بەيسەنبى, 25 ءساۋىر 2024
انە، كوردىڭ بە؟ 3736 5 پىكىر 28 جەلتوقسان, 2022 ساعات 12:35

قازاقستان شەكاراسى. رەسەي نە دەيدى؟                                                                                            

تاياۋدا عانا ءباسپاسوز بەتتەرىندە قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى شەكارا بەلگىلەرىن دەماركاتسيالاۋ، زاڭداستىرۋ جۇمىستارى تۋرالى تاعى دا ءسوز بولدى. داۋلى ماسەلەلەر بويىنشا مەملەكەتارالىق وتىرىستار كەلەسى جىلدارى تاعى دا جالعاسپاق ەكەن. وسىعان بايلانىستى كوميسسيا مۇشەلەرىنە ءبىر پايداسى تيەر دەگەن نيەتپەن ماسكەۋدەگى رەسەي فەدەراتسياسى مەملەكەتتىك ارحيۆىنەن (گارف) تابىلعان مۇراعاتتىق دەرەكتەردى كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىن.

وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى كەڭەستىك ۇلگىدەگى قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋليكاسىنىڭ  تەرريتوريالىق كولەمىن ناقتىلاۋ جانە مەجەلەۋ شارالارى قىزۋ تارتىس تالاسقا تولى بولعاندىعى بەلگىلى. سول جىلدارى كەڭەس وكىمەتى بەلگىلەگەن قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ جەر كولەمى 3 ميلليون 467 مىڭ 922 شارشى شاقىرىم دەپ ەسەپكە الىنىپ بەكىتىلگەن  ەكەن. بۇل سول جىلدارداعى مۇراعاتتىق دەرەكتەرمەن دە سايكەس كەلەدى. ناقتى دالەلدەردىڭ ءبىرى رەتىندە 1928 جىلعى 20 مارتتاعى  الماتى قالاسىندا ۋنيۆەرسيتەت اشۋعا بايلانىستى (قازىرگى اباي اتانداعى ۇپۋ) تىركەلگەن مىناداي مالىمەتتەردى كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنباقپىز.      

       وب وتكرىتي ۆ گور. الما-اتا كازاكسكوي اسسر گوسۋدارستۆەننوگو ۋنيۆەرسيتەتا.         

(مۇراعاتتىق قۇجاتتار حرونولوگيالىق رەتتىلىك بويىنشا ۇسىنىلىپ وتىر)

20 مارتا 1928 گ. 0131/123

پري وتۆەتە سسىلاتسيا وبيازاتەلنو نا دانىي №

(شتامپ)

سوۆەت نارودن. كوميسس.

ر.س.ف.س.ر.

پولۋچەنو       22 مارت 1928 گ.

________________

ۆ سوۆناركوم   رسفسر

كوپيا – گوسپلان  رسفسر

”     – نكركي  رسفسر

نا  ۆ/№ ________________ ن/ۆح. № ___________

 

كازاسسر – ودنا يز ستارەيشيح رەسپۋبليك رسفسر; وبرازوۆانا ۆ 4/ح-1920 گودا. نىنەشنيايا تەرريتوريا كازاسسر ۋستانوۆيلاس پوسلە رازمەجەۆانيا سرەدنەي ازي پو ناتسيونالنومۋ پريزناكۋ.

رازمەر تەرريتوري رەسپۋبليكي راۆەن 3.039.000 كۆ. كيلومەتروۆ. وبششەە كوليچەستۆو ناسەلەنيا راۆنو – 6.570.000 چەلوۆەك، يز كويح نا دوليۋ گورودسكوگو ناسەلەنيا پريحوديتسيا 540.000 /8,2%/, نا دوليۋ سەلسكوگو – 6.029.000 /91,8%/. پو ناتسيونالنومۋ سوستاۆۋ ناسەلەنيە راسپرەدەلياەتسيا تاك: كازاكي – 55%، رۋسسكيە – 25%، ۋكراينتسى، تاتارى ي در. – 20%.

