ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋشى ءۇش حات جازدى: ءبىرىنشىسى ‒ ەلدەگى اكەسىمەن قوشتاسۋ حاتى، ەكىنشىسى ‒ ءوزىن-ءوزى ولتىرگەنى جايلى پوليتسياعا جازعانى، ءۇشىنشىسى ‒ مۇردەسىن تاباتىن ادامعا جازعان حاتى. ءوزىن-ءوزى ورمان ىشىندەگى الاڭقايدا ولتىرەتىنىن الدىن-الا قاراپ قويعان.

وسى ءۇش حاتتى قالتاسىنا سۇڭگىتتى. رەۆولۆەرىن اينالدىرىپ كوردى. بىرنەشە كۇن بۇرىن بارلىق مۇمكىندىكتى ەسكەرە وتىرىپ، التى وق سالىپ سايلاپ قويعان.

ءوزىن كۇن باتقاندا، تۇندە ولتىرەم دەپ شەشتى. ءتۇس اۋعان كەز بولاتىن. اسپان  شايداي اشىق. مۇنداي ويلارمەن كۇنى بويى ۇيدە نە ىستەپ وتىرسىن؟ تۇستەن كەيىنگى گازەتتەردىڭ باس ماقالاسىن وقىپ وتىراتىن جاعداي ەمەس. اقىرىن ورمان جاققا قاراي جاياۋ جول تارتتى.

ارىق، جۇدەۋ ءجۇزدى جاس جىگىت داڭعىلمەن ءىلبىپ ءجۇرىپ بارادى. ەسكى، جۇپىنى جىرتىق كيىمى ‒ جەر بەتىندەگى سوڭعى كەبەنەگى. قالادان قۇر قول شىعىپ بارادى.  وزىمەن تەك ءومىرىن الىپ بارادى. تەك سوعان مۇقتاج ەدى. ونىڭ ءوزىن دە قۇرتۋ ءۇشىن اپارا جاتىر.

كوڭىل كۇيى استاڭ-كەستەڭ بولدى. «ءولىم ازابى قيىن با ەكەن؟»، «جان ادامنىڭ دەنەسىن قانشا ۋاقىتتا تاستاپ شىعادى ەكەن؟» دەگەن سۇراقتار مازالادى. قانشاما جۇباتقىش عىلىمي پىكىرلەردى وقىسا دا، جانى جاي تاپپادى. قينالعانىن قالامادى. بۇعان دەيىن شەككەن ازابى دا ءبىر عۇمىرعا جەتەرلىك.

جۇرەگىنەن ەمەس، باسىنان اتاتىنىن شەشىپ قويعان. بىراق باسىنىڭ قاي جەرىنەن؟ «ەڭ دۇرىسى ‒ اۋىزدان اتۋ» دەيدى. سەبەبى وق ميشىقتى ءاپ-ساتتە تاس-تالقان قىلىپ، ادام ەسىنەن بىردەن ايىرىلادى ەكەن.

وسى ويلارىمەن الەك بولىپ كەلە جاتقان مەزەتتە، كورشى كوشەدە ءبىر جۇرگىزۋشى مىرزا الپىس كيلومەتر جىلدامدىقپەن جۇيتكىپ كەلە جاتقان ەدى. داڭعىلعا قاراي بۇرىلعاندا، ءوزىن-ءوزى ولتىرمەك بولعان جىگتتىڭ تروتۋارعا شىعۋعا ۋاقىتى قالماعان (سەكىرىپ شىعايىن دەپ-اق ەدى), كولىك قاقتى دا كەتتى.

جۇرگىزۋشى مىرزا تەجەگىشتى باسقان، بىراق كەش ەدى. نە ىستەرىن بىلمەي اۆتوموبيلىنەن تەڭسەلىپ شىقتى. كوزىلدىرىگىن شەشتى. نە ىستەگەنىن كورىپ تۇر.

جول ورتاسىندا ارىق دەنەلى، قوڭىر قارا، جىرتىق كيىمدى جاس جىگىت جاتىر. اپپاق ءجۇزىن قان جۋعان، ءولىمشى ەتىپ سوعىلعان. بىراق ءالى ءتىرى ەكەن. قيمىلداپ جاتىر.

جانىنا بارىپ تىزەرلەدى، ەڭكەيىپ، جەردەن كوتەرمەك بولدى، ءبىرىنشى اۋرۋحاناعا جەتكىزبەك.

