سپيكەر - ايدوس امانتايۇلى. جازۋشى-تاريحشى.

سۇحباتتاسقان - ءالىمجان ءاشىمۇلى.     

«قازاق جالقاۋ» دەگەندى بوگدەلەر ويلاپ تاپقان، قازاق جالقاۋ ەمەس!

– ايدوس مىرزا، الماتىعا حوش كەلدىڭ؟      

– راقمەت سىزگە!    

– قىتاي استاناسى بەيجىڭنەن كەلە جاتىرسىڭ با؟      

– بەيجىڭنەن ەمەس، اقش-تىڭ نيۋ-يروك قالاسىنان كەلدىم. الماتىعا كەلگەنىمە ونشاقتى كۇن بولدى.

– سوندا قالاي، امەريكاعا قونىس اۋدارىپ كەتكەن جوقسىڭ با؟

– قونىس اۋدارعانىم جوق، دوكتورانتۋرادا وقىپ جاتىرمىن.      

– قانداي ماماندىقپەن؟

– تاريح.    

– وتباسىڭ بار عوي؟

– 2014 جىلى وتباسىن قۇرعام، ءبىر قىزىم بار. ولار بەيجىڭدە تۇرادى. قىتايداعى پاندەمياعا بايلانىستى ەكى جىل بولدى بەيجىڭگە بارا الماي ءجۇرمىن. ال مۇندا اكەم امانتاي ەكى ەل اراسىنداعى ىسكەرلىك بايلانىستارمەن اينالىسىپ ءجۇر. اكەمنىڭ الماتىعا كەلىپ جاتىپ قالعانىنا دا ءبىر جىل بولدى. وسى جولى اكەمدى قارا تۇتىپ الماتىعا كەلگەن جايىم بار. بەيجىڭدەگى ۇيدە شەشەم، جۇبايىم جانە قىزىم تۇرىپ جاتىر.       

– ءوزىڭ ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇۋ-ءنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ ەدىڭ عوي؟

– ءيا، دۇرىس ايتاسىز. الماتىداعى وقۋىمدى ءبىتىرىپ بارعاننان كەيىن 2015 جىلى قىتايداعى شەتەلگە شىعىپ وقيتىن تالاپكەرلەردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ مەن دە ەمتيحان تاپسىردىم. جولىم بولىپ اقش-تىڭ نيۋ-يورك قالاسىنداعى Ringhantun ۋنيۆەرسيتەتى تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ماگيستراتۋراسىنا قابىلداندىم. ونى ەكى جىل وقىپ ءبىتىرىپ كەلگەننەن كەيىن، اراعا ەكى جىل سالىپ 2019 جىلى قايتا بارىپ، رھD دوكتورانتۋرادا وقىپ جاتىرمىن. ءبىر جاعىنان ستۋدەنتتەرگە شىعىس ازيا تاريحىنان، اسىرەسە قىتاي تاريحى مەن مادەنيەتىنەن ساباق بەرىپ ءجۇرمىن.     

– مەنىڭ بىلۋىمشە قىتايدا وقىپ جاتقان وقۋ ورنىن تاستاپ، قازاق ەلىنە كەلىپ وقىعان قانداستاردىڭ ءبىرى ءوزىڭسىڭ. سول دوكتورانتۋرانى امەريكاعا ەمەس، وسىندا وقۋعا بولار ەدى عوي؟

– ءيا، مەن مەملەكەتتىك ەمتيحاننان ءوتىپ شانشي پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا تۇسكەم. الايدا قانداي كۇشتىڭ تارتقانىن بىلمەدىم، اياق استىنان قازاقستانعا كەلىپ وقىعىم كەلىپ، قىتايداعى وقۋىمدى جالعاستىرماي تاستاپ كەتتىم.  

–  «قانداي كۇش تارتقانىن بىلمەدىم» دەيسىڭ، ول بويىڭداعى الپىس ەكى تامىردا اعىپ جاتقان قازاقتىڭ قانى عوي؟

– مۇمكىن. بەيجىڭدە ەسىكتىڭ الدىنا شىعا كەلسەڭ الدىمەن حانزۋدى كورەسىڭ. ءوزىڭنىڭ قازاق ەكەنىڭدى بىلسەڭ دە، بىراق قىتاي تىلىندە سويلەپ، قىتايشا ويلاپ، قىتايشا جازىپ جۇرگەنىمدى ءبىر ءتۇرلى قور ساناي باستادىم. ارى قاراي قىتايدىڭ جوعارى وقۋ ورنىن وقىسام قىتايعا كەرەك مامان بولعانىممەن، قازاققا كەرەك بولماي قالمايمىن با دەگەن ۇرەي بويىمدى بيلەدى. بۇدان ارىلۋدىڭ ءبىر-اق جولى بار، ول – قازاقستانعا بارىپ وقۋ دەپ ءبىلدىم. وسى سەنىمىم مەنى الدامادى، قازاق ەلىنە كەلىپ، ەڭ بەدەلدى جوعارى وقۋ ورنى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇۋ-ءدىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم. سول ارقىلى قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ، قازاقتىڭ ادەبيەتى، مادەنيەتى جانە تاريحىن بىلە باستادىم. بىلىكتى ۇستازداردان ءبىلىم الدىم، تالاي دوستار تاپتىم. ءبىراز شىعارمالارىم وسىندا دۇنيەگە كەلدى. ءسىز ايتقانداي، مۇندا دا وقۋىمدى جالعاسترۋعا تولىق مۇمكىندىك بولدى. بىراق مەن قۇرلىق اتتاپ وقۋدى ويلادىم. ويتكەنى، مەن اعىلشىن ءتىلىن جاقسى بىلەمىن، سول سەبەپتەن دە اقش-قا بارىپ وقىعىم كەلدى. قازاق ادەبيەتىن، مادەنيەتىن جانە تاريحىن امەريكالىقتارعا شامامنىڭ كەلگەنشە تانىستىرۋدى ارماندادىم.

– امەريكالىقتار قازاق تاريحىنا قىزىعادى دەپ ويلايسىڭ با؟

– ولار شىعىس ازيالىقتاردىڭ تاريحىنا قىزىعادى، اسىرەسە، قىتاي تاريحى مەن مادەنيەتىن جاقىنىراق بىلگىلەرى كەلەدى ەكەن. ويتكەنى قىتاي ازيا قۇرلىعىنداعى جان سانى ەڭ كوپ، الپاۋيت، وركەنيەتكە بەت العان ەلدىڭ ءبىرى سانايدى. مۇمكىن، سول جاعىنان دا ولارعا بۇل ەلدىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى قىزتىراتىن بولار.