ف. ا-259. وپ. 12 ب. د. 3955. ل. 27.

وسى ءبىر 1928 جىلعى دەرەكتى دە قۇندى قۇجاتقا سالىستىرمالى تۇردە قازىرگى قازاقستان اۋماعى 2 724,902 شارشى شاقىرىمعا  تەڭ بولىپ ءبىرشاما ازايعاندىعىنا نە سەبەپ بولعانىن قاراستىرىپ كورەيىك. ونىڭ استارلى سەبەبىنە ماسكەۋ قالاسىنداعى رەسەي فەدەراتسياسى مەملەكەتتىك ارحيۆىنەن  (گارف)  الىنعان  مىنا تومەندەگى مۇراعاتتىق قۇجاتتارعا زەر  سالا وتىرىپ ءبىرشاما كوز جەتكىزۋگە بولادى.

 

ۋ ك ا ز.

      پرەزيديۋما ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا سسسر.

№ 123/3.

دەلو 182/5-1.

 

و پەرەداچە يۋجنوي چاستي ۋردينسكوگو رايونا زاپادنو-كازاكستانسكوي وبلاستي كازاكسكوي سسر ۆ سوستاۆە استراحانسكوي وبلاستي رسفسر.

ۋتۆەرديت پرەدستاۆلەنيە پرەزيديۋما ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا كازاحسكوي سسر ي پرەزيديۋما ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا رسفسر و پەرەداچە يۋجنوي چاستي ۋردينسكوگو رايونا پلوششاديۋ  180-200 كۆادراتنىح كيلومەتروۆ يز زاپادنو-كازاكستانسكوي سسر ۆ سوستاۆ ۆلاديمير(وۆ)سكوگو رايونا استراحانسكوي وبلاستي رسفسر.

پرەدسەداتەل پرەزيديۋما

ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا سسسر-         ن. شۆەرنيك.

 

سەكرەتار پرەزيديۋما

ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا سسسر-         (ا. گوركين)

 

موسكۆا، كرەمل

4 نويابريا 1947 گ.

د.№ 194/5-1

ۆ دەلو

ۆەرنو: ۆالياەۆا 4. XI 1947 گ.

       ف.  7523.  وپ. 40.  د. 190.  ل. 1.

------------------------------------------------------------------------------

 

ت ە ل ە گ ر ا م م ا     پراۆيتەلستۆەننايا

 

4        1/72                       پراۆيتەلستۆەننايا   موسكۆا                                 پرەزيديۋم ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا سسسر توۆاريششۋ گوركينۋ-

 

استراحاني 06/6 141 4 1036-يسپراۆ پوسلەدۋەت (دۆا سيمۆولا نە وتچەتليۆو)

ۆ سووتۆەتستۆي ۋكازوم پرەزيديۋما ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا سسسر وت 4 نويابريا 1947 گودا و پەرەداچە زەمەلنوگو ۋچاستكا 180 تيرە 200 كۆادراتنىح كيلومەتروۆ يز ۋردينسكوگو رايونا زاپادنو-كازاحستانكوي وبلاستي كازاحسكوي سسر ۆ سوستاۆ استراحانسكوي رسفسر نامي دۆا رازا ستاۆيلسيا ۆوپروس پەرەد رايكوموم كازاكستانسكيم وبليسپولكوموم ي ودين راز پەرەد پرەدسەداتەلەم سوۆەتا مينيستروۆ كازاحسكوي سسر و ۆىدەلەني سۆويح پرەدستاۆيتەلەي ۆ كوميسسيۋ دليا پروۆەدەنيا  رابوتى پو پريەمۋ ي پەرەداچە زەمەلنوگو ۋچاستكا تچك كاك وت زاپادنو-كازاكستانسكوگو وبليسپولكوما تاك ي وت سوۆەتا مينيستروۆ كازاحسكوي سسر مى وتۆەتا نە پولۋچيلي ي ۋكازانىي ۋچاستوك نامي دو سيح پور نە پرينيات تچك ۆ سۆيازي نەوبحوديموستيۋ رازمەششەنيا سكوتا ي پودگوتوۆكوي ۆەسەننومۋ سەۆۋ پروسيم ۆاس دات ۋكازانيە سوۆەتۋ مينيستروۆ كازاكسكوي سسر و نەمەدلەننوم ۆىدەلەني پرەدستاۆيتەلەي دليا پەرەداچي ۋكازاننوگو ۋچاستكا ۆ ناتۋرە تچك و ۆاشەم رەشەني پروسبا سووبششيت وبليسكومۋ نر 81 پرەدوبليسپولكوما پەتروۆ;

