بەيسەنبى, 28 ناۋرىز 2024
جاڭالىقتار 25720 0 پىكىر 29 قاڭتار, 2013 ساعات 11:48

و پەرەحودە كازاحسكوگو الفاۆيتا نا لاتينcكۋيۋ گرافيكۋ

ۆ پوسلاني پرەزيدەنتا نارودۋ «ستراتەگيا «كازاحستان-2050»: نوۆىي پوليتيچەسكي كۋرس سوستوياۆشەگوسيا گوسۋدارستۆا» سكازانو، چتو نۋجنو پروۆەستي مودەرنيزاتسيۋ كازاحسكوگو يازىكا، كوتورىي «دولجەن ستات كونسوليداتوروم نارودا كازاحستانا».

«كازاحسكي يازىك - ەتو ناش دۋحوۆنىي ستەرجەن. ناشا زاداچا - رازۆيۆات ەگو، اكتيۆنو يسپولزۋيا ۆو ۆسەح سفەراح. مى دولجنى وستاۆيت ۆ ناسلەدستۆو ناشيم پوتومكام سوۆرەمەننىي يازىك، ۆ كوتوروم ك وپىتۋ منوگيح پوكولەني ناشيح پرەدكوۆ بىل بى گارمونيچنو دوباۆلەن ي ناش زامەتنىي سلەد... ناش سۋۆەرەنيتەت، ناشا نەزاۆيسيموست ناكونەتس-تو وبرەتۋت تو، چتو سكرەپلياەت ناتسيۋ، تسەمەنتيرۋەت ەە، - ەتو رودنوي يازىك. ەتو گلاۆنىي بريلليانت ۆ كورونە سۋۆەرەننوستي ناشەگو گوسۋدارستۆا»، - سكازانو ۆ پوسلاني.

گوۆوريا و نەوبحوديموستي پەرەحودا كازاحسكوي پيسمەننوستي نا لاتينسكۋيۋ گرافيكۋ، ليدەر ناتسي وتمەچاەت، چتو پروتسەسس پەرەۆودا كازاحسكوگو يازىكا نا لاتينيتسۋ دولجەن بىت حوروشو پودگوتوۆلەننىم ي ۆزۆەشەننىم. ون سوزداست ۋسلوۆيا دليا ناشەي ينتەگراتسي ۆ مير، لۋچشەگو يزۋچەنيا انگليسكوگو يازىكا ي يازىكا ينتەرنەتا.

ۆ پوسلاني پرەزيدەنتا نارودۋ «ستراتەگيا «كازاحستان-2050»: نوۆىي پوليتيچەسكي كۋرس سوستوياۆشەگوسيا گوسۋدارستۆا» سكازانو، چتو نۋجنو پروۆەستي مودەرنيزاتسيۋ كازاحسكوگو يازىكا، كوتورىي «دولجەن ستات كونسوليداتوروم نارودا كازاحستانا».

«كازاحسكي يازىك - ەتو ناش دۋحوۆنىي ستەرجەن. ناشا زاداچا - رازۆيۆات ەگو، اكتيۆنو يسپولزۋيا ۆو ۆسەح سفەراح. مى دولجنى وستاۆيت ۆ ناسلەدستۆو ناشيم پوتومكام سوۆرەمەننىي يازىك، ۆ كوتوروم ك وپىتۋ منوگيح پوكولەني ناشيح پرەدكوۆ بىل بى گارمونيچنو دوباۆلەن ي ناش زامەتنىي سلەد... ناش سۋۆەرەنيتەت، ناشا نەزاۆيسيموست ناكونەتس-تو وبرەتۋت تو، چتو سكرەپلياەت ناتسيۋ، تسەمەنتيرۋەت ەە، - ەتو رودنوي يازىك. ەتو گلاۆنىي بريلليانت ۆ كورونە سۋۆەرەننوستي ناشەگو گوسۋدارستۆا»، - سكازانو ۆ پوسلاني.

