نۇرمۇحانبەت دياروۆ. جەر اتاۋلارى جۇيەگە تۇسە مە؟
ەلدىگىمىزدىڭ ءبىر بەلگىسى رەتىندە بايقالاتىن جەر اتاۋلارى قاشاننان بابالارىمىزدىڭ بۇل ماسەلەگە بايىپپەن قاراپ، تابيعي ەرەكشەلىكتەر مەن ولكە وزگەشەلىگىن تاپ باسىپ، سول ارقىلى ءتۇيىن جاساعانىن بىلدىرەدى.
ءبىر وكىنىشتىسى، كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە، ءتىپتى، ودان ارعى پاتشالىق وتارلاۋ ساياساتىمەن ءبىراز ەلدى مەكەندەر باسقاشا اتاۋلاردى يەلەنىپ، سودان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ارىلا الماي كەلە جاتقانىمىز ەگەمەندىگىمىزگە كىرەۋكە ءتۇسىرىپ تۇرعانداي اسەر قالدىرادى.
دەگەنمەن باستاپقى قالپىنان تابانى تايمايتىن حالىقتىق سانا ەجەلگى اتاۋلاردى قايتا ورالتۋعا قاراي، ءسويتىپ تاريحي ادىلەتتىلىكتى ورنىقتىرۋعا بەت بۇردى. بۇل رەتتە ەل تىلەگىن ەسكەرە وتىرىپ، سونداي-اق قولدانىستاعى زاڭدىلىقتاردى باسشىلىققا الىپ، ونوماستيكالىق كوميسسيالار جۇيەلى تۇردە جۇمىس ىستەۋگە كوشتى.
2005 جىلى رەسپۋبليكا ۇكىمەتى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ونوماستيكالىق جۇمىس تۇجىرىمداماسىن» بەكىتتى. وسى ماڭىزدى قۇجات اتاۋ بەرۋ كەزىندە رەسپۋبليكاعا ايرىقشا ەڭبەگى سىڭگەن جانە ونىڭ تاريحىنا، عىلىمىنا، مادەنيەتىنە، ادەبيەتىنە، ونەرىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسقان مەملەكەت پەن قوعام قايراتكەرلەرىنە، الەم دەڭگەيىندەگى ادامدارعا عانا كوشە، نىسان ەسىمدەرىن بەرۋدى مىندەتتەيدى.
قازاق جەرىندەگى جەر اتاۋلارىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋى كوپ جاعدايدا سىرتتان قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ كەلۋىمەن بايلانىستىرىلادى. شىندىعىندا دا سولاي.
ەلدىگىمىزدىڭ ءبىر بەلگىسى رەتىندە بايقالاتىن جەر اتاۋلارى قاشاننان بابالارىمىزدىڭ بۇل ماسەلەگە بايىپپەن قاراپ، تابيعي ەرەكشەلىكتەر مەن ولكە وزگەشەلىگىن تاپ باسىپ، سول ارقىلى ءتۇيىن جاساعانىن بىلدىرەدى.
ءبىر وكىنىشتىسى، كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە، ءتىپتى، ودان ارعى پاتشالىق وتارلاۋ ساياساتىمەن ءبىراز ەلدى مەكەندەر باسقاشا اتاۋلاردى يەلەنىپ، سودان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ارىلا الماي كەلە جاتقانىمىز ەگەمەندىگىمىزگە كىرەۋكە ءتۇسىرىپ تۇرعانداي اسەر قالدىرادى.
دەگەنمەن باستاپقى قالپىنان تابانى تايمايتىن حالىقتىق سانا ەجەلگى اتاۋلاردى قايتا ورالتۋعا قاراي، ءسويتىپ تاريحي ادىلەتتىلىكتى ورنىقتىرۋعا بەت بۇردى. بۇل رەتتە ەل تىلەگىن ەسكەرە وتىرىپ، سونداي-اق قولدانىستاعى زاڭدىلىقتاردى باسشىلىققا الىپ، ونوماستيكالىق كوميسسيالار جۇيەلى تۇردە جۇمىس ىستەۋگە كوشتى.
2005 جىلى رەسپۋبليكا ۇكىمەتى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ونوماستيكالىق جۇمىس تۇجىرىمداماسىن» بەكىتتى. وسى ماڭىزدى قۇجات اتاۋ بەرۋ كەزىندە رەسپۋبليكاعا ايرىقشا ەڭبەگى سىڭگەن جانە ونىڭ تاريحىنا، عىلىمىنا، مادەنيەتىنە، ادەبيەتىنە، ونەرىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسقان مەملەكەت پەن قوعام قايراتكەرلەرىنە، الەم دەڭگەيىندەگى ادامدارعا عانا كوشە، نىسان ەسىمدەرىن بەرۋدى مىندەتتەيدى.
قازاق جەرىندەگى جەر اتاۋلارىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋى كوپ جاعدايدا سىرتتان قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ كەلۋىمەن بايلانىستىرىلادى. شىندىعىندا دا سولاي.
بۇگىندە ءبىزدىڭ وبلىسىمىزداعى ءبىر عانا مارتوك اۋدانىندا جيىرمادان استام تاريحي جۇكتەمەسى جوق، ءمان-ماعىنا بەرمەيتىن، قازاقى نامىسىڭدى قايرايتىن اتاۋلار بار. مىسالى، كازانكا، رودنيكوۆكا، كالينوۆكا، گورنوۆودسك، ۆەرەنكا، اندرەەۆكا، رىباكوۆكا، چەرەمۋشكي، دراگوميروۆكا، نوۆوپوكروۆكا... مىنە، وسىلاي جالعاسا بەرەدى.
كەيبىر اتاۋلاردىڭ شىعۋ تاريحىنا كوز سالساق، قونىستانۋشىلاردىڭ كەلۋىمەن وزگەرىس بولعاندىعى بايقالادى. ماسەلەن، 1902 جىلى ۋكراينادان كەلگەن شارۋالار رودنيكوۆكا دەپ اتاپ كەتكەن اۋىل بۇرىنىراقتا قارابۇلاق دەپ اتالىپتى. سونداي-اق، گورنوۆودسك - بۇلاقتىساي، چايدا - شاڭدى، ستەپانوۆكا - قۇرمانساي، تسەليننوە - كوكپەكتى اتاۋلارىن الماستىرعان.
بۇنداي «جاڭالىقتاردان» قارعالى اۋدانى دا قالىسپايدى. بۇل ءوڭىردىڭ توپونيميكاسىندا اناستاسەۆكا، گريگورەۆكا، حەرسون، بورودينوۆكا، ۆەليحوۆكا، ەرزەرۋم، پرەوبراجەنوۆكا، تاعى دا باسقا وسىنداي بىرنەشە اتاۋلار نازار اۋدارادى. كۇنى كەشەگە دەيىن بۇل جەردىڭ توپونيميكالىق جۇيەسى تازا ورىس ويكونيمدەرىمەن بەينەلەنىپ كەلدى. تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، ونىڭ قالىپتاسۋىنىڭ باسى نەگىزىنەن قونىستاندىرۋ كەزەڭىنەن باستالادى.
سوڭعى ون جىلدىق كولەمىندە عانا بۇل ايماقتا قازاقىلاندىرۋ پروتسەسى جۇرە باستادى. ماسەلەن، ەرزەرۋم پوسەلكەسى سارىبۇلاق اۋىلى دەپ اتالدى، بورودينوۆكا قايراقتى بولىپ وزگەرتىلدى، الەكساندروۆكاعا ءشامشى قالداياقوۆ اتى بەرىلدى.
- ەلدى مەكەندەردىڭ تاريحي اتاۋلارىن كەيىن قايتارۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان ەشتەڭە جوق، - دەيدى وبلىستىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ ءبولىم باستىعى، وبلىستىق ونوماستيكا كوميسسياسىنىڭ حاتشىسى المات پانگەرەەۆ. - راس، زاڭناما تالاپتارى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ پىكىرىن ەسكەرۋدى تالاپ ەتەدى. ال مۇنىڭ ءوزى كەزىندە جەرىمىزگە قونىستانىپ كەلگەندەردىڭ «قىتىعىنا» تيەتىنى انىق. دەمەك، ءتىل ساياساتىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە ونوماستيكا سالاسىن تۇرعىندارعا ۇدايى ءتۇسىندىرىپ وتىرۋ قاجەت ەتىلەدى. ءتىپتى، بۇرىنعى جەر اتاۋلارىن قويعاندا دا اتا-بابامىز سول جەردىڭ وزىنە ءتان بەلگىسىن ەسكەرگەن. ايتالىق، وبلىس اۋداندارىنىڭ بىرىندەگى تىكقايىڭ دەگەن اتاۋ يۆانوۆكاعا قالاي اۋىسىپ كەتتى؟ نەمەسە قورشاندى رىباكوۆ اتاۋى قالاي جاۋلاپ الدى؟ فەدوروۆكالار، ۆەرەنكالار، ميحايلوۆكالار، دميتريەۆكالار قالاي پايدا بولدى؟
جەر اتاۋلارىن رەتتەۋ قالاي دەگەندە دە ءۇستىرت كوزقاراستى كوتەرمەيدى. مۇندا ماسەلەگە بايىپتى قاراۋ، جان-جاقتى ويلاستىرۋ قاجەت-اق. وسى تۇرعىدان كەلگەندە تاريحتى تەرەڭدەپ ءتۇسىنۋ، قازاقى ۇعىمدى قايتارۋ رەتىمەن، ايتەۋىر، بەت الدى بايبالام جاساماي، سالقىنقاندىلىق تانىتقان دا دۇرىس دەپ بىلەمىز. وسى تۇرعىدان قاراعاندا وبلىستىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا «اقتوبە وبلىسىنىڭ توپونيمياسى» دەپ اتالاتىن كىتاپتىڭ وتكەن جىلى جارىق كورگەن ءبىرىنشى تومى بىزگە كوپ كومەك كورسەتە الار ەدى. وندا وڭىرىمىزدەگى اقتوبە قالاسى مەن العا، قوبدا، قارعالى جانە مارتوك اۋداندارىنىڭ ورىسشا توپونيمياسى تۋرالى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرى جيناقتالىپ، توپونيمدەردىڭ تاريحي-ەتيمولوگيالىق سيپاتتاماسى، كەزەڭدەرگە ءبولىنۋى جانە جىكتەلۋى بەرىلگەن، سونداي-اق تاريحي-مادەني جانە لينگۆومادەني تاسىلدەردىڭ پرينتسيپتەرىنە نەگىزدەمە جاسالعان.
ەلدى مەكەندەردىڭ اتاۋلارىنىڭ وزگەرتىلۋى ورىسشا جانە قازاقشا توپونيميالارعا سالىستىرمالى تالداۋ جاساۋ نەگىزىندە، توپونيميكانىڭ قازىرگى تەورياسى تۇرعىسىنان قاراستىرىلادى.
جوسپارعا سايكەس وسى ەڭبەكتىڭ زاڭدى جالعاسى بولىپ تابىلماقشى ەكىنشى تومدا وبلىستاعى تۇتاستاي بايىرعى تۇرعىندار مەكەندەگەن ايتەكە بي، بايعانين، مۇعالجار، ويىل، شالقار، ىرعىز، سونداي-اق ارالاس تۇرعىندار تىرشىلىك ەتەتىن تەمىر جانە حرومتاۋ اۋداندارىنىڭ قازاق توپونيمياسىنا تالداۋ جاساۋ كوزدەلۋدە. المات پانگەرەەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ەكىنشى تومنىڭ ماقسات-مىندەتتەرى بىرىنشىگە ۇقساس، ياعني توپونيمياعا تاريحي-ەتيمولوگيالىق سيپاتتاما بەرۋ. بۇل تومنىڭ قاجەتتىلىگى توپونيمدەردى كوبىنەسە تىلدىك بەلگىلەر اسپەكتىسىندە زەرتتەۋمەن انىقتالادى.
ءۇشىنشى توم قازاق جانە ورىس فيلولوگتارىنىڭ اقتوبە وبلىسىنىڭ توپونيميالىق جۇيەسىن تالداۋ، كوگنيتيۆتى توپونيميالىق تاپتاۋرىنداردى تۇتاستاي زەرتتەۋ، توپونيمدەردىڭ قۇرامداس قۇرامىن، ولاردىڭ قۇرىلىمدىق تۇرلەرىن جانە مودەلدەرىن زەرتتەۋ ماقساتىندا بىرلەسكەن عىلىمي ەڭبەگى تۇرىندە جوسپارلانۋدا.
قولعا الىنىپ جاتقان ەڭبەكتەگى زەرتتەۋلەر عىلىمي نەگىزگە سۇيەنىپ جاسالادى. مىسال رەتىندە ايتاتىن بولساق، العا اۋدانىنداعى شيباەۆكا ەلدى مەكەنى اقپارات كوزدەرىنە قاراعاندا بۇرىن قاراعاش دەپ اتالعان. 1856 جىلعا دەيىن بۇل ايماق باتپاقتى بولىسىنا قاراعان. ەڭ العاشقى قاتاردا شيباەۆ دەگەن كوپەس كەلىپ ورنالاسقاندىقتان، پوسەلكە اتاۋى سونىڭ نەگىزىن العان.
توپونيميكالىق ىزدەۋلەر، توپونيميالىق مەكەمەلەردى قۇرۋ جانە اتاۋلاردى وزگەرتۋ ءتارتىبىن ستاندارتتاۋشى زاڭدار قابىلداۋ ءبىزدىڭ عانا اۋماقتىڭ ەمەس، سونىمەن قاتار تۇتاس ەلدىڭ تاريحىن زەرتتەۋگە كەشەندى، كەڭ سيپات بەرەرى انىق. وسى تۇرعىدان كەلگەندە قولعا الىنىپ جاتقان بۇل ەڭبەك اقتوبە وبلىسى توپونيمياسىنىڭ دەرەككوزدىك بازاسىن كەڭەيتە تۇسەرى ءسوسىز.
...جوعارىدا ايتىلعان اڭگىمەمىزدىڭ جەلىسىن جالعاستىراتىن بولساق، ورىسشا اتاۋلار اقتوبە قالاسىنا قاراستى ەلدى مەكەندەردە دە، قالا كوشەلەرىندە دە جىرتىلىپ ايىرىلادى. پريگورودنوە، سادوۆوە، ياسنوە كراسنوسەلسكوە، گەورگيەۆكا، تاعى باسقا اتاۋلارى قۇلدىقتان قۇتىلماعاندىقتىڭ بەلگىسى ىسپەتتى. قالا ماڭىنداعى سەلولار ءوسىپ، وركەندەۋىنەن زارەچنىي دەگەن اۋىلدىڭ بىرنەشەۋى بار.
اقتوبە قالاسىندا انەبىر كەزدەردە بەرىلە سالعان ۆەسەننيايا، ۆودنىي، ۋدارنايا، گورەم-23, ارماتۋرنايا، بەزىمياننىي، ت.س.س. مازاق ەتكەن كوشە اتاۋلارىنى نامىسىمىزعا تيمەي مە؟ قالانىڭ تەك قانا قىزىل ارميانى، وعان قاتىسۋشىلاردى دارىپتەگەن كراسنايا، كراسنوششەكوۆ، كراسين، كراسنوگورسكايا، كوبوزەۆ، كوتوۆسكي، لازو، ليۋكسەمبۋرگ، رياحوۆ، تاعى باسقا ونداعان كوشەلەرى كىمدى ويلاندىرادى ەكەن؟ داچنايا كوشەسىندە باۋ-باقشا وسىرىلمەيتىن شىعار، ال دەكابريستوۆ كوشەسىنىڭ 1986 جىلعى الماتىداعى وقيعاعا بايلانىستى قويىلماعانى بەلگىلى. «30 لەت كازاحستانا» كوشەسى كەڭەستىك داۋىردەگى بوداندىق قازاقستاننىڭ «بۇعاۋىن» ءالى موينىنا سالىپ كەلەدى.
ارينە، ءبارى ءبىر كۇندە تۇزەتىلمەيدى. سولاي دەسەك تە، وسى ورايدا استانا قالاسىنىڭ جۇزدەگەن كوشەلەرگە ءبىر مەزەتتە قازاق حالقىنىڭ سالتى مەن ءداستۇرىن بىلدىرەتىن، ەلىمىزدەگى اۋىلداردىڭ، قازاق ەرتەگى، ەپوستارىنداعى كەيىپكەرلەردىڭ ەسىمدەرىن بەرگەنى كوبىمىزگە ۇلگى بولعانداي.
- رەسپۋبليكاعا ايرىقشا ەڭبەگى سىڭگەندەرگە ەلدى مەكەندەر مەن كوشە اتاۋلارىن بەرۋدىڭ زاڭنامالىق نەگىزدەرى بويىنشا وبلىس كولەمىندە ەكىدەن، رەسپۋبليكا بويىنشا ۇشتەن اسپايتىنداي بولۋى شارت، - دەيدى المات پانگەرەەۆ. - زاڭناما تالاپتارى دۇرىس تۇسىندىرىلمەگەندىكتەن قالادان تەمىربەك جۇرگەنوۆ سىندى قوعام قايراتكەرىنە مەكتەپ، كوشە سۇراعان حاتتار كەلدى. وسى كىسىنىڭ ەسىمىمەن تەك قانا اقتوبە وبلىسىندا 5 بىردەي وبەكتى اتالعان ەكەن.
...سونىمەن، جەر اتاۋلارى جۇيەگە تۇسە مە؟ كوشە اتاۋلارى قالپىنا كەلتىرىلە مە؟ بۇل - كەشەدەن كەلە جاتقان، بۇگىنگى كۇننىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى. ءبىزدى قۋانتاتىن ءبىر جايت، جەر اتاۋلارىنىڭ تاريحي-ەتيمولوگيالىق سيپاتتاماسى، اتاۋلاردى وزگەرتۋدىڭ جىكتەلۋى مەن ستراتەگياسى عىلىمي نەگىزدە قولعا الىنۋى. ايتپەسە «دەگەن ەكەنمەن» ءجۇرىپ، بۇرمالاۋشىلىقتارعا جول بەرىپ الۋىمىز بەك مۇمكىن.
دەرەك كوزى نە دەيدى؟
وبلىستىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ ونوماستيكالىق جۇمىستار جانە تالداۋ ءبولىمى وبلىس اكىمى جانىنداعى ونوماستيكا كوميسسياسىنىڭ جۇمىسىن ۇيلەستىرۋدى جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى. كوميسسيادا 2004-2008 جىلدارى 75 ۇسىنىس قارالدى. ماسەلەن، 2004 جىلى - 8, 2005 جىلى - 15, 2006 جىلى - 10, 2007 جىلى - 23, سونداي-اق، 2008 جىلى 16 ۇسىنىس قارالسا، بيىلعى جىلدىڭ وسى كەزەڭىنە دەيىن 19 ۇسىنىس كوميسسيا تالقىسىنا ءتۇستى. ونىڭ 46-cى ەلدى مەكەندەردىڭ تاريحي اتاۋلارىن قايتارۋ، جاڭا اتاۋلار بەرۋگە قاتىستى.
زاڭناما تالاپتارىن پاراقتاساق
اكiمشiلiك-اۋماقتىق بiرلiكتەرگە رەسپۋبليكاعا ايرىقشا ەڭبەگi سiڭگەن جانە ونىڭ تاريحىنا، عىلىمىنا، مادەنيەتىنە، ادەبيەتi مەن ونەرiنە ەلەۋلi ۇلەس قوسقان ادامداردىڭ اتتارىن، سونداي-اق مەملەكەت پەن قوعام قايراتكەرلەرiنiڭ جانە الەمدiك اۋقىمداعى عىلىم مەن مادەنيەت قايراتكەرلەرiنiڭ ەسiمدەرiن بەرۋ جانە ولاردى قايتا اتاۋ كەزiندە مىناداي قاعيداتتار ەسكەرiلەدi جانە ساقتالادى:
قالالارعا، قالا ۇلگىسiندەگi كەنتتەرگە، اۋداندارعا بۇدان بىلاي ادام اتتارى بەرiلمەيدى;
بiر ەسiمنiڭ كوپ دۇركiن قايتالانۋىنا جانە كوبەيiپ كەتۋiنە جول بەرمەۋ ماقساتىندا ولار رەسپۋبليكا بويىنشا ۇشتەن اسپايتىن جانە ولاردىڭ قايتىس بولعان كۇنiنەن باستاپ بەس جىل وتكەن جاعدايدا عانا بەرiلەدi; وبەكتiلەرگە ەسiمدەر بەرۋ ات بەرiلگەن (وزگەرتiلگەن) كۇنiنەن باستاپ ون جىل وتكەننەن كەيiن عانا جۇزەگە اسىرىلادى. جەرگىلiكتi وكiلدi جانە اتقارۋشى ورگاندارعا مىنالار ۇسىنىلادى:
1) قالاداعى اۋداندارعا، الاڭدارعا، داڭعىلدارعا، بۋلۆارلارعا، كوشەلەرگە، ورامدارعا، پاركتەرگە، سكۆەرلەرگە، كوپىرلەرگە جانە قالانىڭ باسقا دا قۇرامداس بولiكتەرiنە ات قويۋ جانە ولاردى قايتا اتاۋ تۋرالى، ولاردىڭ اتاۋلارىنىڭ ترانسكريپتسياسىن وزگەرتۋ تۋرالى شەشiم قابىلداۋ كەزiندە:
رەسپۋبليكاعا ايرىقشا ەڭبەگى سiڭگەن جانە ونىڭ تاريحىنا، عىلىمىنا، مادەنيەتىنە، ادەبيەتi مەن ونەرiنە ەلەۋلi ۇلەس قوسقان ادام اتتارىن، سونداي-اق مەملەكەت پەن قوعام قايراتكەرلەرiنiڭ جانە الەم دەڭگەيiندەگى عىلىم مەن مادەنيەت قايراتكەرلەرiنiڭ ەسiمدەرiن ءاربiر وبلىس، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالار جانە استانا ءۇشiن ەكiدەن اسپايتىن جانە ولاردىڭ ќايتىس بولعانىنا بەس جىل تولعان جاعدايدا عانا بepۋ; كوزi تiرi ادامداردىڭ اتىن بەرمەۋ; وبەكتiلەردi قايتا اتاۋدى ات بەرiلگەن (وزگەرتiلگەن) كۇنiنەن باستاپ كەمiندە ون جىل وتكەن جاعدايدا عانا جۇزەگە اسىرۋ;
وسى باعىتتا مىناداي مiندەتتەردi جۇزەگە اسىرۋ كوزدەلەدi:
ەجەلگى حالىقتىق جانە تاريحي قالىپتاسقان اتاۋلارعا حالىقتىڭ قۇرمەتپەن قاراۋىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ءتۇسىندىرۋ جانە قالىپتاستىرۋ، ءتۇرلi وبەكتiلەردiڭ: اكiمشiلiك-اۋماقتىق جانە اۋماقتىق-ونەركاسىپتiك بiرلiكتەردiڭ، ەلدiمەكەندەردiڭ، سونداي-اق كوشەلەردiڭ، الاڭدار مەن مەكەمەلەردiڭ تاريحي اتاۋلارىن ساقتاۋ.
(قر ۇكىمەتىنىڭ 2005 جىلعى 21 قاڭتارداعى №45 قاۋلىسىمەن بەكىتىلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ونوماستيكالىق جۇمىس تۇجىرىمداماسىنان).
«اقتوبە» گازەتى، 11.08.2009