–  شىعىس حالىقتارى دەمەكشى، ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ تاريحى اقش-تا ساباق رەتىندە وتىلە مە ەكەن؟  باسقانى ايتپاعاندا قازاقتىڭ تاريحىن وقىتا ما؟     

– ورتا ازياداعى تۇرىك تىلدەس حالىقتاردىڭ تاريحى تۋرالى كەمەلدى تاريح از، اسىرەسە قازاق تاريحى جوقتىڭ قاسى. بار بولعان كۇننىڭ وزىندە، قازاقتىڭ ەرتە زامانداعى تاريحىن اراب پەن پارستىڭ تاريحىنا بىرلەستىرىپ زەرتتەسە، ال كەيىنگى تاريحىن ورىستىڭ تاريحىنا قوسىپ زەرتتەپ كەلگەن. باسقا ۋنيۆەريستەتتەردە قازاق تاريحىنا قاتىستى ساباقتار وتىلە مە، وتىلمەي مە ول جاعىن بىلمەدىم. بىراق مەن وقىپ جۇرگەن ۋنيۆەرسيتەتتە قازاق تاريحىنا قاتىستى ساباق وتىلمەيدى.

– جالپى امەريكالىقتار قازاق دەگەن ۇلتتى بىلە مە ەكەن؟

– قازاق حالقى تۋرالى بىلەتىندەر وتە از دەپ ايتۋعا بولادى. «قازاقستان» دەپ ايتىلسا، الدىمەن گولوۆكيدى ايتادى، ودان كەيىن جاڭا تانىلىپ جۇرگەن ءانشى ديماش قۇدايبەرگەندى بىلەدى.

– قىتايدا بولسىن، قازاقستاندا بولسىن ادەبيەت سالاسىنىڭ ءوزىڭ قۇرالپاس قالامگەرلەردىڭ ءبىرازى سەنى اقىن-جازۋشى، فيلولوگ رەتىندە جاقسى بىلەدى. فيلولوگتىڭ تاريح عىلىمىنا بەت بۇرعانى بارىمىزگە قىزىق بولىپ تۇر.     

– مەن فيلولوگيا ماماندىعىنان نەمەسە جازۋشىلىقتان ناتيجە شىعارا الماعانىمنان تاريحقا بەت بۇرعانىم جوق. ونىڭ بەلگىلى سەبەپتەرى بار – قازىر قىتايدا شىعارماشىلىق ەركىدىك شەكتەلدى، جازعان شىعارمالاردى باستىرىپ شىعارۋ وتە قيىنداپ كەتتى، سان رەت سۇزگىدەن وتەدى. جانە ءبىر جاعىنان كىتاپتىڭ ءوتىمى تومەندەگەن، وقىرمان ازايعان. بۇل مەن عانا ەمەس، جالپى قىتايداعى قالامگەرلەردىڭ ورتاق باس اۋرۋىنا اينالدى دەسەم بولعانداي. سول سەبەپتى كەيبىر اقىن-جازۋشىلار باسقا كاسىپكە اۋىسىپ جاتىر. بۇل – قالامگەرلەر جازۋشىلىعىمەن ءبىر جولاتا قوشتاسىپ كەتىپ جاتىر دەگەندى بىلدىرمەيدى.   

– قازىرگى كىتاپ وقيتىندار قارتتار مەن ادەبيەتتىڭ اينالاسىندا جۇرگەندەر ەكەنى بەلگىلى. بۇل الەمدىك پروبلاماعا اينالعان سەكىلدى مە قالاي؟

– سولاي دەسە دە بولادى. قىتايعا قاراعاندا باسقا ەلدەردە شىعارمالىق ەركىندىك بار، ءوز قالتاسىنان تولەسە دە كىتاپ شىعارا الادى. قازىرگى كەزدە كىتاپتى وقيتىن ادام ەمەس، كينونى كورەتىن ادامداردىڭ قاتارى ازايىپ كەتكەن. جاستار «Tik-Tok» سەكىلدى الەۋمەتتىك جەلىلەردى كورگەندى جاقسى ۇناتادى. ونىڭ ءوزى 5-6 مينۋتتان اسپاعان جاعدايدا، ودان اسىپ كەتسە ولاردىڭ شىدامى شىداس بەرمەيدى. ادەبي شىعارمالاردى وقۋعا كوبىنىڭ ىنتاسى جوق. اقىن-جازۋشىلار، ادەبيەت تانۋشىلار، جۋرناليستەر جانە ازدى-كوپتى وزگە وقىرماندار وقۋى مۇمكىن.

– بۇل ءۇردىس قاشانعا دەيىن جالعاسادى دەپ ويلايسىڭ؟

– بۇل ءۇردىس پالەن ۋاقىتقا دەيىن جالعاسادى دەپ، قازىر كەسىپ ايتۋعا كەلمەس.  قالاي دەگەنمەن دە ادامداردىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەن جالىعاتىن كەزى كەلەدى دەپ ويلايمىن. سودان باستاپ قايتادان جۇرت كىتاپ وقۋعا بەت بۇرا باستايتىن بولادى.     

–  سول سەبەپتى تاريح ماماندىعىن تاڭداپ وتىرمىن دەيسىڭ عوي.

– ءوز باسىم، ادەبيەت پەن تاريح قۇستىڭ ەكى قاناتىنداي ەگىز عىلىم دەپ سانايمىن. كەيبىر ادەبيەتشىلەردىڭ تاريحشى، ال كەيبىر تاريحشىلاردىڭ ادەبيەتشى بولىپ كەتەتىنى وسىعان بايلانىستى بولسا كەرەك. بۇل ەكى ماماندىقتى قاتار مەڭگەرگەن ادام مىقتى ادەبيەتشى نەمەسە مىقتى تاريحشى بولىپ شىعۋى مۇمكىن. بۇل ءبىر، ەكىنشى جاعىنان ءوزىم دە تاريحقا بۇرىننان قىزىعاتىنمىن. وسىنداي بىرنەشە سەبەپ مەنىڭ تاريحشى بولۋىما جول اشتى.

– دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا دەيمىز بە، الدە مونوگرافيا دەيمىز بە، زەرتتەۋ ەڭبەگىڭدى قاي تاقىرىپتان جازىپ جاتىرسىڭ؟

– ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز، مەنىڭ اكە-شەشەم شىنجاڭدا تۋعانىمەن، ال مەن بەيجىڭدە تۋعان قازاقپىن. بالاباقشادان تارتىپ، مەكتەپ بىتىرگەنگە دەيىن قىتاي تىلىندە وقىدىم. الماتىداعى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇۋ-ءنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە كەلىپ وقۋعا تۇسكەننەن كەيىن بارىپ، قازاق تاريحىنا دەگەن قىزىۋشىلىعىم ءتىپتى دە ارتا ءتۇستى. قازاققا قاتىستى تاريحي كىتاپتارعا دەن قويدىم، قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن كوبىرەك بىلگىم كەلدى. وسى تالپىنىسىم مەنى الدامادى.

ال ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا كەلسەك، مەنىڭ زەرتتەپ جازىپ جۇرگەن تاقىرىبىم قىتايدىڭ چين حاندىعى مەن قازاق حاندىعىنىڭ اراسىنداعى ەكەنوميكالىق ساۋدا-ساتىعى. مەنىڭ مۇنى جازۋداعى ماقساتىم – قازاقستا ساۋدا-ساتىق بولعان با، بولماعان با؟ بولسا قاي كەزدەن باستالدى، قاي دەڭگەيدە بولدى؟ وسىنى تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ دالەلدەۋ بولىپ وتىر.

بالا كەزىمدە مەن وزگە حالىقتىڭ اۋزىنان «قازاقتا ساۋدا-ساتىق بولماعان» دەگەندى ءجيى ەستيتىنمىن، قازاقتاردىڭ وزدەرى دە ايتىپ جۇرەتىن. ال قازاقستانعا كەلسەم قازاقتاردىڭ بازاردا ساۋدا-ساتىقپەن اينالىسىپ جۇرگەنىن كورىپ تاڭعالعانىم بار.

–  ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز شىعىس پەن باتىستى جالعاستىرعان جىبەكجولى بويىنداعى قالالاردىڭ حان بازارىن قىزدىرعانى تاريحتان بەلگىلى عوي. قىتايدىڭ جىبەك تورعىنى، ارابتىڭ، ەۋروپانىڭ  ءتۇرلى بۇيىمدارى ءبىزدىڭ دالامىزعا قالاي كەلگەن، سول اتا-بابالارىمىزدىڭ ايىرباس ساۋداسى ارقىلى كەلگەن جوق پا؟      

– دۇرىس ايتىپ وتىرسىز. مەن قازاق تاريحىنا قاتىستى قىتايدىڭ تاريحىنا ۇڭلىگەنىمدە ءسىز ايتىپ وتىرعان وسىنداي دەرەكتەردى كوپتەپ كەزدەستىردىم. ولار جاي ساۋدا، ساتىق جاساپ قويماستان، كۇمىس، التىن، گاۋھار سەكىلدى اسىل بۇيىمدار ساۋداسىن دا جاقسى جاساي بىلگەن.

–  بۇگىنگە دەيىن قانشا شىعارماڭ جارىق كوردى؟     

– ءوزىڭىز بىلەسىز مەن شىعارمالارىمدى قىتاي تىلىندە جازامىن عوي. مەن كوركەم ادەبيەتكە ولەڭمەن كەلدىم. «سىنىقتان قۇرالعان سىمبات» دەگەن ولەڭ جيناعىم  بەيجىڭدەگى «قىتاي كينو» باسپاسىنان 2007 جىلى جارىق كوردى. وسى جيناعىمداعى «ون بەسىنشى كوكتەمىم» دەگەن پوەمامدى «ىلە اعارتۋى» جۋرنالىنىڭ ءبولىم رەداكتورى، اقىن سارسەن تۇردىبەكۇلى دەگەن اعامىز قازاق تىلىنە اۋدارىپتى. بۇل پوەما «ۇركەر» (2010 ج.) جۋرنالىندا جاريالاندى. قىتايداعى اعىلشىن تىلىندە شىعاتىن، وتە تانىمال باسىلىم «Chutzpan» («Tiannan») جۋرنالىندا جاريالانعان «جەتەسىز» دەگەن پوۆەستىمدى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇۋ-ءدىڭ تۇلەگى، اۋدارماشى بيبول ءالىپبايۇلى اعىلشىن تىلىنەن اۋدارىپ «جالىن» جۋرنالىنا جاريالادى، بۇل پوۆەست سول جىلى اتالعان جۋرنالدىڭ «عابيت مۇسىرەپوۆ» اتىنداعى سىيلىعىن ەنشىلەدى.  بەيجىڭدەگى ورتالىق راديو ستانتسياسى قازاق ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى، اۋدارماشى، رەداكتور قاناتبەك جۇمابايۇلى «الماتىنى جازۋ قيىن» دەگەن ەسسەمدى اۋدارعان بولاتىن، بۇل شىنجاڭداعى «ىلە ايدىنى» جۋرنالى مەن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە جاريالاندى. ال «قويان مەن قونجىق» اتتى اڭگىمەم مەن «ايدوس-شولپان» دەگەن رومانىمدى بەلگىلى اقىن، اۋدارماشى، ورتالىق قازاق راديوسىنىڭ ديكتورى بالاپان راباتوۆ قازاق تىلىنە اۋدارعان بولاتىن. «قويان مەن قونجىڭ» اڭگىمەم 2010 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىندا جارىق كورسە، ال رومانىم شىنجاڭ جاستار باسپاسىنان ەكى كىتاپ بولىپ جارىق كوردى. مەنىڭ «جەتەسىز» پوۆەستىم مەن «ايدوس-شولپان» رومانىم قازاق ءومىرى مەن قازاق تاريحىنا قاتىتى ورىلگەن سۇبەلى تۋىندىلارىم سانالادى. 2015 جىلى بەيجىڭدەگى قىتاي از ۇلتتار جازۋشىلار قوعامى مەن «اقساي» قازاق ادەبيەتى قوعامى ۇيىمداستىرعان بايقاۋدا «ايدوس-شولپان» رومانىم «ەڭ ءۇزدىڭ دارىن» سىيلىعىن جەڭىپ الدى.