    ف.  7523.  وپ. 40.  د. 190.  ل. 2.

 

الما-اتا

پرەدسەداتەليۋ سوۆەتا مينيستروۆ ۋنداسىنوۆۋ

پروشۋ ۆاس دات ۋكازانيا وب ۋسكورەني وفورملەنيا پەرەداچي زەمەلنوگو ۋچاستكا ۋردينسكوگو رايونا زاپادنو-كازاحستانسكوي وبلاستي كازاحسكوي سسر ۆ سوستاۆ استراحانسكوي وبلاستي رسفسر سوگلاسنو ۋكازا پرەزيديۋما ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا سسسر وت نويابريا 1947 گودا.

18.III -1948 گ.                                                                    ا. گوركين

ف.  7523.  وپ. 40.  د. 190.  ل. 3.

--------------------------------------------------------------------------------------------

 

ت ە ل ە گ ر ا م ما

 پراۆيتەلستۆەننايا

 

6   1/72                  6/4 1725    جاركوۆۋ          (شتامپ:   6 اپرەل 1948 گ.)

 

پراۆيتەلستۆەننايا موسكۆا

پرەزيديۋم ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا سويۋزا توۆاريششۋ گوركينۋ-

 

26      25 استراحاني 06/10 104   6/4 1657-

ۋكازوم پرەزيديۋما ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا سويۋزا

وت 4 نويابريا 1947 گودا

ۆ سوستاۆ استراحانسكوي وبلاستي پەرەدان زەمەلنىي ۋچاستوك 180 تيرە 200 كۆادراتنىح كيلومەتروۆ يز ۋردينسكوگو رايونا زاپادنو كازاكستانسكوي وبلاستي تچك دو سيح پور پو پريچينە نەجەلانيا پەرەدات ۋچاستوك سو ستورونى زاپادنو-كازاحستانسكوي وبلاستي استراحانسكوي وبلاستيۋ ەتوت ۋچاستوك زەملي نە پرينيات چتو زادەرجيۆاەت رازمەششەنيە سكوتا ي رازۆوروت ۆەسەننوگو سەۆا ۆلاديميروۆسكوگو رايونا استراحانسكوي وبلاستي تچك- وبليسپولكوم ۆتوريچنو پروسيت ۆاس دات ۋكازانيە سوۆەتۋ مينيستروۆ كازاحسكوي سسر و نەمەدلەننوم ۆىدەلەني پرەدستاۆيتەلەي دليا پەرەداچي ۋكازاننوگو ۋچاستكا ۆ ناتۋرە يلي رازرەشەني دو وفيتسيالنوي پەرەداچي يسپولزوۆانيا ۋچاستكا كولحوزامي ناشەي وبلاستي نر 111-پرەدوبليسپولكوما - پەتروۆ;

1725                                                                      ف.  7523.  وپ. 40.  د. 190.  ل. 4.

 

ۋگلوۆايا رەزوليۋتسيا: «توۆ. شۆەرنيكۋ ن. ن.

دولوجەنو.

7.VI-48 گ.»