گوۆوريا و نەوبحوديموستي پەرەحودا كازاحسكوي پيسمەننوستي نا لاتينسكۋيۋ گرافيكۋ، ليدەر ناتسي وتمەچاەت، چتو پروتسەسس پەرەۆودا كازاحسكوگو يازىكا نا لاتينيتسۋ دولجەن بىت حوروشو پودگوتوۆلەننىم ي ۆزۆەشەننىم. ون سوزداست ۋسلوۆيا دليا ناشەي ينتەگراتسي ۆ مير، لۋچشەگو يزۋچەنيا انگليسكوگو يازىكا ي يازىكا ينتەرنەتا.

وبششەستۆەننوست كازاحستانا پوددەرجالا ەتۋ يدەيۋ پرەزيدەنتا، ي ۆ پوسلەدنەە ۆرەميا نا سترانيتساح پەچاتي ستالي پوياۆلياتسيا ستاتي و رازليچنىح سپوسوباح پەرەحودا نا لاتينيتسۋ. ەسلي ۆسپومنيت پرەدىستوريۋ ۆوپروسا، تو ەششە ۆ ناچالە 90-ح گودوۆ پروشلوگو ستولەتيا س وبرەتەنيەم كازاحستانوم نەزاۆيسيموستي، داننايا يدەيا ديسكۋتيروۆالاس ۆ سمي. ۆ 1992 گودۋ ۆ تۋرتسي سوستويالسيا كونگرەسس تيۋركسكيح نارودوۆ بىۆشەگو سسسر. ودنيم يز وسنوۆنىح ۆوپروسوۆ پوۆەستكي دنيا بىل ۆوپروس و پەرەحودە پيسمەننوستي تيۋركويازىچنىح نارودوۆ نا لاتينسكۋيۋ گرافيكۋ. چلەنى دەلەگاتسي توگدا س ەنتۋزيازموم ۆوسپرينيالي ەتۋ يدەيۋ.

نا لاتينيتسۋ ۋسپەلي پەرەيتي ناشي سوسەدي - ازەربايدجانتسى، تۋركمەنى، ۋزبەكي. كازاحستانتسى نە تراتيلي پوپۋستۋ ۆرەميا، زا ەتي گودى ناشە سۋۆەرەننوە گوسۋدارستۆو وكرەپلو، ۆ رەزۋلتاتە سوتسيالنوگو ي رىنوچنوگو رەفورميروۆانيا پرويزوشەل ەتاپ ستانوۆلەنيا وبششەستۆەننو-پوليتيچەسكوگو يميدجا سترانى كاك ستابيلنوي ي بىسترو رازۆيۆايۋششەيسيا.

پوليتيكو-ەكونوميچەسكيە پرەوبرازوۆانيا ۆسەگدا وكازىۆايۋت ۆليانيە نا وبششەستۆو، ترەبۋيا وت نەگو ادەكۆاتنوگو وتۆەتا نا رەالي نوۆوگو يستوريچەسكوگو ەتاپا. سوتسيالنو-ەكونوميچەسكيە يزمەنەنيا، پرويسحودياششيە ۆ وبششەستۆە، پروبۋديلي ساموسوزنانيە نارودا. ۆوزروسلا ۆوسترەبوۆاننوست كازاحسكوگو يازىكا كاك گوسۋدارستۆەننوگو كاك ۆنۋتري سترانى، تاك ي زا ەگو پرەدەلامي. كازاحي، جيۆۋششيە زا رۋبەجوم، پري وبششەني سو سۆويمي سوروديچامي نا رودنوم يازىكە ۆسە بولشە يسپولزۋيۋت سوۆرەمەننىە ينفورماتسيوننىە سەتي، وسنوۆاننىە نا لاتينيتسە. سترەملەنيە مولودىح ليۋدەي ۆلادەت ينوستراننىمي يازىكامي، كومپيۋتەريزاتسيا وبششەستۆا، يسپولزوۆانيە ينتەرنەتا، ۆليانيە زاپادنوي كۋلتۋرى چەرەز تەلەۆيدەنيە، كينو، سترەملەنيە ك ەۆروپەيسكومۋ كاچەستۆۋ (ەۆروستاندارتى) - ۆسە ەتو نەۋكلوننو ي پوسلەدوۆاتەلنو پرودۆيگاەت ناشە وبششەستۆو ۆ «وبياتيا لاتينيتسى».

وبششەستۆو ليۋبيت ستابيلنوست. ۆ سيلۋ سۆوەي ينەرتسي، پريۆىچكي يلي لەني پروس­توي وبىۆاتەل نە زاسيادەت زا يزۋچەنيە لاتينسكوگو الفاۆيتا. زاستاۆليات ليۋدەي پەرەۋچيۆاتسيا، لومات پرەجنيە ستەرەوتيپى، وسۆايۆات نوۆۋيۋ گرافيكۋ وچەن نەلەگكو. ۆ تاكوي سيتۋاتسي بولشايا رول وتۆوديتسيا ينتەلليگەنتسي، كوتورايا ۆ سيلۋ سۆوەي دۋحوۆنوستي ي گراجدانسكوي پوزيتسي ۆزيالا بى نا سەبيا رول لوكوموتيۆا وبششەستۆا. ۋمەستنو پريۆەستي سلوۆا ليدەرا ناتسي و توم، چتو «ينتەلليگەنتسيا دولجنا ستات ۆەدۋششەي سيلوي ۆ ۋكرەپلەني وبششەناتسيو­نالنىح تسەننوستەي نا ەتاپە سوستوياۆشەگوسيا گوسۋدارستۆا. ينتەلليگەنتسيا موجەت ي دولجنا يگرات كليۋچەۆۋيۋ رول ۆ پروەكتيروۆاني مەنتالنوي ميروۆوززرەنچەسكوي مودەلي بۋدۋششەگو سترانى». ۆ ەپوحۋ گلوباليزاتسي ي پەرەدوۆىح تەحنولوگي ۆۆەدەنيە لاتينيتسى پوزۆوليلو بى ناشەمۋ وبششەستۆۋ ينتەگريروۆاتسيا س تيۋركويازىچنىمي نارودامي ي ۆليتسيا ۆ ميروۆوە ينفورماتسيوننوە پروسترانستۆو.

نەكوتورىە سچيتايۋت، چتو ۆ رەزۋلتاتە سمەنى الفاۆيتا گوسۋدارستۆو ي نارود ديستانتسيرۋيۋتسيا وت روسسي، رۋسسكوي كۋلتۋرى، پوتەرياەتسيا تسەلىي كۋلتۋرنىي پلاست، وسنوۆاننىي نا كيريلليتسە. ەتا توچكا زرەنيا نەكوررەكتنا، تاك كاك ناشي وبشيرنىە گرانيتسى س روسسيەي نە پوزۆوليات نام يزوليروۆاتسيا درۋگ وت درۋگا، تەم بولەە چتو ناشي كۋلتۋرنىە ي رودستۆەننىە سۆيازي تاك سيلنو پەرەپلەتەنى، چتو مى پوجيزنەننو «وبرەچەنى» بىت ۆمەستە. زنانيە رۋسسكوگو يازىكا، ۆلادەنيە كيريلليتسەي ۆ بۋدۋششەم، كاك نام كاجەتسيا، ستانەت گلاۆنىم كريتەريەم وبرازوۆاننوگو چەلوۆەكا. ەتو ناشە ناتسيونالنو-كۋلتۋرنوە دوستويانيە، ي، كاك گوۆوريت پرەزيدەنت، «ۆاجنو، چتوبى ەتو نارودنوە دوستويانيە نە بىلو ۋتراچەنو دليا پوسلەدۋيۋششيح پوكولەني كازاحستانتسەۆ، ك رۋسسكومۋ يازىكۋ ي ك كيريلليتسە مى دولجنى وتنوسيتسيا ستول جە بەرەجنو، كاك ي ك كازاحسكومۋ يازىكۋ، ۆلادەنيە رۋسسكيم يازىكوم - ەتو يستوريچەسكوە پرەيمۋششەستۆو ناشەي ناتسي».

كازاحستانتسى 2050 گودا - ەتو وبششەستۆو وبرازوۆاننىح، سۆوبودنىح ليۋدەي، گوۆورياششيح نا ترەح يازىكاح، ناپيسانو ۆ پوسلاني. مولودايا كازاحسكايا ناتسيا وبلاداەت موششنىم پوتەنتسيالوم، ناشا مولودەج پو ستەپەني رازۆيتيا، وبرازوۆاننوستي نە ۋستۋپاەت نيكومۋ ۆ ميرە، وب ەتوم موجنو سۋديت پو رازليچنىم مەجدۋنارودنىم وليمپيادام، كونكۋرسام، نا كوتورىح ناشي شكولنيكي، ستۋدەنتى زانيمايۋت پريزوۆىە مەستا.

«وتۆەتستۆەننايا يازىكوۆايا پوليتيكا ياۆلياەتسيا ودنيم يز گلاۆنىح كونسوليديرۋيۋششيح فاكتوروۆ كازاحسكوي ناتسي»، - گوۆوريتسيا ۆ پوسلاني. يدەيۋ لاتينيزاتسي سامىمي پەرۆىمي پودحۆاتيلي ۋچەنىە-يازىكوۆەدى، پوتومۋ چتو وني ۆ سيلۋ سۆوەي پروفەسسي كاك نيكتو درۋگوي پونيمايۋت ۆاجنوست ي نەوبحوديموست رەفورمى الفاۆيتا ۆ ەپوحۋ ۆوزروجدەنيا كازاحسكوگو يازىكا، راسپروسترانەنيا ينفورماتسيوننىح تەحنولوگي، گلوباليزاتسي. نا داننىي مومەنت ۋجە يمەەتسيا منوجەستۆو پروەكتوۆ نوۆوگو الفاۆيتا. پوسلە يزۋچەنيا ي وبوب­ششەنيا يمەيۋششيحسيا ۆاريانتوۆ پوسلەدنەە سلوۆو دولجنى سكازات، نا ناش ۆزگلياد، ۋچەنىە ينستيتۋتا يازىكوزنانيا يم. ا. بايتۋرسىنوۆا، تاك كاك ۆ تاكوم سلوجنوم ي وتۆەتستۆەننوم شاگە دولجنى بىت زادەيستۆوۆانى ۋچەنىە-لينگۆيستى، كومپەتەنت­نىە ۆ ۆوپروساح فونەتيكي ي فونولوگي، ورفوگرافي ي ورفوەپي.

رەفورما الفاۆيتا يمەەت بولشوە پراك­تيچەسكوە زناچەنيە. شكولنيكۋ-پەرۆوكلاسسنيكۋ نامنوگو لەگچە ۋسۆويت 26 لاتينسكيح بۋكۆ، چەم 42 بۋكۆى كيريلليتسى. ۆ رەزۋلتاتە رازۆيتيا فونولوگيچەسكوي سيستەمى ۆ ەۆروپەيسكيح يازىكاح فونەم ناسچيتىۆاەتسيا نامنوگو بولشە، چەم گرافەم. ناپريمەر، ۆو فرانتسۋزسكوم يازىكە 35 فونەم، ۆ انگليسكوم - 45. ەتي منوگوچيسلەننىە فونەمى پەرەدايۋتسيا ۆسەگو 26 لاتينسكيمي بۋكۆامي. ا ۆ كازاحسكوم يازىكە 28 يسكوننىح زۆۋكوۆ-فونەم پەرەدايۋتسيا اج 42 بۋكۆامي. پوەتومۋ ناشەمۋ مالەنكومۋ سووتەچەستۆەننيكۋ نامنوگو ترۋدنەە ۆىۋچيت كازاحسكي، چەم مالەنكومۋ ەۆروپەيتسۋ - سۆوي انگليسكي يلي فرانتسۋزسكي. ودنا تولكو بۋكۆا «ا» ۆو فرانتسۋزسكوم يازىكە سووتۆەتستۆۋەت ترەم فونەمام: <ا> - پەرەد­نەيازىچنايا، <ا> - زادنەيازىچنايا، <ا> - نوسوۆايا. بۋكۆا «و» تاكجە رەاليزۋەتسيا ۆ ترەح فونەماح: <و> - وتكرىتوە، <و> - زاكرىتوە ي <و> - نوسوۆوە. بۋكۆا «ە»، سووتۆەتستۆەننو، رەاليزۋەتسيا ۆ ترەح فونەماح: <ە> - وتكرىتوە، <ە> - زاكرىتوە ي <ە> - نوسوۆوە.

راسپروسترانەنو منەنيە، چتو يدەالنىم سلەدۋەت سچيتات تاكوي الفاۆيت، ۆ كوتوروم دليا كاجدوي فونەمى يمەەتسيا وتدەلنايا گرافيچەسكايا ەدينيتسا. نو ۋجە دوكازانو ي درۋگوە، ا يمەننو تو، چتو تاكوي سپوسوب وبوزناچەنيا فونەم نە تولكو نە وبيازاتەلەن، نو ي نە ۆسەگدا جەلاتەلەن، تاك كاك نەەكونومەن.

ۋچەنىە-لينگۆيستى پىتاليس ۆىۆەستي ماتەماتيچەسكيە فورمۋلى سوچەتانيا فونەم ي گرافەم، پرەدۋسماتريۆايۋششيە سوزدانيە فورمۋلى پوستروەنيا نايبولەە ەكونومنوگو الفاۆيتا. ۆ رۋسسكوم يازىكە ەكونومنوست پوستروەنيا الفاۆيتا دوستيگاەتسيا تەم، چتو ديففەرەنتسيالنىە پريزناكي تۆەردوستي ي مياگكوستي ۋ سوگلاسنىح فونەم وبوزناچايۋتسيا پوسلەدۋيۋششيمي گلاس­نىمي بۋكۆامي. ەتوت سپوسوب دليا رۋسسكوگو پيسما پولۋچيل نايمەنوۆانيە سيللابيچەسكوگو، يلي سلوگوۆوگو پرينتسيپا رۋسسكوي ورفوگرافي. پريمەنيتەلنو ك رۋسسكومۋ يازىكۋ، ۆ كوتوروم يمەەتسيا زناچيتەلنوە كوليچەستۆو رازگرانيچەننىح پو مياگكوستي ي تۆەردوستي سوگلاسنىح زۆۋكوۆ، سلوگوۆوي پرينتسيپ گرافيكي وچەن ۆىگودەن، تاك كاك سوكراششاەت ۆ الفاۆيتە كوليچەستۆو نەوبحوديمىح بۋكۆ.

چتوبى وبوزناچيت مياگكيە سوگلاسنىە زۆۋكي وسوبىمي بۋكۆامي، پوترەبوۆالوس بى پريدۋمات ي ۆىۋچيت 15 نوۆىح بۋكۆ. وبوزناچەنيە مياگكوستي سوگلاسنىح بۋكۆ پۋتەم يسپولزوۆانيا پياتي «سمياگچايۋششيح» گلاسنىح بۋكۆ (يا، يۋ، ە، ë، ي) سوزداەت بولشۋيۋ ەكونوميۋ گرافيچەسكيح سرەدستۆ، چتو وچەن ۆاجنو دليا كومپيۋتەرنوگو نابورا ي پيسما. پري ەتوم تۆەردىە ي مياگكيە سوگلاسنىە موگۋت چەرەدوۆاتسيا ۆ پرەدەلاح ودنوگو سلوۆا.

ۆ كازاحسكوم يازىكە، ۆ وتليچيە وت رۋسسكوگو، تۆەردوست ي مياگكوست سوگلاسنىح نە يمەەت فونولوگيچەسكوگو زناچەنيا. سراۆنيتە: ۆ رۋسسكوم يازىكە ۆ پريمەراح كون ي كون، مول ي مول سوگلاسنىە فونەمى سلۋجات دليا رازليچەنيا سلوۆ. ۆ كازاحسكوم يازىكە ۆ پريمەراح تان ي ءتان، تىس ي ءتىس سمىسلورازليچيتەلنۋيۋ فۋنكتسيۋ سلوۆ ۆىپولنيايۋت تۆەردىە ي مياگكيە گلاسنىە، ۆليايۋششيە نا سوسەدنيە سوگلاسنىە.