ال مەملەكەتتىك جوسپارمەن «بەيجىڭ باسپاسى» ماعان بالالارعا قاتىستى ەرتەگى جازۋدى تاپسىرعان بولاتىن. سونىڭ ناتيدەسىندە «ءساليمانىڭ ءتۇسى» (2018 ج.) دەگەن اتپەن ەرتەگىلەر جيناعىم باسىلىپ شىقتى. نەسىن جاسىرايىن،  بۇل كىتابىم ءبىراز كەشىڭكىرەپ جارىق كوردى. ودان كەيىن اباي مەن مۇقاعاليدىڭ ءبىراز ولەڭدەرىن قىتاي تىلىنە اۋداردىم.

بۇلاردان باسقا قىتاي تىلندەگە ءتۇرلى باسىلىمداردا جاريالانىپ قازاق تىلىنە اۋدارىلىلىپ ۇلگىرمەگەن ءبىراز اڭگىمەلەرىم، ەسسەلەرىم بار.   

– بالالار ەرتەگىسىن بايىرعى اتا-اجەلەرىمىز ايتاتىن داستۇرمەن جازدىڭ با؟

– قازىرگى بالالاردى ونداي ەرتەگىلەرمەن الداي المايسىڭ، جاڭا زاماننىڭ ءداستۇرى مەن عىلىمىمەن بىرلەستىرىپ جازۋعا تۋرا كەلدى. قازىر قازاق قانا ەمەس، الەم بالالارى كومپيۋتەر مەن قالتا تەلەفونعا تەلمىرىپ وتىر عوي. سول سەبەپتەن كەيدە عىلىمي فانتازياعا سۇيەنىپ، سوعان بەيىمدەپ جازۋعا تۋرا كەلدى.

– قازىر جازىپ جۇرگەن نەمەسە وسىنىنداي تاقىرىپتا شىعارما  جازسام دەپ ويلانىپ، تولعانىپ جۇرگەن دۇنيەلەرىڭ بار ما؟

– قازىر كوركەم شاعارمامەن اينالىسىپ جۇرگەنىم جوق. قىتايدا سوڭعى جىلدارى كىتاپ شىعارۋ وتە قيىنداپ كەتتى. سول كەزدە ويلاندىم، ءبىر تۋىندىنى جازىپ الىپ ونى ءومىر بويى باسپادان شىعارا الماي جۇرسەڭ مۇنىڭ نە قىزىعى بار دەپ. مەنىڭ وقىرماندارىم قىتايلار جانە قىتاي ءتىلدى قازاق جاستارى بولاتىن. قازاق تىلىنە اۋدارىلعان شىعارمالارىمدى وقىعان وقىرماندار دا مەنىڭ شىعارمالارىمدى وتە جىلى قابىلدادى، ادەبيەتتانۋشىلار، سىنشىلار جوعارى باعالادى . وسىعان ريزامىن.    

 – ايدوس، سەنىڭ شىعارمالارىڭمەن مەن جاقسى تانىسپىن. «ايدوس-شولپان» اتتى رومانىڭدى وقىدىم. شىعارمادا قازاقتىڭ تاريحى مەن ءومىرى، سالت-ءداستۇرى، ءار ءداۋىردىڭ سال سەرىلەرى، اقىندارى، ءانشى-كۇيشىلەرى، باتىرلارى، ابىزدارى، ايدوسى مەن شولپانى وزگەشە ءبىر ادىسپەن شەبەر ورىلگەن. جالپى سەنىڭ پروزالىق شىعارمالارىڭدا قازاقتىڭ ءيسى اڭقىپ تۇرادى. قازاق ۇلتىنا دەگەن كۇيىنىش، ءسۇيىنىشىڭدى، وعان دەگەن شەكسىز ماباباتىڭدى بايقاۋ قيىن ەمەس.     

– قازاق تىلىنەگى قانشا وقىرمانىم بار بولسا، سونىڭ الدىڭعى قاتارىندا ءسىزدىڭ تۇرعانىڭىزدى جاقسى بىلەمىن. مەنىڭ «جەتەسىز» (پوۆەست), «الماتىنى جازۋ قيىن» (ەسسە), «قويان مەن قونجىق» (اڭگىمە), «ونبەسىنشى كوكتەمىم» (پوەما) دەگەن شىعارمالارىمدى دايىنداپ، قازاق ەلىندە جاريالانۋىنا ءوزىڭىزدىڭ سەبەپكەر بولعانىڭىزدى قالاي ۇمىتايىن. «ۇركەر» جۋرنالىندا جاريالانعان «ون بەسىنشى كوكتەمىم» دەگەن پوەمامدى قازاق تىلىنە اۋدارعان اقىن سارسەن تۇردىبەكۇلى ءسىزدىڭ سىنىپتاس دوسىڭىز ەكەن عوي. 

– ءيا، سارسەن تۇردىبەكۇلى ەكەۋىمىز ءبىر سىنىپتا وقىدىق. ول ولەڭ جازاتىن، ەكۋىمىز بىرگە سۋرەت سالاتىنبىز. مەن ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسكەندە، ول فيزيكا فاكۋلتەتىندە وقىدى. ينستيتۋت بىتىرگەننەن كەيىن سارسەن مەكتەپتە مۇعالىم بولدى، ال مەن جۋرناليست بولىپ كەتتىم. سارسەننىڭ ولەڭدەرى، عىلىمي ماقالالارى قىتايداعى مەرزىمدى باسىلىمداردا ءجيى جاريالانىپ ءجۇردى. قىتاي ءتىلىن وتە جەتتىك بىلەتىن. ول الماتىعا قىدىرىپ كەلگەن ءبىر ساپارىندا سەنىڭ «سىنىقتان قۇرالعان سىمبات» اتتى ولەڭدەر جيناعىڭا قاتتى قىزىعىپ، «مىنا كىتاپتى قازاق تىلىنە اۋدارايىن» دەپ الىپ كەتىپ ەدى. وكىنىشكە وراي، جىل وتپەي باقيلىق بولىپ كەتىپتى. سەنىڭ جيناعىڭداعى ولەڭنىڭ قانشاسىن اۋدارىپ ۇلگىرگەنىنەن مەنىڭ حابارىم جوق.

– ارينە، وكىنىشتى بولعان ەكەن! اعامىزدىڭ جاتقان جەرى جايلى، توپىراعى تورقا بولسىن! ءتاڭىرىم الدىنان جارىلقاسىن!   

