىسمەك؟ - دەپ، سۇراۋلى جۇزبەن مامىرتايعا كوز سالىپ: - پىسمەكتى قايدا ۇرادى؟ - دەدى.

جىگىتتەردىڭ ۇشەۋى بۇل تۇستا امالسىز قاتارىنان كۇلىپ جىبەرگەن. الدىمەن دار ەتىپ كۇلۋشى وسماننىڭ ءوزى ەدى. پاتيما ەندى ۇيالىپ قالعاندا، ماقسۇت مامىرتايعا نارازى كۇبىرلەپ:

- ءاي، سەنىڭ دە شىعارمايتىن سۇمدىعىڭ بولساشى، - دەپ، ءسوزىنىڭ اياعىندا پاتيماعا «پىسپەك» ءجايىن دۇرىستاپ ءتۇسىندىرىپ بەردى. پاتيما ارادا ون-ون بەس كۇن وتكەندە قازاق اۋىلىنىڭ ءۇي ءىشى تىرلىك شارۋاسىنا وزدىگىنەن ارالاسىپ; سۋ اكەلىپ، ساماۋىرىن قويىپ جىبەرۋ سياقتى جۇمىستارىنا سىرتقى كوزدەن بوي تاسا كەزدەرى جاسقانباي كىرىسىپ كەتەتىن بولدى. قانىكەنىڭ:

- قاراعىم، «دوستىقتا قوجا مەن قۇلدىڭ قۇنى ءبىر» دەگەن. ءبىر سەنسىز دە ءىس بىتەر، اڭدۋشىنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قاپ جۇرمە! - دەگەنىنە دە قارامايتىن. وسمان ەكەۋى كۇندىز بوي تاسالاسا، كەشكە اۋىلدىڭ وزىندەي قىز-كەلىندەرىمەن بىرگە، اي جارىعىمەن «اق سۇيەك»، «كىم كەرەك» سەكىلدى، بوزبالالار باستايتىن ءماز-مەرەكە، شات كۇلكى، قىزۋلى تاماشادا وينايتىن.

بۇل كەزدە قازاق اۋىلى پاتيمانىڭ ءبىر ونەرىنە ىنتىعىپ قولقا سالاتىن بولعان. دۇڭگەن جۇرتىندا بولاتىن «باسپا كەستە» دەيتىن كەستە بار. ءتۇس جىبەكتى ماتانىڭ ەكى بەتىنە بىردەي توگىپ تىگەتىن ءبىر ۇلگى. قاي جاعىنان قاراساڭ، ايىرىپ العىسىز، كۇلگىندى - جاسىل جىبەكتەن كوزدىڭ جاۋىن الدىرا كەڭ شالىپ، بوس توگىپ تىككەندە نۇر جاينايدى. ول وتە-موتە، قىز-جىگىتتەر ۇستايتىن اق جىبەك ورامالدىڭ ءتورت بۇرىشىنا جارقىراپ تۇسكەندە قاي جاستىڭ بولماسىن اۋەسىن كەلتىرەدى. قازاق تىككەن شىم كەستە، كەنۋا كەستە، ءبىز كەستەلەردەن بۇل وزىنشە ءبىر الۋان. ەل ىشىندە قالپاقتى شەكەگە كيىپ، ويىن، توي ىزدەپ، ءسان كوزدەپ، قالتاسىندا ءيىسماي، ءاتىر، قىز-كەلىنشەك اڭدىپ جۇرەتىن مىرزاسۇراي جىگىتتەر بولادى. سولار ءۇشىن، اسىرەسە، قىز-كەلىنشەك تىككەن كەستەلى ورامال ۇستاۋ ءبىر مارە. پاتيمانىڭ مىنا كەستەشىلىك ونەرىن بۇل اۋىلعا قىمىز ىشە كەلگەن نەشەۋلەر زور جاڭالىقتاي ءبىلىپ، بۇنداعى جەڭگەلەرگە شەتىنەن قولقا سالىپ، باسپا كەستەلى ورامال ۇستاۋشىلار پايدا بولا باستاعان. ولار ءتىپتى زامانى كەلگەن ادامداي.

كىشكەنە ۇيدە پاتيمانىڭ اينالاسى قۇلپىرعان قىتايى جىبەككە ءجايناپ، تولىپ جاتادى. ورتاسىندا ينەسىن جىبەك باۋىمەن شۇبالتىپ ۇستاپ، كوزى بۇلتيىپ، پاتيما وتىرادى. قاسىنا ەرتەلى كەش اۋىلدىڭ قىزدارى دا قامالاپ، باسپا كەستە ۇيرەنىپ، پاتيمانى كەزەك-كەزەك ۇيىنە شاقىرىپ، قوناق ەتەتىن. وسى ونەر كەيىن كورشى ەلدەردىڭ دە كوزىن تۇندىرىپ، «شەرۋدىڭ باسپا كەستەسى» اتاعىنا يە بولىپ ەدى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz