سەرىك ەرعالي: «جاڭا ءالىپبي قازاقتاردى تەرۋشى فاكتور بولادى»
بىلتىرعى شىلدە ايىندا 31-ارنانىڭ جاڭالىق حابارلارىنان سويلەگەن كوسەمسوزشى سەرىك ەرعالي قازاق تىلىنەن بۇرالقى دىبىستار مەن ارىپتەردى الاستاۋ ماسەلەسىن توتەسىنەن قويعانى بار. سودان بەرى فەيسبۋكتە ارنايى توپ (http://www.facebook.com/groups/391593384225792/) قۇرىلىپ، ازاماتتىق ساراپتاۋ باستالىپ كەتتى. بۇل جايتقا ەلباسىنىڭ حالىققا جولداۋىندا ايتىلعان پارمەندى باستاماسى جاڭا سەرپىن بەرىپ، تاقىرىپتى استانالىق «امانات» كلۋبى بۇقارالىق سىيپاتقا كوشىردى. سودان بەرى قوعامدا بۇل تاقىرىپ وزەكتى ورىسكە بەت بۇردى.
- لاتىن ارپىنە كوشۋ تۋرالى تالاس ءورشىپ تۇر. دەگەنمەن، ءتۇرلى جوبالاردى ۇسىناتىنداردىڭ كوبى لاتىن قارپىنىڭ تۇپنۇسقاسىنا ەمەس، سول قارىپ نەگىزىندە جاسالعان وزگە جۇرتتاردىڭ الىپبيىنە نازار اۋداراتىن سياقتى. ءسىز نە دەيسىز؟
بىلتىرعى شىلدە ايىندا 31-ارنانىڭ جاڭالىق حابارلارىنان سويلەگەن كوسەمسوزشى سەرىك ەرعالي قازاق تىلىنەن بۇرالقى دىبىستار مەن ارىپتەردى الاستاۋ ماسەلەسىن توتەسىنەن قويعانى بار. سودان بەرى فەيسبۋكتە ارنايى توپ (http://www.facebook.com/groups/391593384225792/) قۇرىلىپ، ازاماتتىق ساراپتاۋ باستالىپ كەتتى. بۇل جايتقا ەلباسىنىڭ حالىققا جولداۋىندا ايتىلعان پارمەندى باستاماسى جاڭا سەرپىن بەرىپ، تاقىرىپتى استانالىق «امانات» كلۋبى بۇقارالىق سىيپاتقا كوشىردى. سودان بەرى قوعامدا بۇل تاقىرىپ وزەكتى ورىسكە بەت بۇردى.
- لاتىن ارپىنە كوشۋ تۋرالى تالاس ءورشىپ تۇر. دەگەنمەن، ءتۇرلى جوبالاردى ۇسىناتىنداردىڭ كوبى لاتىن قارپىنىڭ تۇپنۇسقاسىنا ەمەس، سول قارىپ نەگىزىندە جاسالعان وزگە جۇرتتاردىڭ الىپبيىنە نازار اۋداراتىن سياقتى. ءسىز نە دەيسىز؟
- مەنىڭشە بۇل شارۋادا ازىرشە رەسميلىك جوق. بولسا، وندا اۋەلى جاڭا ءالىپبي تۇجىرىمداماسى جاريالانۋى كەرەك ەدى. بۇل قۇجات بولاشاق الىپبيگە قويىلار بارلىق تالاپتاردى، سونىڭ ىشىندە ءبىزدى بۇعان يتەرمەلەپ وتىرعان جايتتى، ساياسي پرەامبۋلانى، لينگۆيستيكالىق قالىپتاسقان جاعدايدى، ەملەلىك جاڭعىرتۋ ماسەلەلەرىن، ورفوەپيالىق جايتتاردى، شەتەلدىك تەرميندەر مەن سوزدەردىڭ جازىلۋ تالابىن،تۇركىلىك بىرىڭعايلاسۋ ماسەلەلەرىن ت.ت. قامتىيتىن دۇنيە بولار ەدى. قىسقاسى، بۇل قۇجات جاڭا ءالىپبيدىڭ جولاشارى بولۋى كەرەك ەدى. ەندى سول بولماعاسىن، اركىم ويى مەن قولىنان كەلگەنىن دالباسالاپ جاتقان جايى بار.
دەگەنمەن، ازاماتتىق ورتادا پايدا بولىپ، تالقىلانىپ جاتقان نۇسقالاردان كوپ شىنايى جايتتاردى تەرىپ الۋعا بولادى. سونىڭ نەگىزىندە دە ءبىرشاما جاڭا ءالىپبي سۇلباسى بار. كازىر بۇل ىستە باستى ەكى باعىتتى بايقايمىز: بىرەۋى ورتاقتۇركىلىك-دياكريتيكالىق، ەكىنشىسى الەمدىك-اعىلشىن قارىپتى باعىت. ءبىرىنشى باعىت بويىنشا تۇركى اكادەمياسىنىڭ عىلىمي جوباسىنىڭ نەگىزىندە تۇزىلگەن 34 ءارىپتى ورتاق تۇركىلىك ءالىپبيدىڭ جوباسى بار،بىراق وندا قازاقتىڭ 28 دىبىسى تاڭبالانعان، وعان قوسا 2-3 شەتەلدىك سوزدەردى جازۋعا ىڭعايلى ءارىپ قاراستىرىلعان. بۇل باعىت بويىنشا تيىمدىلىك - 15 ميلليون قازاقتىڭ ءتىلىن 200 ميلليون بولماسا دا، 100 ميلليونداي تۇركىنىڭ وقىپ، ۇيرەنىپ كەتەتىندەي ورتاق تىلدىك كەڭىستىك ورناۋى ىقتىيمال.
ەكىنشى باعىت بويىنشا، اعىلشىن قارپىنىڭ نەگىزىندە ءالىپبي ءتۇزۋ قىيىندىق كەلتىرسە دە ءبىرشاما توپتار تەر توگۋدە. ال، بۇل باعىت بويىنشا قازاق ءتىلى ءۇشىن قوسالقى تەحنيكالىق نە سونشا قارجىلىق شىعىن كەرەك بولمايدى، اعىلشىنداردىڭ قولدانىسىنداعى قارىپتى پايدالانىپ كەتۋ مۇمكىندىگى بار. جالپى، جاڭا ءالىپبي قازاق ءتىلى ءۇشىن جۇمسالىپ جاتقان وتىرىك شىعىندى كورسەتىپ، قازاقتار سانىن وتىرىك تولتىرىپ جۇرگەندەردى كوزىنە شۇقىيتىن ءارى شاشىلعان ءتۇرلى ءالىپبيلى قازاقتاردى تەرەتىن،تۇتاستىراتىن، مولايتاتىن فاكتور بولادى.
الايدا، مۇنىڭ بارىندە دە «تۇكپىرلىك» سىيپات بار - بەلگىلى ءبىر عىلىمي ورتالىق قولعا الىپ، ساراپتاپ، جاقسى-جامانىن اجىراتىپ جاتقان جوق. اركىم ءار تۇكپىردە شۇقشىيۋدا. ءتىپتى، ەستۋىمشە، ءتىلبىلىم ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى بەسكە ءبولىنىپ، بەس نۇسقا ۇسىنۋدا. بۇل تاڭداۋ جاعىنان پايداسى بولعانمەن، ۇيىمداستىرۋ مەن ۇيلەستىرۋ بولماعان جەردە ىرىكتەۋدى قىيىنداتاتىن ءىس. ارينە، ازاماتتاردىڭ مۇنشا تالپىنىسى مەن باستاماسىن قولداۋ كەرەك، جانە سوعان جاعداي مەن ۇيلەستىرۋ كەرەك ەمەس پە؟ اڭگىمەنىڭ شىققانىنا ەكى ايداي بولدى، بىراق بارلاۋدان باسقا بۇلاردى ۇيلەستىرەتىن ناقتى ءازىر رەسمي قادام جوق، قۇرىلىم جوق.
- لاتىن قارپىنە كوشۋ ىسىندە جاقسى يدەيا ۇسىنعان قاراپايىم ادامداردىڭ پىكىرلەرى ەسكەرىلمەي، ادەتتەگىدەي جوعارى جاققا جاقىنداۋ عالىمداردىڭ عانا كوزقاراستارى ءوتىپ كەتىپ جۇرمەي مە؟
- بۇل سۇراق توڭىرەگىندە قىزىق جايت قالىپتاسۋدا. عىلىمي دارەجەسى بار ازاماتتار «شىمشىقتى كىم سويسا دا - قاساپشى سويسىندى» كوبىرەك ايتادى، بىراق سول قاساپشىنى قالاي تانۋىمىز كەرەك، ونىڭ قولىنداعى پىشاقتىڭ ءتۇرى مەن ءتۇسى ءبىزدى سەندىرە الا ما؟ بۇل جەردە الگى ۇيلەستىرۋدىڭ جوقتىعىنان بۇرالقى ءسوزدىڭ كوپتىگى بايقالادى. ەگەر دە جوبالارعا ناقتىلانعان تالاپ جاريالانسا، وندا شالا-شارپى كەستەلەر وزىنەن ءوزى جولدا قالادى دا، قولىمىزدا بارىنشا ناقتىلانعان، عىلىمي دايەكتەنگەن، ماشىققا قولايلى دەگەن 2-3 جوبا قالار ەدى. سوندىقتان ازاماتتىق باستاما كۇنىگە ءبىر ءالىپبيدى تۋىنداتىپ جاتسا، وعان قاساپشىنىڭ بار-جوقتىعى ەمەس، اۋەلى مالدى قاساپحاناعا ايداپ اكەلەتىن مالشىنىڭ جوقتىعى كىنالى دەۋىمىز كەرەك. جانە دە ىرىكتەۋگە اركىمنىڭ قولىندا بار كەستەسى ەمەس، بەلگىلى ءبىر تالاپقا، كريتەريگە نەگىزدەلگەن ىرىكتەۋ جۇمىسى ارقىلى تولىمدى دۇنيە تۇسەر ەدى. ال ونى جاساعان عالىم با، قاساپشى ما، وندا ەشكىمنىڭ شارۋاسى بولماۋى كەرەك، ەگەر دە ول الگى ىرىكتەۋ شارتىنا ۇيلەسىپ جاتسا، كىمنىڭ باسىن قاتىرۋى كەرەك؟!
- قازىر ءبىز قارىپ اۋىستىرۋدىڭ تەك رۋحاني، ساياسي ءتيىمدى تۇستارىن قاراستىرىپ ءجۇرمىز. ەكونوميكالىق تۇرعىدا قانداي ىقپالى بولۋى مۇمكىن؟
- ماسەلە مىنادا بولىپ تۇر. ەگەر ءتىل ساياساتى قازاق تىلىنە بۇيرەگىن بۇرماسا، وندا 10-20 جىلدان سوڭ بۇل سالاعا قاپشىقتاپ قارجى سالساڭ دا كەرەگى بولمايتىن جاعداي قالىپتاسىپ كەلەدى. تىلدىك ورتانى زەرتتەپ جاتقان ەشكىم جوق. قازاق ءتىلىنىڭ ورتاسى ورتاشا قانداي جاستى قامتىيدى؟ مەنىڭشە، تۇرمىستىق دەڭگەيدە 40-70 ارالىعى سەكىلدى. سەبەبى، تىلدىك ورتامەن اينالىساتىن تىلدىك سانا، پسيحولينگۆيستيكا، سوتسيولينگۆيستيكا عىلىمدارى بىزدە جايىنا قالدى. قازاق سوتسيولينگۆيستيكاسىنىڭ نەگىزىن قالاعان باقىتجان حاسانوۆ اعامىز سەكىلدى ماماندار ءوز سالاسىنا قىزمەت ەتە الماي ءجۇر. بالاباق، مەكتەپتەگى تىلدىك ورتا اسىرەسە، قالاداعى جاعداي اۋىر. ءورىستىلدى گرامماتيكاعا نەگىزدەلگەن قازاقتىلدى سوزدەردىڭ جىيماسىمەن (نابور) سويلەيتىن، كالكاتىلدى ۇرپاق قالىپتاسۋدا. جۋرناليستيكادا جۋرناليست پەن اۋدارماشىنى اجىراتا الماي قالدىق. سەبەبى، قازاق تىلىندە اقپارات ءوندىرىسى اۋدارمامەن ايىرباستالعان. بۇلارعا جاۋاپكەرلىك جۇكتەيتىن ەڭ بولماسا نىشاندى تۇردە تەستىلەۋدى ءالى باستاعان جوقپىز. قىرۋار قارجى جۇمساپ، ازىرلەگەن قازتەست جۇيەسىن قىمتاپ وتىرمىز. وسىنداي جاعدايدا قازاق تىلىنە تام-تۇمداپ شىعىندالاتىن قارجىنى ساناۋ قانشالىقتى قىيسىندى؟ سوندىقتان ەكونوميكاعا ءسوز بەرمەس بۇرىن، اتالعان عىلىمي سالالارعا ءسوز بەرگەن ءجون. سوندا ادىلەتتى جاعداي قالىپتاسادى.
مەنىڭشە، جاڭا الىپبيگە كەتەتىن شىعىن كازىرگى كەتىپ جاتقان شىعىندى ەسەلەيتىندەي اۋقىمدا بولماس. وقۋلىقتار ونسىز دا جىل سايىن شىعارىلادى. ءتىلدى وقىتۋعا مەمەلكەتتىك ۇيىمدارعا ونسىز دا جىل سايىن قىرۋار اقشا بولىنەدى، ءتىل وقىتۋ ورتالىقتارى ونسىز دا نەمەن اينالىسىپ جۇرگەندەرى بەلگىسىز، بىراق قاپتاپ كوبەيۋدە. قولدا بار رەسۋرس پەن الەۋەتتى ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ جولدارى بار، سونى ىزدەستىرسە،ۇيلەستىرسە - جەتكىلىكتى. ەڭ باستىسى حالىقتىڭ قۇلشىنىسى كۇشتى، بۇل - باستى رەسۋرس بولماق.
جالپى، بۇل ىسكە قىرۋار قارجى كەتپەيدى، تەك قانا جىلدار بويعى قوردالانعان شارۋانى جيناپ-تەرىپ ءبىر ىستەگەسىن، سونىڭ بار شىعىنى لاتىنشاعا قاتىستى ايتىلۋى مۇمكىن. ال، ەكونوميكالىق جاعىنان تيىمدىلىك بار: مىسالى، تۇركى مەملەكەتتەرى ورتاق الىپبيگە كوشسە، وندا كەيبىر تەحنيكالىق ورتاقتاستىق ەسەبىنەن ۇنەمدى ءارى ءتيىمدى ءوندىرىس پەن تۇتىنىس قالىپتاسار ەدى. مىسالى، قازاقشا ەلەكتروندىق ءماتىندى سول كۇيىندە ازداعان وزگەرىستەرمەن قىرعىزشاعا قوتاراتىن قامتىمالار بولار ەدى. مۇنداي جايتتار ونداپ سانالادى. تۇركياداعى 1 ميلليون نوعاي قازاقشا وقىي الار ەدى. ءسويتىپ، قىپشاقتەكتى جۇرتتار ەسەبىنەن قازاق ءتىلىنىڭ اياسى كەڭەيەر ەدى. ال، بازاردىڭ كەڭدىگى ەكونوميكانىڭ ءبىر بولىگى ەكەنى راس.
- لاتىن قارپىنە كوشۋدىڭ ەڭ ىڭعايلى مەرزىمى رەتىندە قاي جىلدى ايتار ەدىڭىز؟
- بۇل بىرنەشە سالا مەن الەۋمەتتىك ورتانى قامتىيتىن مەملەكەتتىك شارا بولعاندىقتان، ونى ءبىر مەرزىممەن نە ءبىر جىلمەن بايلاۋ مۇمكىن ەمەس. مەنىڭشە، ءالىپبي بىيىل ءازىر بولعانى دۇرىس. وعان بەيرەسمي جۇرتشىلىق كوشە بەرەدى، ال ءبىلىم سالاسى كەمىندە ون جىلدى قامتىيدى، مەملەكەتتىك سالا ءارى كەتسە 3 جىلدا كوشىپ بولۋىنا بولادى. وعان بۇگىنگى تەحنيكالىق رەسۋرستار مەن مۇمكىندىكتەر جۇمىستى مەيلىنشە جىلدامداتادى، ماسەلە - سونى ۇيىمداستىرا، ۇيلەستىرە، قولدانا بىلۋدە. سوندىقتان، اۋەلى جاڭا ءالىپبي تۇتىنۋشىلارىن الەۋمەتتىك توپتار مەن قولدانىلاتىن سالالارعا جىكتەپ، ولارعا سايكەس تۇردە مەرزىم تاعايىندالاتىنى ءسوزسىز. شاماسى، 2025 جىل - كيريلشەنى مۇراعاتقا جىبەرەتىن سوڭعى جىل بولار دەگەن ۇمىتتەمىن.
ءازىر ءالىپبيدى يگەرۋگە ءوزىم بار بولعانى 1 اپتا كەتەتىنىنە كوزىم جەتتى. بىراق جۇرتتىڭ بارىندە ونداي پەيىل مەن تىرىسۋ بار دەۋگە بولمايدى، سوندىقتان بۇل مەرزىم ءار ادام ءۇشىن ءارى كەتسە 3 اي، بەرى دەسەك - 1 اي عانا. كۇنىگە 1 ساعات جازىپ، وقىسا جەتكىلىكتى.
- جاڭا ءالىپبي قازاقتى بىرنەشەگە بولەدى دەگەن ماسەلەگە نە دەيسىز؟
- جاڭا ءالىپبي ماسەلەسىنىڭ قولعا الىنۋىنا بايلانىستى، بىرقاتار ازاماتتار ونى قازاقتى بولشەكتەيدى دەگەن ءۋاج تاراتۋدا. مەنىڭشە، بۇل ءۇستىرت پىكىر. ۇلت الدىنداعى ىرگەلى ىستەر جۇيەلى تۇردە قولعا الىنسا، ونىڭ كەرىسىنشە، ۇيىستىرۋ، ۇجىمداستىرۋ سىيپاتى مىندەتتى تۇردە ناتيجەگە اينالادى. بىراق ءبىز اۋەلى قازاقتىڭ بۇگىنگى جىكتەلىسىنە ءمان بەرەيىك. مەملەكەتتىك جاعىنان - وتاندىق جانە شەتەلدىك; تاريحي-گەوگرافيالىق جاعىنان - قازاقستاندىق، قىتايلىق، وزبەكستاندىق، رەسەيلىك، موڭعولدىق، ەبروپالىق، اۋعاندىق، تۇركيالىق، يراندىق; كۇنكورىس-ءبىلىم الۋ جاعىنان قازاقتار بارلىق قۇرلىققا تاراپ كەتتى. ءتۇرلى تىلدەرگە تەلىنگەن قازاقتىڭ توبىن ساناساق: قازاقتىلدى، ءورىستىلدى، قىتايتىلدى، تۇرىكتىلدى، موڭعولتىلدى، اعىلشىنتىلدى، ءپارسىتىلدى... بۇعان قوسا الىپبيلىك توپتار: كيريلشە، توتەشە، تۇرىكشە-لاتىنشا، اعىلشىنشا. سوڭعىسى سمس حابارلاماسىمەن تىلدەسۋدە كەڭىنەن قولدانىلۋدا. وسىلايشا ءدىني توپتاردى دا ساناي بەرۋگە بولادى... ال،سوندا لاتىنشا جاڭا ءالىپبي قازاققا قالايشا جىك سالماق؟ كەرىسىنشە بار جىكتى ازايتىپ، قازاقتىلدى ورتانى تولىقتىرادى!
بىرىنشىدەن، جاڭا ءالىپبي قازاقتىلدى ءۇشىن دە، باسقاتىلدى ءۇشىن دە قازاقتىڭ ءبارىن ءبىر ساپقا تىزەدى، ءبارىن ءالىپبي ۇيرەنۋگە بىردەي قالىپقا تۇسىرەدى. بۇل - بىرىكتىرۋ سىيپاتى بار شارا، ءتىپتى، بۇل - قازاقتاردى بىرىكتىرۋدىڭ ۇلتتىق مۇرساتى.
ەكىنشىدەن، قىتايلىق قازاقتار توتەنشەدەن گورى جالپىقازاقتىق جاڭا الىپبيگە كوشۋگە كازىردىڭ وزىندە ءازىر، ەبروپالىقتار مەن موڭعولدىقتار دا ەلگە قاراپ وتىر. رەسەيلىك قازاقتار بۇل قادامدى قۋاتتاپ ۇندەۋ جولداۋدا.قىتايداعى باۋىرلار توتەنشەدەن لاتىنشاعا كوشۋدىڭ شارالارىن ويلاستىرىپ، پروگراممالار جازىپ ابىگەر بولۋدا.دەمەك، قازاقتار ءالىپبي جاعىنان بىرىڭعايلانادى: كازىرگى ون ميلليون كيريلشە تۇتىنۋشىلار مەن ءۇش-ءتورت ميلليوننان اسا توتەنشە مەن باسقا قارىپتەگىلەر تۇتاسادى.
ۇشىنشىدەن، ءورىستىلدى قازاقتار كازىرگى ءالىپبيدىڭ كەسىرىنەن قازاق دىبىستارىن اجىراتا الماي قور بولىپ ۇيرەنە الماۋدا،ەكى تىلگە ورتاق 42 ءارىپتى ءالىپبي ورىستىلدىلەردى شاتاستىرىپ، قازاق دىبىستارىن ۇيرەنۋدەن قالىپ وتىر.مىسالى، قازاقتىڭ [ى] دىبىسى مەن ورىستىڭ [ىي]-ىن اجىراتا الماي-اق قويدى. دەمەك، تاۋەلسىزدەنگەن دەربەس ءالىپبي ولارعا ءتىل ۇيرەنۋگە ءبىرتابان جەڭىلدىك ەتەرى ءسوزسىز. ونىڭ ۇستىنە بارلىق ەملە مەن ورفوەپيالىق ۇدەرىستەر بىرىزدەنەدى، تاۋەلسىزدەنەدى، قاراپايىمداتىلادى. بۇل ءار ءسوزدى تۇرلىشە دىبىستاپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ اۋىزىن ءبىر باعىتتا اشىپ-جابۋعا، دىبىستاۋعا ءماجبۇر ەتەر ەدى. قورىتا ايتساق، جاڭا ءالىپبي تارىداي شاشىلعان قازاقتى تەرەتىن فاكتور بولماق.
- ۇدەرىستى جەڭىلدەتەر جول بار ما؟
- ارينە، بار ماسەلە ءالىپبيدىڭ قانداي بولارىندا ەمەس، ۇدەرىستى قالاي ۇيلەستىرۋدە. ورىس تىلىمەن ورتاقتاستىرىلعان كازىرگى ءالىپبي ءتىلىمىزدىڭ ەملەسى مەن ايتىلىمىنا نۇقسان كەلتىرىپ قويماي، گرامماتيكاسىندا دا،باسقا دا ەرەجەلەردىڭ قايشىلىقتارىن ءورشىتىپ وتىر. كازىردىڭ وزىندە ەملە ەرەجەلەرىنىڭ ەلۋگە تارتا قايشى ەرەجەلەرى بار. بۇلار جازۋىمىزدى ءبۇلدىرىپ، ۇيرەنۋشىلەردى جيرەندىرىپ بولدى.
جۇرتتى كيريلشەدەن لاتىنشاعا قىزىعا ويىساتىنداي شارالار ۇيىمداستىرۋعا بولادى. ويتكەنى، ءىس ءالىپبي كەستەسىن تۇزۋمەن بىتپەيدى، لەكسيكالىق قوردىڭ ەلەكترون بازاسىن جاساپ، ونى ورفوگرافيالىق، ورفوەپيالىق، ترانسكريپتسيالىق، ترانسليتەراتسيالىق ت.ب. سوزدىكتەرگە اينالدىرىپ، ءاربىر ەلەكترون سايمانىنا ەنگىزەتىندەي نورماتيۆتىك قۇجات قابىلدانۋى قاجەت. سوندا ءار كومپيۋتەردە قازاق ءتىلىنىڭ سۇيەمەل پروگرامماسى ەنگىزىلىپ ساتىلاتىنداي مىندەت جۇكتەلەدى. ءسويتىپ، قازاقتىلدى تۇتىنۋشى جازۋ كەزىندە باسى قاتپاي-اق، دۇرىس جازۋ تەكسەرمەسى ارقىلى قولداۋ تابادى. ماسەلەن، ۆوردتا ءماتىن تەرە باستاعاندا جولايى پروگراممانىڭ ءوزى ءسىز تەرىپ جاتقان ءسوزدى ءوزى ۇسىناتىن بولادى. ول ۇشىنقازاق ءتىلىنىڭ لەكسيكالىق قورىن ەلەكترونداپ، سالىپ قوياتىن جاعداي جاساۋ كەرەك. ورىس تىلىندە ول بار. سوندا، اركىمنىڭ ءارتۇرلى جازۋ ماسەلەسى وزىنەن ءوزى جوعالادى، قالاي جازام دەگەن ساۋال دا تۋمايدى. قىسقاسى، ماسەلەگە كەشەندى تۇردە قاراماساق، بولمايدى. ويتكەنى، ءبىز ءتىلدى جازۋ، وقۋ، تاڭبالاۋ سالالارى بويىنشا تۇپكىلىكتى رەفورما جاساعالى وتىرمىز.
- جاڭا ءالىپبي قانشالىقتى جازۋعا وڭاي، وقۋعا جەڭىل بولماق؟
- بۇل كازىرگى ورىس-قازاق الىپبيىنە باعىندىرىلعان قازاق جازۋىن قانشالىقتى تاۋەلسىزدەندىرە الامىز دەگەن ماسەلەگە تىعىز بايلانىستى. سوڭعى 70 جىلدان اسا ۋاقىت بويى قازاق ءتىلى وگەي الىپبيمەن كۇن كورىپ كەلەدى. مەن قارىپتى ايتىپ وتىرعانىم جوق، جازۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزى - ءالىپبيدى ايتىپ وتىرمىن. ءاربىر ءالىپبي سول ءتىلدى بارىنشا ءدال تاڭبالاۋمەن بىرگە ونى وڭاي جازۋ مەن جەڭىل وقۋعا يكەمدى بولماسا، قازاق تىلىنە ءتان دىبىستاردى ون جەردەن ساۋاتتى تۇگەندەپ، جازعانمەن جاڭا ماسەلەلەر تۋىنداتىپ الۋىمىز مۇمكىن.
سوندىقتان كازىرگى باستى ماسەلە قازاقتىڭ 28 دىبىسى مەن شەتەلدىك 2-3 قارىپتى قوسقان كەستە جاساۋمەن شەكتەلمەيدى، ودان دا كۇردەلى ماسەلەلەر بار: بىزدە تىلگە ءتان ەملەلىك جۇيە دامىماعان، قايشىلىقتارى كوپ ەرەجە تۇزىلگەن،ياعني ورفوگرافيالىق قۇردىمنان شىعۋ ماسەلەسى بار; بۇعان قوسا ورىس ءتىلىنىڭ ايتىلىم زاڭدىلىعىنا باعىندىرىلعان دىبىستاۋ جۇيەسى تاعى بار - قازاقشا جازىپ، ديكتورلارىمىز ورىسشا وقىپ ءجۇر - ترانسكريپتسيالىق ماسەلە ۋشىققان،بۇعان قوسا لەكسيكالىق قوردىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى سانالاتىن قازاقتىڭ اتى-جوندەرىندە ساۋ-تامتىق قالعان جوق - قازاق سوزىنەن شىققان ادام ەسىمدەرى ورىس تىلىندە جازىلىپ، قازاق تىلىنە سول تىلدەن سول كۇيىندە كوشىرىلىپ ءجۇر، ياعني، ترانسليتەراتسيا ماسەلەسى قوردالاندى. قىسقاسى، قازاقتىڭ ءتىلبىلىم سالاسى الدىندا قىرۋار ماسەلەنى شەشۋ تۇر.
ەگەر سونىڭ بارىنە كوز جۇمىپ، لاتىنشاعا 31 قارىپپەن كوشە سالساق، كولىگىمىز قارا جەرگە تايىپ جۇرە الماي قالادى. سوندىقتان، ءالىپبي كەستەسىنەن بۇرىنعى بۇعان دەيىن شەشىلمەگەن تىلدىك ماسەلەلەردى ءبىرجولا شەشۋدى قولعا الۋ كەرەك، ول ءۇشىن اۋەلى مەملەكەتتىك كوميسسيا ەمەس، اتالعان ماسەلەلەرى بار سالالار بويىنشا كەمىندە 4-5 عىلىمي زەرتحانا قۇرعان ءجون. سوسىن قولىمىزدا ءالىپبي كەستەسى، ەملەلىك سوزدىك، ورفوەپيالىق سوزدىك، اعىلشىن، ورىس، قىتاي تىلدەرىمەن كوپىر بولارلىق ترانسليتەراتسيالىق ەلەكترون سوزدىكتەر ءازىر بولىپ، ولاردىڭ ەرەجەسى بەكۋى ءتيىس.
بۇلاردىڭ بارلىعى وپ-وڭاي عانا ءاربىر كومپيۋتەردە تۇراتىنداي نورماتيۆتىك قۇقىق قابىلدانىپ، جاڭا ءالىپبيلى ءتىلدى قامتىيتىن رەسۋرستار مەن الەۋەتتەردىڭ اينالىمىن بىردەن زاڭداندىرىپ جىبەرگەندە كوپ شارۋامىز جەڭىلدەيدى. ءتىپتى، جۇرت كيريلشەدەن امالسىز لاتىنشاعا ويىسادى. نەگە؟ سەبەبى، بىزدە ءالى كۇنگە كومپيۋتەر مەن باسقا سايماندار قازاق ءتىلىنىڭ ەشبىر سۇيەمەل پروگرامماسىنسىز ساتىلادى، قاراپايىم دۇرىس جازۋ تەكسەرمەسى جوق. قىسقاسى، ماسەلەگە كەشەندى تۇردە قاراماساق، بولمايدى. ويتكەنى، ءبىز ءتىلدى جازۋ، وقۋ، تاڭبالاۋ سالالارى بويىنشا تۇپكىلىكتى رەفورما جاساعالى وتىرمىز. باسقاشا جول جوق - ماسەلەلەر قوردالانىپ قالعان.