جىگىت الدەنە دەپ يشارات ءبىلدىردى. قولىن كوتەردى. جۇرگىزۋشى جەردەن كوتەرىپ ەدى، جىگىت ونى قاتتى قۇشاقتاپ، سىبىرلادى:

- راحمەت.

- تۇسىنبەدىم، - دەدى ەسى شىققان جۇرگىزۋشى.

- راقمەت، - دەپ داۋسىن شىعارا قايتالادى، - راقمەت سىزگە.

جۇرگىزۋشىنىڭ باسى اينالىپ كەتتى. اجال اۋزىندا جاتقان بەيشارانىڭ مۇنىمەن قالجىڭداسقانى نەسى؟ نەتكەن قارا قالجىڭ؟

بۇعان ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋشى شامدانعانداي، قالتاسىنا قولىن سالىپ، الگى ءۇش حاتتى الىپ شىعىپ، جۇرگىزۋشىگە بەردى.

ءبىرى تىكەلەي بۇعان جازىلىپتى: «مەنى تاپقان ادامعا» دەپ تۇر. ول حاتتا «جالعىز ارمانى مىنا قارعىس اتقىر ومىرىنەن قۇتىلۋ ەكەنىن جانە ول نيەتىنەن ەشتەڭە اينىتا المايتىنىن» جازىپتى. قالعان ەكى حاتتى بۇرىشتا تۇرعان پوليتسيا الىپ قالدى.

بۇلار حاتتاردى ۇركە قاراپ جاتقاندا، ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋشى ءۇنسىز، تىنىش قانا قاس-قاعىم ساتتە و دۇنيەگە اتتانىپ كەتە باردى. جانى قينالماعان سەكىلدى كورىندى. جۇزىندە جىميىس بار.

ولىك تاسۋشى كەلىپ الىپ كەتتى.

جۇرگىزۋشى قالتاسىنداعى حاتتى كىنالى ەمەستىگىن دالەلدەۋ ءۇشىن پوليتسياعا بەردى.

ءسويتىپ ەكەۋارا مامىلە ءساتتى ىسكە استى.

***

دەجو كوستولاني ‒ «homo aestheticus»
(1885-1936)

دەجو كوستولاني (Kosztolányi Dezső)   – ماجاردىڭ ۇلى اقىنى، جازۋشىسى جانە اۋدارماشىcى, سىنشىسى, جۋرناليستءى

پوەزيا، پروزا، دراماتۋرگيا جانە تاعى باسقا ادەبي جانرلاردا قالام سىلتەگەن دەجو كوستولانيدىڭ ءستيلىنىڭ قالىپتاسۋىنا سيمۆوليزم، ەكسپرەسسيونيزم، يمپرەسسيونيزم جانە پسيحولوگيالىق رەاليزم باعىتتارى اسەر ەتكەن. ول ماجار ادەبيەتىندە ءفۋتۋريزمنىڭ نەگىزىن قالاعان جازۋشى سانالادى.

ولەڭدەرى تەرەڭ فيلوسوفيالىق مازمۇنمەن ەرەكشەلەنسە، قىسقا پروزالىق تۋىندىلارىنا ءتان سيپات - ۇنەمى «ىشكى مەننىڭ» قايشىلىعىنا قۇرىلاتىن كەيىپكەر باسىنداعى پسيحولوگيالىق «دراما». اڭگىمەلەرىندە جان قۇبىلىستارى تىلدىك دالدىكپەن جانە بايقاعىش سانانىڭ كوزىمەن بەينەلەنەدى. جازۋشى كەيىپكەرىنە ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان «ۇكىم» شىعارعان كەزدە ارقاشان تۇسىنىستىكپەن قارايدى، ادامنىڭ «بار بولۋى» مەن سەزىمىن قورلاۋعا جول بەرىلمەۋى ءتيىس دەگەن ويى - كوركەم شىعارمالارىنىڭ وزەگى. مۇنى ءبىز «گۋمانيزم» دەپ اتار بولساق، جازۋشىنىڭ ءوزى وسىنداي اسقاق سوزدەرگە اباي بولعانعا ۇقسايدى.

«باتىس» جۋرنالىنىڭ 1933 جىلى شىققان 1-سانىندا:  «مويىندايمىن، مەنىڭ ءمورالىم ‒ وسى، باسقا ءمورالىم جوق. فرانتسۋز فيولوسوفى جيۋل دە گوتەنىڭ ۇعىمدار جۇيەسىنە مويىنسۇنامىن، ول ەكى ءتۇرلى ادامدى تانيدى: ءبىرىنشىسى - «homo moralis»، مورال ادامى، ەكىنشىسى «homo aestheticus»، سۇلۋلىق ادامى. ادامزات تاريحى ‒ وسى ەكى ادامنىڭ كۇرەسى»، -دەپ جازدى.

