تۇركى الەمىنىڭ عاسىرى تۇركىلەردى بىرىكتىرە الا ما؟
02.03.2013
«ايقىن»: - سۇلتانمۇرات مىرزا، ءسىز «ءتۇركى» تەرمينىن جوققا شىعارىپ، «تۇرىك» تەرمينىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەپ ءجۇرسىز. جالپى، تۇركى ەمەس، «تۇرىك» تەرمينىنىڭ استارىندا قاۋىپ بار ما؟
سۇلتانمۇرات ەرمەنتاي، تۇركى حالىقتارى بۇكىلالەمدىك اسسامبلەياسىنىڭ پرەزيدەنتى:
- «تۇركى» دەگەن جاساندى ءسوز. ونداي ءسوز ەسكى قازاق، نە ورىس كىتاپتارىنىڭ ەشقايسىندا جوق. وزدەرىڭىزگە ءمالىم، 1923 جىلدىڭ باسىندا انۆار پاتشا ءبىزدى قۇتقارامىز دەپ كەلىپ، ەكى ارادا سوعىس بولدى. ولار ءازىربايجانداردى وزدەرىنە بىرىكتىرىپ الار ەدى، بىراق تۇركيانى قۇتقارۋ ءۇشىن باۋىرلاس حالىقتى قۇرباندىققا شالدى. ول كەزدە لەنين مەن اتاتۇرىك دوس بولعان. سەبەبى ەكەۋى دە انۆارعا قارسى ەدى. وسىلايشا ءازىربايجان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلىپ، ورىستاردىڭ قۇرامىنا كىردى.
02.03.2013
«ايقىن»: - سۇلتانمۇرات مىرزا، ءسىز «ءتۇركى» تەرمينىن جوققا شىعارىپ، «تۇرىك» تەرمينىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەپ ءجۇرسىز. جالپى، تۇركى ەمەس، «تۇرىك» تەرمينىنىڭ استارىندا قاۋىپ بار ما؟
سۇلتانمۇرات ەرمەنتاي، تۇركى حالىقتارى بۇكىلالەمدىك اسسامبلەياسىنىڭ پرەزيدەنتى:
- «تۇركى» دەگەن جاساندى ءسوز. ونداي ءسوز ەسكى قازاق، نە ورىس كىتاپتارىنىڭ ەشقايسىندا جوق. وزدەرىڭىزگە ءمالىم، 1923 جىلدىڭ باسىندا انۆار پاتشا ءبىزدى قۇتقارامىز دەپ كەلىپ، ەكى ارادا سوعىس بولدى. ولار ءازىربايجانداردى وزدەرىنە بىرىكتىرىپ الار ەدى، بىراق تۇركيانى قۇتقارۋ ءۇشىن باۋىرلاس حالىقتى قۇرباندىققا شالدى. ول كەزدە لەنين مەن اتاتۇرىك دوس بولعان. سەبەبى ەكەۋى دە انۆارعا قارسى ەدى. وسىلايشا ءازىربايجان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلىپ، ورىستاردىڭ قۇرامىنا كىردى.
ول جاقتا اتاتۇرىك باستاپ، وزدەرىن «ءتۇرىك» دەپ اتاي باستادى. مىندا تۇرىكمەن بار. ول كەزدە وزبەك جوق ەدى، سارت پەن قىرعىز بار. تۇرار رىسقۇلوۆ باستاعان قازاقتار دا ءبىرىكتى. 22 جاستاعى تۇرار رىسقۇلوۆ باستاعان جىگىتتەر بولشەۆيكتەردىڭ مۇسىلماندىق بيۋروسىندا «ءبارىمىز بىرىگىپ، ورتالىق ازيادا تۇركى كەڭەس رەسپۋبليكاسىن قۇرامىز» دەپ شەشىم قابىلداپ، ماسكەۋگە ءجونەلتتى. ماسكەۋدە ستالين ولاردىڭ ءبارىن قۋىپ جىبەرگەنى راس. بۇلاردىڭ ءبارىن بولەك-بولەك رەسپۋبليكا ەتىپ وقشاۋلاپ تاستايىق دەگەن وي تۋىندادى. وسى ارقىلى تۇرىكتىڭ بۇلارعا اعايىن ەكەنىن ۇمىتتىرايىق دەدى. ءبىر ەسكەرەتىنى، بارتولد بۇعان قارسى شىققان: «تۇركى» دەگەن تەرمين دە دۇرىس ەمەس، بولەك رەسپۋبليكا ەتۋدىڭ دە قاجەتى جوق، بۇلار ءبىر-ءبىرىن اۋدارماشىسىز تۇسىنەدى، ولاردىڭ ءبولىنۋى حالىقتاردىڭ دامۋىنا كەرى اسەر ەتەدى» دەگەندەي ويدا بولعان. بۇل سول كەزدەگى ساياساتكەرلەردىڭ ويلاپ تاپقان ءسوزى. سوندىقتان تەرميننىڭ ءدال وسىلاي ويلاپ تابىلعانىنا كۇمانىم جوق.
نامازالى وماشەۆ، جۋرناليست، عالىم، ف.ع.د.، پروفەسسور:
- شەرحان مۇرتازانىڭ «جۇلدىز كوپىر» دەگەن كىتابى بار. سوندا تۇركى رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ كەرەك دەپ نەگىزىنەن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ باسشىلىق جاساعانى ايتىلادى. رەسەيدەن بيۋرونى جىبەرىپ، تاشكەنتتە تالقىلايدى. تۇرارلار باسىندا بۇعان قارسى بولىپ، كەيىن ولاردىڭ موينىن بۇراپ، كوندىرىپ، «تۇركى رەسپۋبليكاسى» قۇرىلسا، بارلىق تۇركىلەر بىرىگىپ كەتەدى» دەپ، ءتىپتى ءبارىن «تۇرىكمەنستان رەسپۋبليكاسى» دەپ اتاۋعا بولادى دەگەندەي ماسەلەلەر ايتىلعان. مەنىڭ سىزدەن سۇرايىن دەپ وتىرعانىم، تۇرىك پەن تۇركى رەسپۋبليكاسىنىڭ اراسىندا قورقاتىنداي قانداي ايىرماشىلىق بار؟ 
قويشىعارا سالعارين، جازۋشى، عالىم، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك ءسىڭىرگەن قايراتكەرى:
- تەرمين - ءبىر ۇعىمنىڭ اتى... «تۇرىك» پەن «تۇركى» دەگەن سوزگە كەلسەك، بۇرىندارى تۇرىك دەگەن ورتاق ءسوز بولاتىن. 1926 جىلى ءازىربايجاندا كەڭەس وداعى تيۋركولوگتارىنىڭ باس قوسقان جيىنى ءوتتى. وعان ءبىزدىڭ احاڭ دا قاتىستى. ەرەكە ايتقانداي، ءبىزدى تۇركيانىڭ تۇرىكتەرىنەن ءبولۋ كەرەك بولدى. سودان كەيىن ولار مىنا ءسوزدى كىرگىزدى: «كەڭەس وداعىندا تۇرىپ جاتقان حالىقتاردى تۇركىلەر دەپ اتايىق، ال تۇركياداعىلاردى تۇرىكتەر دەپ اتايىق» دەپ شىقتى. ورىستىڭ اۋدارماسىندا بۇل ءسوز وزدەرىنە ىڭعايلى بولسا، ءبىز «تيۋركي» دەگەندى تۇركى دەپ اۋدارىپ الدىق. «تۋروك» ءسوزى تۇرىك بوپ كەتتى. تۇركى دەگەن نە ءسوز؟ تۇركى دەگەن - «تۇرىكتىڭ» دەگەن ءسوز. ابىلعازىنىڭ «تۇركى شەجىرەسى» دەگەن ەڭبەگى بار. ماسەلەن، قازاق (قازاقتىڭ) بالاسى دەگەندە تاۋەلدىك جالعاۋ بار ەمەس پە؟ سول سياقتى تۇركى ءسوزى دە سونداي ماعىنادا. «تۇركى» دەگەن كىمنىڭ دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرەدى. «تۇرىك» كىم، نە دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرەدى. كىمنىڭ شەجىرەسى؟ تۇركىنىڭ شەجىرەسى دەگەندەي ءسوز.
«ايقىن»: - ال قازىرگىدەي ساياسي جاعدايلار وزگەرگەن ۋاقىتتا «تۇرىك» ءسوزىن قايتا جاڭعىرتۋ قانشالىقتى ورىندى؟
قويشىعارا سالعارين:
- وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. بىرەۋ ءسويتىپ ايتا باستاسا، ارى قاراي بۇل ءسوز تاراپ كەتەدى.
نامازالى وماشەۆ:
- قويشەكە، ءبىز عالىم بولعان سوڭ، دەليتانتتان گورى، پەدانتپىز. ەرتەڭ بىزدەن بالالار «تۇركى» دەگەن نە، «تۇرىك» دەگەن نە دەپ سۇراپ قالسا، ءبىزدىڭ ويىمىز ءبىر جەردەن شىقسا دەيمىن. مەن دە سولاي ويلايمىن، ياعني راسىندا دا، ءبىزدى تۇرىكتەردەن ءبولۋ ءۇشىن تۇركى دەپ اتاعان. بۇل سوزدەن ورە-تۇرەگەلە قورقاتىن ەشنارسەسى جوق. تۇركى دەگەن ۋاقىتشا ەنگىزىلگەن نارسە. قازىر سونى ايتپا دەگەنمەن، قازاقستاندا ميلليونداعان ادامدار تۇركىلەر تەرمينىن قولدانىپ ءجۇر. ءسىز بارسىز، ءبىز بارمىز، تۇرىكتەر ءسوزىن كەڭ قولدانا باستاساق، تاريحي ءسوز قايتا ورالار. تۇرار دا كەزىندە «تۇرىك رەسپۋبليكاسى» دەپ اتايىق دەگەن. لەنين مۇنى تۇسىنسە، ستالين قاتتى قارسى بولعان. «تۇركىستان» دەسە جەر جاعدايىمەن باسى بىرىگىپ وتىر دەپ ويلايدى. بۇكىل تۇرىك بىرىگىپ كەتسە، جاعداي قيىن بولادى دەپ ويلاعان.
ياحيا يۋسيف جانيار، تۇركى الەمىن ستراتەگيالىق زەرتتەۋ اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى:
- مەن تۇركىتىلدەس دەگەن تەرمينگە قارسىمىن. ماسەلەن، قازاقستاندا دا «ورىستىلدىلەر» دەگەن ءسوزدى ءجيى قولدانادى. «ورىستىلدىلەر» دەسەڭىز، وعان ورىستان ءبولەك، قازاق تا، وزبەك تە، ت.ب. كىرىپ كەتۋى ءمۇمكىن. «ءتىلدى» دەگەن ءسوز - بىرەۋدىڭ تىلىندە ءسويلەيتىن دەگەن ماعىنا بەرىپ تۇر. ءبىزدىڭ اتامىز ءبىر. بىرىكسەك، جاۋ شاباتىنداي ءبىزدى قورقىتا بەرەدى. اتامىز ءبىر بولعان سوڭ، ارامىزدا ماسەلە دە جوق دەپ ەسەپتەيمىن.
سۇلتانمۇرات ەرمەنتاي:
- دۇرىس ەمەس تەرميندەر ەلىمىزدە وتە كوپ. بىراق بۇل ءبىزدىڭ ويلاۋ جۇيەمىزدى قۇرتىپ جاتىر. سوندىقتان ءبىز قازاقى قالپىمىزدى ساقتاپ قالۋىمىز كەرەك. ال ءبىزدىڭ تۇرىكتىك ويلاۋ جۇيەمىز مۇلدەم باسقا. ورىستىڭ ويلاۋ جۇيەسى ءبىر باعىتتا بولسا، قازاقتىكى - مۇلدەم باسقا باعىتتا. قىتايدا ەزىلىپ وتىرعان قازاق قانداستارىمىزدىڭ ءوزى قازاق سوزدەرىن دۇرىس ماعىنادا ايتادى. ءبىز كونە حالىقتاردىڭ ءبىرى رەتىندە ءتىل تازالىعىن ساقتاپ قالۋىمىز كەرەك.
«ايقىن»: ءسىزدىڭ اسسامبلەياڭىز ورتاق ءتىل قالىپتاستىرۋ ءىسىن دە جولعا قويماق. سوندا بۇل قالاي جۇزەگە اسادى؟
سۇلتانمۇرات ەرمەنتاي:
- بۇل جونىندە 20 جىلدان بەرى ءارتۇرلى عالىمدار ايتىپ ءجۇر. تۇركىستان ۋنيۆەرسيتەتىندە تەحنولوگيالىق ورتالىق بولدى. باسى قوسىلمادى. جالپى، ورتاق ءتىل قۇراستىرۋمەن مەملەكەتتىك مەكەمە ەمەس، پاتريوتتار اينالىسۋى كەرەك. كەيىنگى ەكى-ءۇش جىلدا بۇل ماسەلەمەن ءبىر-ەكى ادام اينالىسىپ جاتىر. قازىر قاراقالپاقستاندا تۇرىپ-وسكەن ءبىر قازاق وسى ماسەلەنى زەرتتەپ، ورتاق ءتىل قالىپتاستىرۋدا اجەپتەۋىر جەتىستىككە جەتتى. كۇندەلىكتى ومىردە ءسويلەۋگە 4000-6000 ءسوزدىڭ اراسى جەتكىلىكتى. ول كىسى 6000 ورتاق ءسوزدى جيناقتاپ ۇلگەردى. ءالىپبيدى دە، ءىس قاعازدارىن دا جۇرگىزۋگە وسىنشاما ءسوز قورى جەتەدى. ەندىگى ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - ينتەرنەت گازەتىن، ەلەكتروندى باق-تارىن شىعارۋ. ارى قاراي تەلەۆيزيا دا اشۋعا بولار ەدى، بىراق مۇنىڭ ءبارى اقشاعا بارىپ تىرەلىپ تۇر. ەگەر ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدى تۇسىنبەسەك، ەشقاشان دا جاقىن بولا المايمىز. ءبىرىنشى ماسەلە - ورتاق جازبا. مەن جاستاردان «ورتاق ءتىل بولسا، ءسويلەر مە ەدىڭدەر» دەپ سۇرايمىن، ولار «ءسويلەر ەدىك» دەيدى. قارجى تابىلسا، بيزنەسكە، مادەنيەتكە اينالدىرۋ كەرەك. ينتەرنەت گازەتىندە جەدەل، تىڭ اقپاراتتار بولسا، ورىستىڭ ءوزى سوعان جۇگىنەدى. ەگەر دە بارشاعا ورتاق تۇرىك ءتىلى قالىپتاسسا، ول قازاق تىلىنە دە، قىرعىز تىلىنە دە، ءازىربايجان تىلىنە دە العا جىلجۋعا كومەكتەسەدى. ارامىزدا قارسىلىق بولمايدى. سەبەبى اعايىن بوپ ءوسىپ-وركەندەيمىز. ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز سوعان بايلانىستى.
نامازالى وماشەۆ:
- سوندا ورتاق قاي ءتىل بولماق؟ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا شاعاتاي ءتىلى بولدى. شاعاتاي ءتىلى مە؟
سۇلتانمۇرات ەرمەنتاي:
- جوق، شاعاتاي ءتىلى ەمەس. ءبىز الدىمىزعا مۇلدە باسقا ماقسات قويدىق. ءبىزدىڭ ارامىزدا، ءتىپتى جوعالىپ كەتكەن تۇرىك حالىقتارى بولسا، ولاردىڭ ارتتارىندا ساقتالىپ قالعان سوزدەرىن دە ەنگىزەيىك دەپ جاتىرمىز. ەجەلگى سوزدەرمەن قاتار، قازىرگى سوزدەردى دە پايدالانايىق. ءبىز بۇل ماسەلەنى كوتەرە باستاپ ەدىك، مەملەكەتتەن قارجى الىپ جۇرگەن كەيبىر جىگىتتەر يدەيالارىمىزدى ۇرلاي باستادى.