سپراۆكا

توۆ. ەلتسوۆ ا.گ.  (ۋپراۆلەنيە دەلامي سوۆەتا مينيستروۆ سسسر) سووبششيل، چتو 21 مايا 1948 گودا نا يميا پرەدسەداتەليا سوۆەتا مينيستروۆ كازاحسكوي سسر توۆ. ۋنداسىنوۆا ن.د. پوسلانو پيسمو زا № س-6077 (پودپيسانو توۆ. چاداەۆىم يا.ە), ۆ كوتوروم سووبششەنو چتو سوۆەت مينيستروۆ سسسر وتكلونيل حوداتايستۆو سوۆەتا مينيستروۆ كازاحسكوي سسر وب وستاۆلەني تەرريتوري يۋجنوي چاستي ۋردينسكوگو رايونا زاپادنو-كازاحستانسكوي وبلاستي ۆ سوستاۆە كازاحسكوي سسر.

 

 7.VI-1948 گ.                                                                                                              (پودپيس)                                               ف.  7523.  وپ. 40.  د. 190.  ل. 5.

---------------------------------------------------------------------------------------------------                                                الما-اتا

پرەدسەداتەليۋ سوۆەتا مينيستروۆ ۋنداسىنوۆۋ

پروشۋ سووبششيت و پرينياتىح ۆامي مەراح پو تەلەگراممە توۆ. گوركينا و پەرەداچە زەمەلنوگو ۋچاستكا ۋردينسكوگو ر-نا زاپادنو-كازاحستانسكوي وبلاستي كازاحسكوي سسر ۆ سوستاۆ استراحانسكوي وبلاستي رسفسر.

 

ينفورمستاتوتدەل                  رەبروۆ

9 اپرەليا 1948 گ.

ف. ر. 7523.  وپ. 40.  د. 190.  ل.

تەلەگرامما                                                      كانتس.پرەزيدۋما ۆەرح.سوۆەتا

                                                      13 اپرەليا 1948 گ.  № 1861.

پراۆيتەلستۆەننايا. موسكۆا.

ۆەرحوۆنىي سوۆەت سسسر                                            توۆ. رەبروۆۋ

 32 پر. الما-اتا.  4711  28      13/4   1233 – بەرسەنوۆسكايا نابەرەج.

و پەرەداچە زەمەلنوگو ۋچاستكا ۋردينسكوگو ر-نا استراحانسكوي وبل.                                                               توۆ-ۋ شۆەرنيكۋ.                                                               پوسلانا تەلەگرامما 24 مارتا

 

نر 3174.     1433                                            زام. پرەدسوۆەتا مينيستروۆ                                                                                                       ا.ا. زاگوۆولەۆ

                                                                                       ف. ر. 7523.  وپ. 40. د. 190.  ل. 7.

      سپراۆكا

پو سووبششەنيۋ توۆ. زاكس تەل-ما نا يميا

توۆ. شۆەرنيكا پوستۋپيلا شيفروۆاننايا.

 

       ۆەرنو: (قولى).

4 نويابريا 1947 گودا                                                                14 اپرەليا 1948 گودا.

14 اپرەليا 1848 گودا      

ۆسەگو: 8 ليستوۆ.                                            ف.  7523.   وپ. 40.  د. 190.  ل.8.

----------------------------------------------------------------------------------------------------

     سەكرەتنو

                              و پ ي س ا ن ي ە

گرانيتسى مەجدۋ كازاحسكوي سسر ي رسفسر ۆ سووتۆەتستۆي س پوستانوۆلەنيامي پرەزيديۋما ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا كازاحسكوي سسر وت 13 دەكابريا 1955 گودا ي پرەزيديۋما ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا رسفسر وت 7 مارتا 1956 گودا.

 

ۆ سۆيازي س پەرەداچەي يۋجنوي چاستي دجانىبەكسوگو رايونا يز زاپادنو-كازاحستانسكوي وبلاستي ۆ سوستاۆ ۆلاديميرسكوگو رايونا استراحانسكوي وبلاستي، ۋستاناۆليۆاەتسيا سلەدۋيۋششايا گرانيتسا مەجدۋ كازاحسكوي سسر ي رسفسر.