ءوزىن «homo aestheticus»، سۇلۋلىق ادامى دەپ سيپاتتاپ، «ادامنان اسقان قۇندىلىق جوق، قانداي دا ءبىر ەرەكشە قاسيەتى ءۇشىن ەمەس، ادام تەك ادام بولعاندىعىمەن قۇندى» دەيدى.  ال ادەبيەت شىتىرمان وقيعالار مەن ويىننان تۇرادى دەپ سەندى. جازۋشى ءارى ويناقى، ءارى تەرەڭ بولۋعا ۇمتىلدى. ءTىل مەن ساياساتقا قاتىستى ماسەلەلەردى بارلىق ماڭىزدى ماسەلەلەردى شىعارمالارىنىڭ مازمۇنىنا ارقاۋ ەتكەنىنە  قاراماستان، اۋەزدى، ىرعاقتى، سۇلۋ پوەتيكالىق شەشىمدەر اقىننىڭ پوەزيادا ءپىشىن بىرىنشىلىگىن دارىپتەيتىنىن كورسەتەدى.

بولاشاق جازۋشى اۆسترو-ۆەنگريا مونارحياسىنا قاراستى سۋبوتيتسا قالاسىندا (قازىر سەربياعا قارايدى) دۇنيەگە كەلگەن. جازۋشىنىڭ روماندارىنىڭ وقيعالارىنىڭ وسى قالادا وتەتىنىنىڭ سەبەبى دە ‒ وسىندا. دۆوريان كوستولانيلەر اۆستريا-ماجارستان مونارحياسىنىڭ وڭتۇستىگىندە ءۇش قامال مەن ۇلكەن جەرگە يەلىك ەتەتىن جانە وسى ايماقتاعى جالعىز اقسۇيەك اۋلەت بولاتىن.  جازۋشى تۇلعاسىنىڭ قالىپتاسۋىندا شىققان تەگى مەن وتباسى باستى ءرول اتقاردى. اكەسى ارپاد كوستولاني (1859-1926) فيزيكا جانە حيميا پروفەسسورى ءارى مەكتەپ ديرەكتورى بولعان. اناسى ‒ ەۋلاليا برەننەردىڭ (1866-1945) ۇلتى فرانتسۋز ەدى. ايتپاقشى ايگىلى ماجار جازۋشىسى چات گەزا (شىن اتى يوجەف برەننەر) ‒ كوستولانيدىڭ ناعاشى ءىنىسى.  Aتاسى اگوشتان كوستولاني ‒ بانك قىزمەتكەرى، 1848-1849 جج. ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىندە كاپيتان بولعان، اتاقتى بەم اسكەرىنىڭ قۇرامىندا سوعىسقان.  كوتەرىلىس كوسەمى لايوش كوشۋتپەن تانىس بولىپ، شاندور پەتوفيمەن دە سويلەسكەن دەسەدى.

دەجو كوستولاني سۋبوتيتسادا مەكتەپكە باردى. مۇعالىممەن سوزگە كەلىسىپ وقۋدان شىعارىلaدى. سەگەدتە جەكە دارىستەر الىپ، مەكتەپتى ءوز بەتىنشە وقىپ ءبىتىردى.

1903 جىلى بۋداپەشتكە كوشىپ، بۋداپەشت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ گۋمانيتارلىق فاكۋلتەتىندە ماجار جانە نەمىس تىلدەرى ماماندىعى بويىنشا وقۋىن باستادى. مۇندا ول اقىندار ميحاي بابيتچ، ديۋلا يۋحاسپەن، جازۋشى ميلان فۇشتپەن كەزدەسىپ، حح عاسىر باسىنداعى ماجار ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى فريدەش كارينتيمەن ايىرىلماس دوس بولادى. ۋنيۆەرسيتەتتەگى كونسەرۆاتيۆيزم قۇرساۋىنا سىيماعان دەجو ۆەنا ۋنيۆەرسيتەتىنە اۋىستى. ونىڭ قابىرعاسىندا گەگەل فيلوسوفياسى، فرانتس گريلپارتسەر، شيللەر سەكىلدى اقىنداردىڭ شىعارماشىلىقتارى تۋرالى دارىستەر تىڭدادى. بىراق ونى اياقتاماي ەلگە ورالىپ، جۋرناليستىككە ارالاسىپ، وسى كاسىپپەن ءومىر بويى اينالىستى.