قۇداي قالاسا، كەلەسى كۇزدە قۇرىلتايىمىزدى وتكىزەمىز، سول كەزدە سونىڭ تۇساۋكەسەرىن جاسايمىز. بىزبەن جارىسىپ، تۇركسوي دا ورتاق ءتىل جاسايمىز دەپ شىقتى. بىراق دايىن مەتوديكانى قولدانعان دۇرىس سياقتى. مەن ءوزىم وسى تىلدە جازىلعان ءماتىندى وقىپ كوردىم، ونىڭ ءبارى قازاققا دا تۇسىنىكتى. بارىمىزگە ورتاق ءتىل!
ياحيا يۋسيف جانيار:
- جالپى، تۇركى ءتىلىنىڭ 75 پايىزى دايىن. اتا، انا، وتان، تەڭگە، ت.ب. سوزدەردى ەسكە تۇسىرسەك بولعانى. 75 پايىزدىڭ ۇستىندە جاقىنداسۋ بولىپ جاتىر. ماسەلەن، ءتۇركياداعى تۇرىك ءتىلى - وعىز ءتىلى. بۇل جاڭاعى ءتىلدىڭ ىستامبۇلدىق نۇسقاسى. بىراق مەن بۇعان تۇبەگەيلى قارسىمىن. مەن القالى جيىندا ءسوز سويلەگەندە: «ءبىر اعادان قۇتىلىپ ەدىك، ەندى بىزگە ەكىنشى اعانىڭ قاجەتى جوق!» دەدىم. تەڭدىك، ورتاق ءتىل بولسا، ءبىرىگەمىز! تۇركيادا «ءبىزدىڭ ماقساتىمىز زور. تەلەۆيزيا دايىن، تەك ءبىزدىڭ تىلدە سويلەيىك. قارجىنى ءوزىمىز كوتەرەمىز» دەيتىن ازاماتتار وتە كوپ. 3200 فيلولوگ بار، سولار ەتيمولوگياسىن، ەتنوگرافياسىن ۇيرەنىپ جاتىر ەكەن. تۇرىكتەر «ءبىز 80 ميلليونبىز، 63 ميلليون ءازىربايجان بار، بۇعان گاگاۋزدار مەن حاكاستاردى قوسايىق» دەيدى. مەن بۇلاي بولمايدى، تۇرىك دۇنيەسىنىڭ جارتىسى عانا بۇل ءتىلدى بىلەدى دەپ ءجۇرمىن. بۇل - وتە قاۋىپتى جول. ورتاق ءتىل بولماسا، ونىڭ جۇزەگە اسۋى دا ەكىتالاي. 1926 جىلى كوپ نارسەنى ءتۇسىنبەگەن، بىزدە دە سول جاعداي قايتالانىپ جاتىر. ءبىز - ءبىر ەتنوس، ءبىر حالىقپىز. ساياسات قۇرتتى عوي بىرلىگىمىزدى... ورتاق ءتىل قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. باسقا جول جوق.
ايقىن: - تۇرىكتىڭ ورتاق ءتىلىن قالىپتاستىرۋ تۇگىلى، قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەلەرى شاش-ەتەكتەن ەمەس پە؟ ورتاق تۇركى ءتىلى قانشالىقتى قاجەت؟
نامازالى وماشەۆ:
- بۇل ماسەلەنى ويلاپ كورمەپپىن. تىلگە قاتىستى سۇراق قويىپ وتىرعانىم دا سوندىقتان. كەزىندە تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا «يشتارحۋن» دەگەن گازەت شىقتى. رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى - شاعاتاي ءتىلى بولدى. «جاس تۇركىستاندى» مۇستافا شوقاي شاعاتاي تىلىندە شىعاردى. وتكەن جىلى «الاش كوسەمسوزىنىڭ ون تومدىعى» دەگەن ەڭبەگىمدى شىعاردىم، سونىڭ ەكى تومى «جاس تۇركىستانعا» ارنالادى. سول ەكى تومدىقتى مەن شاعاتاي تىلىنەن اۋدارتتىم. ول كىسى فرانتسيادا تۇرىپ، گەرمانيادا شىعاردى. اتى ايتىپ تۇرعانداي، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىقتارىنا ارنالىپ شىعارىلعان. ونى قاراپ كوردىم، ول، ءتىپتى كەرەك بولسا توتەنشە جازۋدان دا اۋىر. شاعاتاي ءتىلىن ءوزىم دە تۇسىنە المادىم. بىراق بايتۇرسىنوۆتىڭ توتەنشە جازۋىمەن ورتاق ءتىل دەپ شاعاتاي ءتىلىن پايدالانعان كەزىندە... ولاي بولسا، ەگەر دە ورتاق ءتىل قالىپتاسسا، قازاقتىڭ ءتىلى تومەندەمەيدى. تۇرىك حالىقتارىنىڭ انا، اتا سياقتى ورتاق سوزدەرى بار. ولاردى ىسكە قوسىپ، ورتاق ءتىل جاساۋعا كوپ ۋاقىت كەرەك. كوپ ەڭبەك پەن ادىلدىك كەرەك.