– جازۋشىلاردىڭ كىتاپ شىعارۋى، كىتاپتى نارىقتا ساتۋى قيىنداپ بارا جاتقانى بەلگىلى. جازۋشى مەن كينوگەرلەر بىرىگىپ، بىرەۋى كينو ستسەناري، ەكىنشىسى كينو تۇسىرسە قالاي بولار ەدى؟

– بۇل ءبىر ەسەپتەن دۇرىس شىعار. بىراق كينو قانشا جەردەن ءساتتى شىققانىمەن، ءبارىبىر ول كوركەم شىعارمانىڭ ورنىن باسا المايدى عوي. بۇل جاعىندا ەسكەرگەن ءجون بولار. توم-توم كىتاپ جازىپ جۇرگەن جازۋشى، كينو ستسەناري جازا الماۋى مۇمكىن. كينو ستسەناري مەن تەلەستسەناريدىڭ ءوز ەرەجەسى، ءوز ءىستىلى بار، قىسقاسى ءوز تەحنولوگياسى بار. كەز كەلگەن جازۋشى ول تاقىرىپقا بارا المايدى، باراتىندارى وتە از. ال جازىلىپ قويعان شىعارمالاردىڭ ىزىمەن كينو نەمەسە تەلەستسەناريگە اينالدىراتىندار بار، بۇلار قىسقاسى ستسەناريستەر. بىراق كوركەم شىعارماداي بولۋى ەكى تالاي. بۇل ءبىر، ەكىنشىدەن، اۆتوردىڭ كوتەرگەن تاقىرىبى مەن ۇستانعان پوزيتسياسىنان اتتاپ كەتۋى بەك مۇمكىن. ولاي بولمايدى عوي.  

– قازاق قالامگەرلەرىنە نوبەل سىيلىعىن الۋ قيىن با؟  

– قازاقتىڭ مىقتى، ۇزدىك شىعارمالارىن شەتەل تىلىنە اۋدارىپ، ونى اۋدارىپ قانا قويماي، بۇل شىعارمالار تۋرالى تالدانعان، جازىلعان سالماقتى سىن ماقالالار بولۋى ءتيىس. قىسقاسى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ شىعارمالارىنا جاقسى جارناما كەرەك. نوبەل سىيلىعىن العان شىعارمالاردىڭ ءبىرازىن وقىدىم، اسىپ بارا جاتقانى شامالى. الايدا ءوزىنىڭ وقىرماندارى بار، رۋحاني جاعىنان، وقىرماندارعا اسەرى جاعىنان ادامزاتقا ورتاق ۇندەستىكتەرى بار. كەز كەلگەن وقىرمان ءوز دەڭگەيىندە قابىلداي الادى.

مىسال رەتىندەي ايتايىن، ابايدى شەتەلگە تانىستىرۋ ءۇشىن «قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى» دەپ «جالاڭ ۇرانمەن» تانىستىرۋدىڭ قاجەتى جوق. دۇنيەجۇزىندە 200-دەن استام مەملەكەت بار، ولاردىڭ ءوز ۇلى اقىنى، ۇلى جازۋشىلارى بار. ول ءۇشىن ابايدىڭ شىعارمالارىن اۋدارىپ، تالداۋ جاساۋ ارقىلى الەمنىڭ كلاسسيك اقىندارىمەن قاتار قويىپ، اسىرىپ زەرتتەسە مۇمكىن جولى بولىپ قالار. انا جىلى نوبەل ادەبيەت سىيلىعان العان جازۋشى موياندى بۇكىل الەم قىتايدىڭ گاريسيا ماركەسى دەپ بىلەدى.

ءوزىڭىز بىلەسىز قىتايدا ومارعازى ايتانۇلى دەگەن جازۋشىنى. مەن قالامگەردىڭ قىتاي تىلىنە اۋدارىلعان «اڭ شادىرىن وق تابار» (اۋدارعان قايشا تابارىكقىزى) دەگەن رومانىن وقىدىم. ءوز باسىم قاتتى تاڭعالىدىم، تامساندىم، وتە كەرەمەت شىعارما. ەگەر ەندى وزگە اۆتورلاردىڭ شىعارمالارىن اعىلشىن تىلىنە اۋدارار بولسام، و.ايتانۇلىنىڭ وسى رومانىن اعىلشىنعا اۋدارامىن. ادام مەن تابيعات اراسىنداعى قارىم-قاتىناس وتە شەبەر بەينەلەنگەن. قىتايداعى موينسەرىك، كولحازداستىرۋ كەزىندە سيىرلاردىڭ ءمۇيزى كەسىلەدى عوي. شىعارمادا وسى سەكىلدى وتە نازىك دەتەالدار، ەپيزوتتار، پسيحولوگيالىق تاسىلمەن وتە شەبەر سۋرەتتەلگەن. بۇلار بۇكىل ادامزاتتى ويلاندىراتىن ورتاق تاقىرىپتار دەپ ويلايمىن.

– كەيبىر زەرتەۋشىلەر نوبەل سىيلىعى ساياساتتانىپ كەتتى دەپ ءجۇر. سولاي ما؟

– كوركەم شىعارماعا سىيلىق بەرۋدى تىم ساياساتاندىرۋدى ءوز باسىم الەم ادەبيەتىنە جاسالعان قيانات دەر ەدىم.      

– ومارعازى ايتانۇلى ەڭ الدىمەن ولەڭ جازىپ تانىلعان، ولەڭگە جاڭا ءتۇر، جاڭا ۇلگى اكەلگەن كلاسسيك اقىن عوي.

– ءيا، وتە مىقتى اقىن. «مەنىڭ شىعىسىم» دەگەن داستانى قىتاي تىلىنە اۋدارىلىپ، كۇشتى اڭىس قوزعاعانىن جاقسى بىلەمىن.     

– اقىن 1994 جىلى شىنجاڭ حالىق راديوسىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا: «مەنىڭ شىعىسىمدى» مەن 1956 جىلدىڭ سوڭىندا جازدىم. بۇل داستان:  مەنىڭ شىعىسىم،  شىعىس – دۇنيە شىعىسى،  مەنىڭ شىعىسىم، مەن شىعىس شاتقالدارىنىڭ قارا ايۋىمىن، قىزىل تىكەن ۇڭگىرىن ارالاپ ەرجەتكەن. ەسىمىمدى فانتازيا اۆتورلارىنان سۇرا،   فاميلام بەيجىڭ سينونتروفتارىمىن بىرگە وتكەن» دەپ باستالۋشى ەدى. ەسىمە وسى ءبىر شۋماعى قالىپتى. ەندى داستاننىڭ بۇكىل رۋحى قازىر دە مەنىڭ ەسىمدە. داستاننىڭ ءوزى دە بار. جاقىندا جاريالانىپ تا قالار. بۇلاردىڭ بارلىعى جوعالىپ تابىلعان شىعارمالار. 38 جىلدىڭ الدىنداعى وسى شىعارمانى مەن ءالى دە جاقسى كورەمىن» دەپتى.