لينيا نوۆوي گرانيتسى پروحوديت پو وتكرىتوي ستەپنوي مەستنوستي، ناچينايا وت توچكي، راسپولوجەننوي ۆ ودنوم كيلومەترە يۋگو-ۆوستوچنەە رازەزدا № 400 جەلەزنوي دوروگي ساراتوۆ-استراحان، يدەت ۆ يۋگو-ۆوستوچنوم ناپراۆلەني نا پروتياجەني 11,4 كم ي ۆىحوديت نا پوۆروتونۋيۋ توچكۋ سۋششەستۆۋششەي گرانيتسى، چتو ۆ 1,7 كم سەۆەرو-زاپادنەە وزەرا تۋرگاي;

دالەە سوحرانياەتسيا سۋششەستۆۋيۋششايا گرانيتسا دو توچكي، چتو ۆ 0,4 كم يۋگو-ۆوستوچنەە ۆوستوچنوي وكونەچنوستي وزەرا تۋرگاي، وتكۋدا گرانيتسا نا پروتياجەني 14,5 كم يدەت ۆ يۋگو-ۆوستوچنوم ناپراۆلەني چەرەز يۋجنۋيۋ چاست سۋحوگو ليمانا وزەرا اكبيداەك (قازاق دالاسىندا «بيدايىق» دەگەن جەر اتاۋلارى كوپ كەزدەسەدى - د.ە.), ۆ ودنوم كيلومەترە يۋجنەە اۋلا سارباستا ي ۆ 0,5 كم يۋجنەە رازۆالين تانكا (قازاقتا «تاڭقى» دەگەن دە جەر اتاۋلارى بار – د.ە.), زاتەم، دوحوديا دو توچكي، چتو ۆ 2 كم يۋگو-ۆوستوچنەە رازۆالين تانكا، پوۆاراچيۆاەت نا يۋگو-زاپاد                                                  ف.  7523.   وپ. 107.  د. 200. ل. 2.

 

قورىتىندىلاي ايتقاندا، مىنە وسى دەرەكتەردىڭ وزىنەن-اق كورىنىپ تۇرعانداي سول كەزدەگى قازاقستان مەملەكەت بيلىگىندە وتىرعان ازاماتتارعا (ن. وڭداسىنوۆ، ج. تاشەنوۆ، د. قوناەۆ ت.ب.) وڭاي بولماعاندىعىن، ولارعا ورتالىق بيلىك تاراپىنان قانداي قىسىمدار جاسالىنعاندىعىن سەزىنۋگە بولادى. ۇلت قايراتكەرلەرى ارقاسىندا جيناقتالعان اتا مەكەنىمىز كەڭەستىك سولاقاي ساياسات كەسىرىنەن ءتۇرلى جەلەۋلەرمەن (ەكونوميكالىق، ەتنيكالىق، ساياسي) كورشىلەس رەسپۋبليكالارعا (رەسەيدىڭ استراحان، ورىنبور، ومبى جانە التاي ولكەسى; قىتىي، قىرعىزستان، وزبەكستان ت.ت. بۇل تارتىستاردىڭ بارىنە جەكەلەپ توقتالىپ، تاراتا جازۋ ءۇشىن ارنايى زەرتتەۋلەر قاجەت) ۇلەستىرىلىپ بەرىلدى. ماقالامىزدىڭ  وزەگىنە اينالىپ وتىرعان جەر، شەكارا  ماسەلەسى ارادا ءجۇز جىل وتسە دە كۇنى بۇگىنگە دەيىن اكتۋالدى پروبلەمالاردىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. قازاقستاننىڭ شىعىس ءوڭىرى مەن سولتۇستىك ايماقتارىنداعى ۇلتتاردىڭ ورنالاسۋى ءالى دە بولسا الاڭداتارلىقتاي جاعىدايدا،  بۇل وڭىرلەردە ءالى كۇنگە دەيىن سلاۆياندىقتاردىڭ ۇلەسى باسىم، ال قازاقتاردىڭ پايىزدىق ۇلەسى نەبارى 35-40 پايىزدان اسپايدى. بۇل وبلىستاردىڭ  رەسەيمەن تىكەلەي شەكارالاس ەكەنىن ءوز الدىنا  ارا-تۇرا بولسا دا سولتۇستىكتەگى كورشى جۇرتتىڭ بيلىككە جاقىن جۇرگەن باز ءبىر ساياساتكەرلەرى تاراپىنان (بالكىم تاريحي اقيقاتتى بىلمەيدى نەمەسە بىلگىسى دە كەلمەيدى) «قازاقستاننىڭ سولتۇستىكتەگى بەس وبلىسى رەسەيگە تيەسىلى، ورىس جەرى» دەگەن اتويعا تولى ۇراندارى كەيىنگى كەزدەرى  ءجيى ەستىلىپ ءجۇر. بۇل تالاستى ماسەلەلەردىڭ قالايشا تۋىنداعانىن جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەكتەردەن بايقاۋعا بولادى.