ءبىر جاعىنان، لاتىنشاعا 50 جاستان اسقاندارعا قىينالىپ تا كەرەك بولمايدى، ولاردىڭ جازعانىن سول بويدا لاتىنشاعا، ال لاتىنشانى كيريلشەگە قوتاراتىن قامتىما ەلەكتروندىق ونىمدەردىڭ بىرنەشەۋى كازىردىڭ وزىندە ءازىر. ال، مۇراعاتتى اۋدارىپ كەرەك ەمەس - ول ءۇشىن ارنايى عالىمدار بار، ال قاعازداعى كيريلشەنى لاتىنشاعا قوتارۋ دا وڭاي ءىس بولىپ قالدى. جاڭا ءالىپبي ءبىر جاعىنان كەڭەستىك مۇرانىڭ كەرەگىن وتكىزىپ، كەرەك ەمەسىن تاريحتا قالاتىنداي قاتال سۇرىپتاۋشى بولماق.
- سەكە، ءالىمحان جۇنىسبەك اعامىز ءتىلىمىزدىڭ دىبىستارىن جاقسىلاپ تۇگەندەدى. بىراق سولاردى تاڭبالاۋدا سۇراق تۋىندايتىن سەكىلدى. مىسالى، «سۋ» ءسوزى ەندى «سۇۋ» بولىپ جازىلسا، ءبىزدىڭ جالعانبالى ءتىلىمىزدىڭ جازباسى ودان سايىن شۇباتىلىپ كەتپەي مە؟
- مۇنداي ماسەلە بار، بىراق جۋىردا عانا الەكەڭمەن وسى جايىندا سويلەسكەنىمدە، ول كىسى «دىبىسىمىزدى بۇرمالاۋعا جول بەرگەننەن 1-2 ءارىپتى ارتىق جازۋعا قىينالعانىمىز دۇرىس» دەدى. بىراق كازىرگى شۇبىرعان 42 ءارىپتى ءالىپبيدىڭ ءتيىمدى جازۋ مۇمكىندىگى بار، ءىشىنارا، بىراق جۇيەسىز. مىسالى، «قىيىن» ءسوزىن - قيىن, «جىيىن» - جيىن دەپ قىسقارتا جازۋ، ءبىي - بي ... بىراق «سىيلىق» نەگە «سيلىق» بولىپ جازىلمايدى؟ ال، «مىي» نەگە «مي» (بىراق ء[مىي] بولىپ وقىلادى) بولىپ جازىلادى، سوندا ي ءارپى ءارى [ىي] ءارى ء[ىي] دىبىستارىن تاڭبالايتىن ەكىجۇزدى بولعانى نەسى؟ سەبەبى، جۇيە جوق، بىرىڭعاي ەملەلىك ەرەجە قاراستىرىلماعان، تەك قانا ورىستىڭ ي ءارپىن كەستەگە كىرگىزگەسىن، بوس تۇرماۋ ءۇشىن قولدانۋ كەرەك بولعاندىقتان سوعان الا-قۇلا ەرەجە شىعارىلعان. بۇل جەردە ءالىپبيدى شۇعىل تۇردە جاساپ شىققان سارسەن امانجولوۆ اتامىزدىڭ كىناسى ەمەس، ساياسي جۇيە ونىڭ قولىن بۇراپ وسىلاي جاساتقان.
بىراق الەكەڭنىڭ نۇسقاسى قابىلدانسا، كوپ نارسەگە قول مەن سانانى ۇيرەتۋگە تۋرا كەلەدى، ويتكەنى، ءبىر عانا ۋ قارپىنا ءتورت بىردەي ديفتونگتالعان ۇۋ،ءۇۋ،ىۋ،ءىۋ دىبىستارى سايكەس كەلەدى، نە ىستەۋ كەرەك؟ مەنىڭ ەسەپتەۋىم بويىنشا تىلىمىزدەگى ى مەن ءى دىبىستارىنىڭ ەسەبىنەن جازۋىمىز كەمىندە 10-15 پايىزعا ۇزارىپ ءجۇر. بىراق اتا-بابامىز اسا يكەمسىز تاسقا قاشاعاندا، بارىنشا يكەمدى ەملەنى قولدانعان. بۇل جونىنەن قۇبايدەرگەن جۇبانوۆ اعامىزدىڭ سينگارمو ءالىپبي جاساساق دەگەن تىلەگى بولعان. ول دا ارمان كۇيىندە قالماسا، جازۋىمىز بارىنشا ءتيىمدى بولار ەدى. بۇدان بىلاي نەعۇرلىم وڭاي جازىلىپ، جەڭىل وقىلاتىن ءارى ۇنەمدى جازۋ عانا ءتىلدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتەتىن بولادى.
- الىپبيمەن بىرگە ءسىز كەلتىرگەن سالالار بويىنشا رەفورمانى بىردەن ەنگىزۋ اۋىر بولماي ما؟
- اۋىر بولۋى مۇمكىن. سول ءۇشىن مەن كازىرگى كيريلشەنى قازاقتاندىرا وتىرىپ، كەلەسى ساتىدا لاتىنشاعا كوشۋدى ۇسىنىپ ءجۇرمىن. وعان كەيبىرەۋلەر بىردەن كوشپەسەك، تازارعان كيريلشەدە قالىپ قويامىز دەگەن قورقىنىشىن ايتادى. ونىڭ الدىن الۋعا ابدەن بولادى. جانە دە كيريلشەنى تازارتۋمەن بىرگە ەملەلىك رەفورما بىرگە ءجۇرىپ كەتەر ەدى جانە وعان سونشا ۋاقىت كەرەك ەمەس، مىسالى، ەرەجەمىز بەن سوزدىگىمىز ءازىر بولسا، 2-3 ايدىڭ ىشىندە ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن كازىرگى جازۋدى تۇزەپ، جالعاستىرىپ كەتۋگە ابدەن مۇمكىندىك بار.