– دەمەك، اقىن ەرتە ەرجەتىپ، ەرتە ويانعان، كەمەلىنە كەلىپ، پوەزيانىڭ بيىك تۇعىرىنا ەرتە قوعان اقىننىڭ ءبىرى بولىپ تۇر عوي. اۆتوردىڭ مىنا سوزىنەن «مەنىڭ شىعىسىم» دەگەن لريكالىق داستانىنىڭ سالماعىن، رۋحىنىڭ اسقاقتىعىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ورمارعازى رومانتيك، لريك اقىن بولىپ قالماستان، ويى تەرەڭ، كوپ قىرلى، كوپ سىرلى، وزىندىك دارا ستيل قالىپتاستىرعان كلاسسيك اقىن-جازۋشى ەكەنى انىق.  

–  جاڭا ءوزىڭ ايتىپ وتىرعان ومارعازىنىڭ «اڭ شادىرىن وق تابار» رومانىن كەزىندە ءبارىمىز وقىپ تاڭعالىپ، تامسانعان بولاتىنبىز. بۇل شىعارمانى كەز كەلگەن وقىرمان وقي الادى، بىراق كەز كەلگەنى بىردەن ءتۇسىنۋى قيىن، وتە سالماقتى، كۇردەلى شىعارما. جازۋشىنىڭ بۇل رومانى تۋرالى ەكەۋىمىز اڭگىمە ايتساق، ءبىر سۇحباتقا سيدىرا الماسپىز. وسى شىعارماداعى سيىردىڭ ءمۇيزىن كەسۋ وقيعاسى ەڭ العاش اقىننىڭ ەرتەرەكتە جازعان «توقال بۇقا» ولەڭىندە بەينەلەنگەن سەكىلدى. مۇمكىن بۇل بۇقا جاراتىلىسىنان توقال بولىپ تۋعان شىعار، مۇمكىن ادامداردىڭ جاڭاعىداي قاستاندىعىنان ءمۇيزى كەسىلىپ توقال بولعان شىعار، قالاي بولعاندا دا اقىنعا بۇل ءۇردىس قاتتى اسەر ەتكەن سياقتى. ال ەندى اقىننىڭ «توقال بۇقاسىن» وقىپ كورەلىك: «بۇقا ەكەنىڭ راس،سالاقتايدى اۋكەڭ جەرگە ءتيىپ.سىقىرلايدى،كەم ەمەسءدال جيىرما ەتىكتىڭ ۇلتانىجون تەرىڭە ارەڭ سيىپ.وكىرەسىڭ-اي كەپ سونان سوڭكورشى اۋىلدىڭ كۇلىن شاشىپ.كوك ءسىڭىر شىبىق ەتتامىر-تامىرلار دا قانىڭ تاسىپ،بۇقا ەكەنىڭ راس،ءمۇيزىڭ جوق، بىراق،اتتەڭ ەكى ءمۇيىز – تۇرار سەنىڭ الدىڭداقايدا بارسا وسى – ەكى سۇراق».

– اقىننىڭ مىنا ولەڭىن ەستىپ كۇلەرىمدى، نە جىلارىمدى بىلمەي قالدىم. شىنىمەن دە قالامگەرگە بۇل وقيعا الدىمەن پوەزيا بولىپ ورىلگەن سەكىلدى، كەيىن ويلانا، تولعانا كەلە «اڭ شادىرىن وق تابار» رومانىنداعى ەپيزودتىڭ بىرىنە اينالعان با دەپ قالدىم. ويتكەنى مۇنداي تاجىريبە كوپتەگەن اقىن-جازۋشىلاردا بار عوي.

– قازاق جازۋشىلارى تاريحتا بولعان باتىرلار تۋرالى كوپ جازادى، وسىنداي ءۇردىس الەم ادەبيەتىندە بار ما؟

– باتىرلار تۋرالى جازۋ ءبىر ۇلتقا عانا تاۋەلدى بولىپ قالاتىن سەكىلدى. باسقا حالىققا سەنىڭ باتىرىڭنىڭ تۇككە دە كەرەگى جوق، سولاي عوي. سوندىقتان مۇنداي تاقىرىپتا جازىلعان شىعارمالاردىڭ الەم ادەبيەتىندە جولى بولماي قالۋى ابدەن مۇمكىن. ارينە، مۇنداي شىعارمالار قازاققا كەرەك شىعار، اتا-باباسىمەن ماقتانۋ ءۇشىن، جاستارعا ءپاتريوتيزمدى دارىپتەۋ ءۇشىن. باتىردى ءار زامان، ءداۋىر ءوزى جاسايدى. ماسەلەن، تاۋەلسىز قازاقستاندا جاساپ جاتىرسىز با، وندا تاۋەلسىز قازاق ەلدىڭ ءوز باتىرى قالىپتاسۋى كەرەك.

ءبىر كەزدە ماعان دا بىرەۋلەر كەلىپ، انا باتىردى تۇگلەن جازدى، انا باتىردى اناۋ جازدى، پالەن باتىردى ەشكىم جازبادى، سونى سەن جازساڭ قايتەدى دەپ، كەڭەس ايتقاندار بولدى. قاراپ وتىرساڭ، بارلىق باتىردىڭ جاساعان ورتاسى، تىرلىگى، ىستەگەن ءىسى، ءتىپتى سوعىسقان جاۋى دا ءبىر، ۇپ-ۇقساس. اتى عانا وزگەرەدى. وسىنداي تاقىرىپتا جازىلعان شىعارمالاردىڭ الەم ادەبيەتىنەن الاتىن ورنى قانشالىقتى دەگەنگە كەلسەك، وكىنىشكە وراي مۇمكىنشىلىگى وتە از. مىسالى، امەريكالىقتارعا سەنىڭ ابىلايحان مەن قابانباي  باتىردى جەر-كوكە سيدىرماي جازعان شىعارماڭ قىزىقتىرمايدى. ەگەر ولاردىڭ تانىمىنا، تۇسىنىگىنە، كوزقاراسىنا ساياتىن تاسىلمەن جازساڭىز مۇمكىن قابىلدايتىن شىعار. قىتايلار كۇڭزىنى (كونفۋتسي) ءىلىمىن شەتەلگە تانىتۋ ءۇشىن، بارىن سالىپ، اقشاسىن جۇمساپ ءار ەلدەن ينستيتۋتار اشىپ جاتىر عوي. بىراق شەتەلدىكتەر ءۇشىن كۇڭزى ماڭىزدى ەمەس، ارىبىردەن كەيىن كەرەك تە ەمەس. ايتقان جاقسى دانالىق سوزدەرى بار شىعار، بىراق شەتەلدىكتەرگە ونىڭ قاجەتى شامالى.

– قازاق قالامگەرلەرىنىڭ الەم ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرىنىڭ قاتارىنان ورىن الۋ ءۇشىن اۋىلدان ۇزاپ شىعۋ كەرەك دەيسىڭ عوي.

– ءار مەملەكت ءوزىنىڭ حالقىنىڭ مادەنيەتىن، تاريحىن، ادەبيەتىن شەتەلگە تانىستىرۋدىڭ ءوز ءادىسى، ءتاسىلى بار. دۇنيەجۇزى تاريحىنا قاتىستى اڭگىمە بولعاندا قازاقتىڭ تاريحى، ادەبيەتى، مادەنەيەتى دە ولارعا كەرەك بولادى. قازاقتىڭ تاريحى كوبىنەسە ورىس پەن قىتاي تاريحىندا جازىلعان دەرەكتەرگە سۇيەنەدى، ودان قالسا اڭىزدارعا سۇيەنىپ جازىلعان.

مەن قازاقتىڭ اڭىز، داستاندارىن، باتىرلار جىرلارىن وقىپ، ونىڭ ماڭىزدى جەرىن بەلگىلەپ، استىن سىزىپ ءجۇرمىن. ودان سىرت «قىز جىبەك» عاشىقتىق داستانىنداعى تولەگەننىڭ قىز جىبەكتى ىزدەپ تابۋ بارىسىنداعى جول-جوسىندارى، سالت-داستۇرىنە نازار اۋداردىم. ودان سىرت سول كەزدەگى قوعامدىق ورتا مەن رۋلاردىڭ ەل باسقارۋ جۇيەسىنە، بيلەر سوتىنا، اربىردەن كەيىن مالىنىڭ سانىنا دا نازار اۋدارىپ ءجۇرمىن.

قىتايدا «موليان جىرى» دەگەن ءبىر جىر بار. ونىڭ وقيعاسى دا پالەندەي قىزىقتى، تارتىستى ەمەس. قازىرگى سىنشىلار وسى جىردى فيلوسوفيالىق تۇرعىدا تالداۋ جاساپ، جەر-كوككە سيدىرماي دارىپتەپ ءجۇر. ءبىزدىڭ «قىز جىبەك» داستانى ودان ارتىق بولماسا، كەم تۇسپەيدى. كوپ ادامدار «قىز جىبەكتى» عاشىقتىق داستان دەپ ويلايدى، الايدا ونىڭ ماڭىزدىلىعى ودان الدە قايدا تەرەڭدە جاتىر. ويتكەنى «قىز جىبەك» جىرى – اڭىز ەمەس، تاريحي وقيعا، كەيىپكەرلەرى تاريحتا بولعان ادامدار.

ەگەر ءبىز قىز جىبەك پەن تولەگەنننىڭ ءبىر-بىرىنە عاشتىعى مەن باس قوسا الماي قالۋى دەپ تۇسىنسەك وتە قاتەلەسەمىز، مۇندا ەكى كەيىپكەردىڭ ماڭگىلىك ماحابباتتى ىزدەۋىن قالاي جوققا شىعارامىز. تولەگەن ماڭگىلىك ماحابباتىن ىزدەپ تاپقانىمەن، وكىنىشكە وراي، ونىڭ جولى بولماي جول ورتادا مەرت بولادى. اكە باتاسىنان اتتاپ كەتكەن تولەگەننىڭ ءولىمى مەن جىبەكتىڭ تولەگەندى زارىعا كۇتكەن قايعىلى تاعدىرى تالاي جاننىڭ كوزىنە جاس ۇيىرىلپەي قويمايدى. بىراق ونىڭ ءىنىسى سانسىزباي اعاسىنىڭ قالىڭدىعىن ىزدەپ بارىپ ۇيلەنەدى. بۇل ءبىر جاعىنان قازاقتىڭ امەڭگەرلىك جول-جوسىنىنىڭ زاڭدى جالعاسى بولسا، سانسىزبايدىڭ ماحاببات تۋىن جىقپاۋشى، اعا اماناتىن ورىنداۋشى باتىر تۇلعا. جىبەك بەينەسى – سۇلۋلىق پەن ادالدىقتىڭ نىشانى، قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى، رۋحاني ەسكەرتكىشى.

بۇل جىردىڭ باستى يدەياسى –  ماحاببات قانا ەمەس، ماڭگىلىك ماحابباتتى جىرلاۋ. «قىز جىبەك» جىرى ادامنىڭ پسيحولوگياسىن وتە شەبەر بەينەلەگەن. بۇل جىردا وقيعا بار ما، بار، تارتىس بار ما، بار، ماحابات بار ما، بار، ەرلىك، باتىرلىق بار ما، بار، كوكەمدىك بار ما، بار. قىسقاسى بۇل جىردا ادامزاتقا ورتاق ەرەكشەلىكتەردىڭ  بارى بار. فيلوسوفيا بار ما، بار. وندا نەگە وسى شىعارمانى الەمدىك ورەگە كوتەرمەسكە، كوتەرۋ كەرەك قوي.  

– مۇقاعاليدى قانداي اقىن دەپ ويلايسىڭ؟

– مۇقاعاليدىڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىن مىنەزى بار، شىندىعى بار، مۇڭى، ماحابباتى بار، تەرەڭ ويى بار. قۇدايدىڭ ءوزى قازاق حالقىنا مۇقاعالي ماقاتاەۆ سەكىلدى تالانتتى سىيلاعان. مۇقاعاليدى وزگە تىلگە اۋدارۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس. ونىڭ پوەزياسىن باسقا تىلگە اۋدارۋ ءۇشىن باتىلدىق كەرەك، ءوزى سەكىلدى تالانت كەرەك.   