1908 جىلى پاريجگە كەتكەن اقىن ەندرە ءاديدىڭ ورنىنا «بۋداپەشت» گازەتىنە جۇمىسقا ورنالاسtى. كوستولاني 20 عاسىر باسىنداعى اتى ءماشھۇر ماجار اقىندارىمەن بىرگە اتاقتى «باتىس» جۋرنالىن شىعارۋشىلاردىڭ قاتارىندا بولدى. اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز، يسپان، يتاليا جانە لاتىن تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرگەن سيرەك تالانت ەدى. وسى ەرەكشە قابىلەتىن پايدالانىپ، شەكسپير، گيوتە، گ.بيۋحنەر، ريلكە، بودلەر، ۆەرلەن، موپاسسان، كەررولل، كيپلينگ، و. ۋايلد سەكىلدى الەم ادەبيەتىنىڭ ۇلى تۇلعالارىنىڭ شىعارمالارىن  اۋدارىپ، 1909 جىلى «قازىرگى ءداۋىر اقىندارى» دەگەن اتپەن ءبىر جيناقتا جاريالادى.

1910 جىلى «كەدەي بالانىڭ ارىزدارى» اتتى العاشقى ولەڭدەر كىتابى جارىق كورەدى. بۇل جيناقتان سوڭ دەجو كوستولانيدىڭ اتى ەل ىشىنە كەڭ تارالىپ، ومىرىندەگى جەمىستى كەزەڭ باستالدى. جىل سايىن ءبىر كىتابى شىقتى. 1913 جىلى ول اكتريسا ءارى جازۋشى يلونا حارموشقا ۇيلەندى. جارى  اڭگىمەلەرىن «يلونا گوروگ» دەگەن لاقاپ اتپەن جاريالايتىن. 1915 جىلى كوستولانيدىڭ ۇلى دۇنيەگە كەلدى.

ءبىرىنشى دۇنەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە كوستولانيدىڭ اعاسى تۇتقىنعا ءتۇسىپ، سىبىرگە لاگەرگە ايدالىپ، سوندا قايتىس بولدى. اعاسىنىڭ ءولىمى دەجونى سەڭدەي سوعىپ، تەڭسەلتىپ كەتتى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعان سوڭ تريانون بەيبىت كەلىسىمى بويىنشا ماجار جەرىنىڭ ۇشتەن ءبىرى كورشى شەتەلدەرگە ءبولىنىپ بەرىلدى. ءاربىر ءۇشىنشى ماجار شەكارادان تىس قالدى. ماجارستان تاريحىنداعى ۇلتتىق قاسىرەت كوستولانيدى اينالىپ وتپەدى، اكە-شەشەسىنەن، اعا-ءىنى، قارىنداستارىنان اجىراپ قالادى، سەبەبى سۋبوتيتسا بوتەن ەلگە - سەربياعا قاراتىلعان بولاتىن. وسىنداي تراگەديالارعا قاراماستان جازۋشى قولىنان  قالامىن تاستامادى.

1931 جىلى ماجار پەن كلۋبىنىڭ پرەزيدەنتى بولدى.

دەجو كوستولاني 1936 جىلدىڭ 3 قاراشاسىندا قاتەرلى ىسىكتەن قايتىس بولدى.

ونىڭ ولەڭ جيناقتارى: «ءتورت قابىرعا ورتاسىندا» (1907), «كەدەي بالانىڭ ارىزدارى» (1910) «سيقىر» (1912), «كوكنار» (1916), «نان مەن شاراپ» (1920), «مۇڭدى جىگىتتىڭ ارىزدارى» (1924), «جالاڭاش» (1928), «شىرىلداۋىق تابيعات» (1930), «ەسەپ» (1933), «20 عاسىر اقىنى» (1931), «ەشتي كورنەل جىرى» (1933), «تاڭعى ماستىق» (1933), «جوقتاۋ» (1933), «ەشتەڭە تۋرالى ولەڭ» (1933)

اڭگىمەلەر جيناقتارى:«ەشتي كورنەل» (1933), «تەڭىزدىڭ كوزى» (1936).

روماندارى: «قانقۇيلى اقىن نەرو» (1922), «بۇلبۇل» (1924), «التىن ايداھار» (1925) «اننا ەدەش» (1929).

ماجارشادان اۋدارعان راۋشانگۇل زاقانقىزى

Abai.kz