سوسىن سوعان لاتىنشا الىپبيگە ءوتۋ ۇدەرىسىن جالعاي قويامىز. ايتپەسە، ءبىز ۇدەرىستى سوڭىنان باسىنا قاراي جۇرگەلى وتىرمىز: اۋەلى ءالىپبي-كەستە ازىرلەپ، سوسىن وعان ەملەنى يكەمدەيمىز، سوسىن ءجۇردىم-باردىم ورفوگرافيالىق سوزدىك شىعار، ودان ءارى سۇرانىس بولعانىنا قاراپ، ورفوەپيالىق سوزدىككە باس قويساق - شارۋامىزدىڭ جۇيەلى بولعانى ەمەس. مىسالى، قىسقارعان , ، يا، يۋ، يو، تس، چ، ە، ھ، شش ارىپتەرىنىڭ ورنىن جوقتاتپايتىنداي جازۋ بىرىزدەنبەسە، وپ-وڭاي بولمايدى، ەڭ اۋەلى تۇتىنۋشىلار پسيحولوگيالىق داعدارىسقا تۇسەدى. بۇل - ەڭ باستى ماسەلە.
سولاردان قۇتقارۋ ءۇشىن، باسقا جازۋ پوشىمىنا كوشۋگە العىشارت جاساۋدى قاراستىرماي، جۇرتتى قىيىندىققا يتەرۋگە بولمايدى. رەفورمانى كۇردەلى جاعدايعا دۋشار ەتپەۋدى ويلاستىرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ءاربىر ءىسىمىز سايكەس ماسەلەنى شەشەتىنىنە اۋەلى وسى ءىستىڭ باسى-قاسىنداعىلار سەنىمدى بولۋى كەرەك. ول ءۇشىن ءاربىر پروبلەمانى الدىن الا كورە بىلگەن ءجون.
- قاراپايىم ادامدا مىناداي ساۋال بار: «قۇدىق» دەپ جازامىز «قۇدۇق» دەپ ايتامىز، وسىنى بىردەن-اق قالاي ايتساق، سولاي نەگە جازبايمىز؟» دەگەندەي.
- مۇنداي ساۋالدار بار جانە وسى ماسەلە قىرعىزداردا وڭاي شەشىلگەن، قالاي ايتىلسا، سولاي جازۋ تۇرعىسى بويىنشا. بىراق مۇنىڭ عىلىمي تۇرعىدان كەيبىر جايتتارى بولعاندىقتان بىزدە وسىلاي قالىپتاسقان. جالپى، بىردەي ەكى ءتىلدىڭ جازۋ تۇجىرىمىنىڭ ەكى ءتۇرلى بولۋى دا - قاراستىرۋعا جاتاتىن تاقىرىپ. مەنىڭشە، مۇنداي ماسەلەلەردىڭ ءبارىن عىلىمي نەگىزدە، ۇدەرىستە شەشۋ قاجەت. ماسەلەن ارنايى جالپىتۇركىلىك سيمپوزيۋم شاقىرىپ، شەشىم قابىلداعان دۇرىس بولادى، سوندا قارسى پىكىرلەردىڭ دايەكتەرى ساراپتالىپ، تارازىعا ءتۇسىپ وڭدى دا وركەنيەتتى شەشىم بولار ەدى. ايتپەسە، بىرەۋلەر ايتىپ، ونى ءبىر-ەكى بەدەلدى عالىم قولداپ، سودان سوڭ سونى ەملەنىڭ ەرەجەسىنە ەنگىزۋ قىيسىندى ەمەس. تىلگە - بەدەل ەمەس دايەكتى ءىلىم كەرەك.
- قازىر لاتىنشانى قولدايتىن دا، قارسى دايەگى بار ۋاجدەر بار. بىراق سولارمەن جۇمىس ىستەپ وتىرعان ءبىر مەكەمەنى بىلمەيمىز، بۇل نەنى بىلدىرەدى؟
- بۇل ماسەلەنى جۇيەلى قولعا الۋدىڭ جەتىسپەۋىن كورسەتەدى. لاتىنشا الىپبيگە قارسى تاراپتى مەيلىنشە مۇقيات تىڭداۋ كەرەك، ولار بۇل ۇدەرىستەگى بار ماسەلەنى اشىپ بەرىپ وتىر، ول دەگەنىڭىز - جۇمىستىڭ قوماقتى بولىگى ەمەس پە؟! سوندىقتان قارسى تاراپ قايشى ناسيحاتتان گورى، پايدالى ءۋاج بەن ماسەلەنى اشۋعا كومەكتەسىپ وتىر. سونى ءتيىمدى پايدالانا بىلگەن دۇرىس بولادى.
اڭگىمەلەسكەن - امانگەلدى قۇرمەتۇلى
Abai.kz