– اباي مىڭمەن الىسىپ وتكەن اقىن عوي. قازاققا  شىنايى جانى اشىعان، قازاقتىڭ ەڭبەكقور بولۋىن، ونەر-ءبىلىم ۇيرەنۋىن كوپ ايتىپ كەتكەن اقىننىڭ ءبىرى وسى اباي بولاتىن. 

– دۇرىس ايتاسىز، اباي ءبارىن اتقان عوي. قىتايدىڭ چين يمپەرياسى كەزىندە «لاۋدىڭ» (ەڭبەك) دەگەن ءسوز بولماعان ەكەن. باتىس ەۋروپادان كەلەگەن «ۇلەس» دەگەن تەرمين بولعان، كەيىن قىتايلار «لاۋدىڭ» (ەڭبەك) دەگەن تەرميندى ويلاپ تاپقان. ال ءبىزدىڭ قازاق ەڭبەكتىڭ نە ەكەنىن ودان بۇرىن بىلگەن. سول سەبەپتى اباي «ەڭبەك» دەگەن تەرميندى قولدانىپ وتىر. «ەڭبەك ەتسەڭ ەرىن بەي، تويادى قارنىڭ تىلەنبەي» دەگەن ماقالدى اباي ايتقان دەيدى عوي، قانداي كەرەمەت تۇراقتى ءسوز تىركەسى.

قازاق حالقىنىڭ ۇعىمىندا ەر ادام وتباسىنىڭ اسىراۋشىسى، ال ايەل ادام وتباسىنىڭ ۇيتقىسى، بالا تاربيەلەۋشى. قازاق ەڭبەك ىستەۋدى بىلمەگەن بە، ارينە بىلگەن. مال سوڭىندا ءجۇرۋ، ونى باعۋ، ونىڭ جەم-ءشوبىن دايىنداۋ، ءتورت ماۋسىم سايىن كوشىپ-قونۋ، ءۇي جاساۋ، ونىڭ وتىن دايىنداۋ ءبارى-ءبارى ەڭبەكتى قاجەت ەتەدى. ال قازاق ايەلدەرى بالا تۋ، ونى باعىپ-قاعۋ، تاربيەلەپ ءوسىرۋ، تەرى يلەۋ، كيگىز باسىۋ، توقىما توقۋ، كيىم-كەشەك تىگۋ، تاماعىن جاساۋ، وتىن جاعۋ، نانىن ءپىسىرۋ، تاڭ ازاننان تۇرىپ سيىر ساۋ، تەزەگىن جايۋ ت،ب. ءبارى ەڭبەكپەن جاسالادى عوي. وسىنىڭ ءبارىن كورىپ تۇرىپ قازاق ەڭبەك ىستەمەيدى، قازاق جالقاۋ دەپ ايتۋعا بولا ما، بولمايدى عوي.

– سوندا «قازاق جالقاۋ» دەگەن ۇعىم قايدان كەلگەن دەپ ويلايسىڭ؟

– «قازاقتار جالقاۋ» دەگەن ۇعىم باسقىنشىلاردىڭ قازاق جەرىنە كوپتەپ كەلە باستاعاننان كەيىن قالىپتاسقان بولۋى مۇمكىن. جايىلىم تارىلدى، مالىنان ايىرىلدى دەگەندەي. كەڭەس ۇكىمەتى كەلگەننەن كەيىن دە قازاقتىڭ جاعدايى ونشا ءماز بولمادى، ولار دا بۇل ءسوزدى قازاقتىڭ ميىنى ءسىڭىرىپ جىبەردى. اربىردەن كەيىن قازاقتىڭ ءوزى «ءبىز جالقاۋ حالىق ەكەنبىز» دەپ ايتا باستادى. سودان كەيىن بارىپ «ورىس پەن قىتاي پىسىق، ەڭبەكشىل حالىق» دەپ شىعا كەلدىك. تاريحقا كوز جىبەرسەڭىز ورىس تا، قىتاي دا قازاقتان مىقتى، ەڭبەكشىل حالىق بولعان ەمەس. بىرەۋى اراققا جاقىن بولسا، ەكىنشىسى اپيىنعا جاقىن بولدى. ولاردىڭ دا ەسىن جيىپ، تەحنيكا ۇيرەنىپ، پىسىق بولا باستاعانىنا دا ەكى عاسىر تولا قويعان جوق. مۇنىڭ بارىنە تاريح كۋا. الايدا، ولاردىڭ اراسىندا ءبىز مىقتى حالىقپىز، سەندەرگە ساۋدانى دا، ونەردى دە، تەحنيكانى دا ۇيرەتتىك دەپ ايتاتىندار ءالى بار. مەن جاڭا ايتتىم عوي، قازاق وسى كەۋدەسىن قاعىپ جۇرگەن حالىقتاردان بۇرىن ساۋدا-ساتىققا ارلاسقان، قازىردىڭ وزىندە ەشكىمنەن كەم ەمەس. قازاقستانداعى بازاردىڭ بارىندە قازاقتىڭ قىز-جىگىتتەرى ساۋدا جاساپ ءجۇر. حالىقارالىق ساۋدا مەن بيزنەستە قانداستارىمىز جوق ەمەس، بار.

بازاردا اربا سۇيرەپ، كوشە تازالاپ، قارا جۇمىستىڭ ءبارىن ىستەپ جۇرگەندەر قازاقتار. مال سوڭىندا جۇرگەندەر جانە كەن، شاحتالاردا جۇمىس ىتەيتىندەردىڭ كوبى تاعى قازاقتار. قازىر ەگىن ەگىپ، قاۋىن-قاربىز ءوسىرىپ، جىلى جاي سالىپ كوكونىس ءوندىرىپ جۇرگەن قانداستاردىڭ دا قاتارى كوبەيگەن. سوندىقتان قازاق جالقاۋ، ساۋدا جاساي المايدى، ەڭبەك ىستەگىسى كەلمەيدى  دەگەن ءسوزدى ايتۋدى بۇدان كەيىن قويۋ كەرەك. قازاق حالقى ەڭبەكشىل، مىقتى حالىق. تەك مەملەكەتتىك قولداۋ جەتىسپەيدى، سوعان ءزارۋ. قازاق بيلىگى قازاق ۇلتىن قولداپ، كومەگىن اياماي، جوعارى كوتەرۋ كەرەك. مەملەكەتتىڭ ەگەسى قازاق حالقى ەكەنىن ەستەن شىعارماعان دۇرىس.        

Abai.kz