ءسىز دۇرىس ايتىپ وتىرسىز، ءبىر اعادان قۇتىلىپ، ەكىنشى اعاعا تۇتىلعانىمىز ەشكىمگە دە كەرەگى جوق. بۇل جەردە ەۋرووداق سياقتى ءاربىر مەملەكەتتىڭ ءبىر داۋىسى بولۋى كەرەك. ال ءبىزدىڭ جاڭادان قۇرىلايىن دەپ جاتقان ەۋرازيا وداعىندا اركىمدە ءبىر داۋىستان ەمەس. قاراڭىزدار، رەسەي قانشا پايىز داۋىس بەرەدى، قازاقستان مەن بەلا-رۋستە قانشا داۋىستان؟ ەگەر دە شىندىعىندا اركىمدە ءبىر داۋىستان بولسا، باسقاشا بولار ەدى. ال بۇل كىسىلەردىڭ ايتىپ وتىرعانى، ماقساتى ءبىر، تەڭدىك جاعدايىندا باس بىرىكتىرەتىن وداق. ياعني بارىنە ۇعىنىقتى ءتىل بولسا، وندا تۇركىلەردىڭ باسىن جىلدامىراق بىرىكتىرۋگە مۇمكىنشىلىك تۋار ەدى. ءتىل دەگەن - ءتىرى ورگانيزم. قانىڭ ءبىر، جانىڭ ءبىر، ءدىلىڭ مەن ءدىنىڭ ءبىر، ار جاعىڭداعى تاريحىڭ ءبىر دەگەندى تاجىريبە جۇزىندە ورتاق ءتىل ىسكە اسىرار ەدى. ال ونى جاساۋ قيامەتتىڭ- قيامەتى.
«ايقىن»: ونى قالاي جۇزەگە اسىرۋعا بولادى؟
سۇلتانمۇرات ەرمەنتاي:
- بۇل جەردە بىزگە ناعىز ءوندىرىس پەن ءناتيجە كەرەك. ۇكىمەت بۇعان ەشقانداي ءجاردەم جاساي المايدى. ءتىپتى سارايدىڭ جانىنداعى عىلىم ەشقاشان دا عىلىم بولعان ەمەس. ولار سارايدى ماقتاي بەرەدى دە، عالىم بوپ جۇرە بەرەدى. قازىر ينتەرنەت زامانى. ەڭ الدىمەن، سول تىلدە بيزنەستىڭ حابارشىسى بولاتىنداي باسىلىم اشۋ كەرەك. جاپونيا دا وسىنداي جولدى پايدالاندى. گازەتتىڭ ءبىر بولىگى بيزنەسكە ارنالسا، جۇرتتىڭ ءبارى قىزىعىپ، سونى وقۋعا ءماجبۇر بولادى. بىراق ول ءتىل وزىق تەحنيكا مەن عىلىم تىلىندە سويلەۋى كەرەك. ماسەلەن، الەمدىك اقپاراتتىڭ 2-اق پايىزى ورىس تىلىندە. ءبىز سوعان ءماز بوپ ءجۇرمىز. ال تۇرىك حالىقتارىنىڭ سانى 250 ميلليون ادام، كوپ ەمەسپىز، بىراق ءبىز جان-جاقتى قامتىعان حالىقپىز. سوندىقتان جان-جاعىمىزدان، بۇكىل تۇركى مەملەكەتتەرىنەن اقپارات كوپ كەلەدى. ياعني ءبىز سول تىلدە گازەت، راديو مەن تەلەۆيزيا اشساق، ورتاق ءتىل دامي تۇسەدى.
جانداربەك مالىبەكوۆ، ساۋلەتشى، ەلتاڭبا اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، پروفەسسور:
- ءتىلدى ءبىلۋ قاجەتتىلىكتەن تۋىندايدى. ەڭ الدىمەن تۇرىكتىلدەس حالىقتاردىڭ تاريحى ورتاق پا، ولار تاريحتارىن ءبىر دەپ ساناي ما؟ تۇرىكتەر تۇركيانى - انادولى، ياعني اناجۇرتىمىز، قازاقستاندى - اتاجۇرتىمىز دەيدى. وندا بۇل سولاي قالىپتاسۋى كەرەك پە؟ ياعني تۇرىك حالىقتارى اتاجۇرتىن، تەگىن ايقىنداپ، تاريحىن تازالاپ الۋى كەرەك. ءبىر تىلدە سويلەۋ ءۇشىن تۇرىك ەلدەرى شىققان تەگىنىڭ ءبىر ەكەندىگىن ءبىلىپ، ءوزارا قاجەتتىلىكتەرىن ءتۇسىنۋى كەرەك. ولار وسىنداي تەرەڭ تۇسىنىستىككە كەلگەننەن كەيىن عانا «ءبىر ەل - تۇرىك ەلى» ۇعىمى قالىپتاسۋى ءتيىس. سوندا عانا ورتاق ءتىل پايدا بولۋى مۇمكىن. مىسالى، قازىرگى زاماندا كوپشىلىك اعىلشىن ءتىلىن قاجەتتىلىكتەن كەرەك ەتىپ وتىر. سوندىقتان ورتاق ءتىل دە سونداي قاجەتتىلىكتەن قالىپتاسادى. ال قازىر ءبىر ءتىلدى شىعارىپ الىپ، قابىلداۋعا ءماجبۇرلەۋ دۇرىس ەمەس.
ساراپشى ويى
ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى:
- تۇركى حالىقتارى اسسامبلەياسى قازىر قولدانىستاعى "تۇركى" ءسوزىنىڭ ورنىنا بارلىق جەردە "تۇرىك" ءسوزىن قولداۋدى ۇسىنادى. ولار ء"تۇركى" دەگەن ءسوز كەڭەس وداعى كەزىندە ءتۇركى حالىقتارىن تۇركيادان ءبولۋ ءۇشىن ادەيى ويلاپ تابىلعان دەپ ەسەپتەيدى. ءسىز قالاي قارايسىز: قاي ءسوزدى قولدانعان دۇرىس؟
- مەنىڭ ويىمشا، تۇرىك ارىپتەستەرىمىزدىڭ ايتىپ وتىرعان سوزدەرىندە قيسىن بار. كەزىندە ۇلى ماعجاندار:
«تۇركىستان - ەكى دۇنيە ەسىگى عوي،
تۇركىستان - ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي» - دەپ جىرلاپ كەتكەن جوق پا؟ ولاي بولسا، بىزدەر نەسىنەن ۇيالىپ، نەدەن قىسىلۋىمىز كەرەك. ءبىزدەر دە تۇرىكپىز. ءوزىمىزدى تۇرىكپىز دەگەننەن ۇستىنىمىزدان، بولمىسىمىزدان، قازاقتىعىمىزدان ايىرىلىپ قالمايمىز.