وسى تۇرعىدا ايتار ۇسىنىسىمىز رەسەي مۇراعاتتارىندا (ماسكەۋ، پەتەربور، استراحان، ورىنبور، ومبى، ءنوۆوسىبىر، تومەن، بارناۋل ت.ب.) تۇڭىپ جاتقان تاريحي قۇندى جادىگەرلىك دەرەكتەرىمىزدى جيناقتاپ الۋىمىز وتە قاجەت. كەزىندە الاش اۆتونومياسى تاريحىن مۇراعات دەرەكتەرىن نەگىزگە الىپ، زەردەلى زەرتتەۋلەرىمەن ءوزىنىڭ تۇعىرلى بيىگىنەن كورىنە بىلگەن تانىمال تاريحشى، اكادەميك كەڭەس نۇرپەيىس ءوز ەڭبەگىندە: «ءبىزدىڭ ينستيتۋتتىڭ (عىلىم اكادەمياسى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى -د.ە.) ۇستانىپ وتىرعان تۇعىرناماسى - قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىن 2000-جىلدان دا ارى قاراي تەرەڭدەتۋ. ساق، ءۇيسىن، قاڭلى، كەرەي، قىپشاق، وعىز، قارلۇق، قاراحان مەملەكەتتەرىنىڭ نەگىزىندە تۇركى تىلدەس،  VIII-XIX عاسىرلاردان باستاپ مۇسىلمان دىندەس تايپالاردىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارى بولعان. گەوگرافيالىق شەكاراسى قازىرگى قازاق ەلىنىڭ اۋماعىندا بولعان ارعى-بەرگى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ ءبارى قازاق حاندىعىنىڭ ارعى تەگى»،- دەپ كەسىمدى پىكىر بىلدىرگەن ەكەن.  ءبىز دە وسى پىكىردەمىز. عاسىرلار بويى قازاق حالقىندا نەگىزىنەن ەكى داۋ بولسا سونىڭ ءبىرى جەر داۋى. قازىرگى ۋاقىتتاعى كەيبىر مەملەكەتتەر اراسىندا (تاياۋ شىعىس ەلدەرى، ۋركايناداعى جاعىداي، قىرىمدى اننەكسيالاۋ، قاراباق ۋاقيعاسى ت.ت) ۋشىعىپ تۇرعان شيەلەنىستەر دە جەر داۋلارىنان تۋىنداپ وتىر. سوندىقتان دا تاريحي ناقتى دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن شىن تاريحىمىزدى بىلە جۇرگەنىمىزدىڭ ارتىقتىعى بولمايدى. ەلىمىز امان، جۇرتىمىز ءبۇتىن، شەكارامىز بەرىك بولعاي.

داۋرەنبەك  ەسكەكباەۆ                                                                                            

Abai.kz

5 پىكىر