- ولار تۇركىتىلدەس حالىقتارعا ورتاق ءتۇرىك ءتىلىن ەنگىزۋدى ۇسىنادى. قازىرگى تاڭدا 4-5 مىڭ ورتاق تۇرىك ءسوزىن دايارلاپتى. تۇركى ينتەگراتسياسىن نىعايتۋ ءۇشىن ورتاق ءتىل جاساۋ قاجەتتىلىك پە؟
- بۇل - ارينە، كەرەمەت تاريحي، مادەني امبيتسيا. بىراق ءوز باسىم الداعى 15-20 جىلدا تۇرىك دۇنيەسى ءوز تىلدەرىنەن بەزىپ، ورتاق تىلگە
كوشەدى دەگەنگە سەنبەيمىن. دەسە دە، ورتاق سوزدەردىڭ سوزدىگىن جاساۋ، ونى تالقىلاۋ باۋىرلاس حالىقتار مەن داۋلەتتەردىڭ اراسىن بەكىتىپ، جاقىنداتاتىن ۇدەرىس. بۇدان ۇركىپ-قاشۋدىڭ قاجەتى جوق. اعايىن ەلدەر ءبىر-بىرىمەن ەركىن سويلەسىپ، ءتۇسىنىسۋى ءۇشىن بۇگىنگى كۇنى ءاربىر قىپشاق ءبىر وعىز ءتىلىن، ءاربىر وعىز ءبىر قىپشاق ءتىلىن جەتىك مەڭگەرسە، دۇرىس بولار ەدى. جالپى العاندا، بۇل ۇدەرىس قازاق ءتىلىنىڭ دامۋى، رەفورمالانۋى، بايۋى ءۇشىن قاجەت دۇنيە.
- سوڭعى ۋاقىتتا ورتاق ءتىل، ورتاق جازۋ، ورتاق ەتنوس جايلى ايتاتىن ءارتۇرلى تۇركى ۇيىمدارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى قۇرىلۋدا. تۇرىك ءتىلى تۇركيادا وقىعان ستۋدەنتتەردىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى ورتاق تىلىنە اينالۋدا. كەيبىر ەلىمىزدە اشىلعان تۇرىك شاشتارازدارىندا دا قىزمەتكەرلەردەن تۇرىك ءتىلىن ءبىلۋدى تالاپ ەتەدى ەكەن. تۇركى حالىقتارى ينتەگراتسياسى بويىنشا باستامالار تۇركيانىڭ ايماقتاعى ىقپالىن كۇشەيتۋ باعىتىنداعى ءىس-شارالارعا اينالىپ كەتپەي مە؟
- تۇركيانىڭ ءبىزدىڭ ايماقتاعى بەدەلى مەن ىقپالىنىڭ ارتۋىنان بىزدەر جامان بولمايمىز. كەرىسىنشە، مەنىڭ ءبىر بىلەتىنىم، تۇرىك ەلدەرى مەن حالىقتارىنىڭ ينتەگراتسياسى قازاق ۇلتى مەن مەملەكەتىنىڭ الداعى مىڭجىلدىقتا ءوز تاۋەلسىزدىگى مەن تۇتاستىعىن ساقتاي الۋىنىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى مەن العىشارتى. سوندىقتان ورىسشىل توپتار مەن كۇشتەردىڭ بايبالامىن قايتالاماي-اق، وزىمىزگە قاجەتتى، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ءمۇددەمىزدەن تۋىندايتىن شارالاردى ىسكە اسىرا بەرگەنىمىز ابزال. ارينە، مۇنىمىز اعايىن كەلدى، باۋىر كەلدى دەپ بارىمىزدى جايىپ تاستاپ، قازاقتىعىمىزدان باس تارتۋ دەگەن ءسوز ەمەس.
- اسسامبلەيا ورتالىق ەۋرازيا، يران مەن تۇركيا ەلدەرىنىڭ وداعىن قۇرۋدى ۇسىنادى. تۇركى ەلدەرىن جاقىنداستىراتىن قانداي دا ءبىر
بىرلەستىك قاجەت پە؟
- مەنىڭ ويىمشا، بۇل ساياسي بىرلەستىك ناقتى ىسكە اسىرۋعا كەلەتىن دۇنيەلەردى تۋ ەتۋى ءتيىس. تۇرىك ەلدەرى مەن مەملەكەتتەرىنىڭ ينتەگراتسياسى دەگەن ۇدەرىس تە وڭاي شارۋا ەمەس. وسىنى جۇيەلى تۇردە اتقارا بىلسەك تە جەتىپ جاتىر. بۇعان دا تالاي جىلدار مەن قايتپاس قايرات قاجەت.
دايىنداعاندار كامشات تاسبولات، ايجان كوشكەنوۆا
"ايقىن" گازەتى