ۆ كازاحسكوم يازىكە ەكونومنوە پيسمو بىلو پرەدلوجەنو وسنوۆوپولوجنيكوم كازاحسكوگو يازىكوزنانيا احمەتوم بايتۋرسىنوۆىم. سوگلاسنو زاكونۋ سينگارمونيزما كازاحسكيە سلوۆا موگۋت پرويزنوسيتسيا تۆەردو يلي مياگكو. دليا مياگكوگو پرويزنوشەنيا سلوۆ ۋچەنىي يسپولزوۆال زناك دايەكشە، كوتورىي ستاۆيلسيا ۆ ناچالە ۆسەگو سلوۆا. و نەوبحوديموستي سوكراششەنيا بۋكۆ ۆ كازاحسكوم الفاۆيتە پيسال ي پەرۆىي پروفەسسور كازاحسكوي فيلولوگي كۋدايبەرگەن جۋبانوۆ. ۆ 1935 گودۋ يم بىل پودگوتوۆلەن پروەكت يزمەنەني ورفوگرافي ي الفاۆيتا كازاحسكوگو يازىكا نا وسنوۆە لاتينسكوي گرافيكي، ۆ كوتوروم پرەدلاگالوس سوكراتيت چيسلو بۋكۆ زا سچەت ۋدۆوەننىح وبوزناچەني گلاسنىح، ا تاكجە زا سچەت وتدەلنوگو وبوزناچەنيا تۆەردىح ي مياگكيح رازنوۆيدنوستەي زۆۋكوۆ. كاك ۆيديم، يدەي، ۆىسكازاننىە ناشيمي ۋچەنىمي بولەە پولۋۆەكا نازاد، نە پوتەريالي اكتۋالنوستي ي پو سەي دەن.

الفاۆيت ليۋبوگو يازىكا ۋسلوۆەن ۆ پەرەداچە نا پيسمە زۆۋكوۆ رەچەۆوگو پوتوكا جيۆوي رەچي. ۋسلوۆنوستي ي نەدوستاتكي الفاۆيتا وبىچنو كومپەنسيرۋيۋتسيا پراۆيلامي ورفوگرافي. پري سوستاۆلەني كازاحسكوگو الفاۆيتا نا وسنوۆە لاتينس­كوي گرافيكي، بەزۋسلوۆنو، سلەدۋەت ۋچيتىۆات ورفوگرافيچەسكيە ي فونولوگيچەس­كيە زاكونى. ۆ تسەلياح ەكونومي گرافەم يسكوننو كازاحسكيە فونەمى پرەدلاگاەتسيا وبوزناچات پري پوموششي دياكريتيچەسكيح زناكوۆ، لوكاليزۋيۋششيحسيا ناد وسنوۆنىمي گرافەمامي: توگدا گلاسنىە فونەمى ء<ا، ءۇ، ءو> بۋدۋت وبوزناچاتسيا لاتينسكيمي <ä، ü، ö>. سوگلاسنىم فونەمام <ع، ڭ> بۋدۋت سووتۆەتستۆوۆات لاتينسكيە <ğ، ŋ> ي ت. د.

نەۋدوبنىم ي نەۆىگودنىم بىلو بى وبوزناچەنيە مياگكوستي سوگلاسنىح كاكيم-ليبو وسوبىم زناكوم، ناپريمەر اپوستروفوم (چتو ينوگدا پرەدلاگايۋت). س ودنوي ستورونى، اپوستروف، ەسلي يم چاستو پولزوۆاتسيا، نەۋدوبەن، ودنووبرازەن ي نەۆيدەن. س درۋگوي - ون نەسەت يزبىتوچنۋيۋ ينفورماتسيۋ، تاك كاك مياگكيە گلاسنىە فونەمى ۋجە ناسترايۆايۋت گوۆورياششەگو نا مياگكوە پرويزنوشەنيە سوگلاسنىح. سراۆنيتە ناپيساننىە س اپوستروفوم سلوۆا: ın'ıs'ı، k'ıl'em'.

ۆ نەكوتورىح ۆاريانتاح پروەكتوۆ كازاحسكيە سپەتسيفيچەسكيە فونەمى پرەدلاگاەتسيا وبوزناچات سوچەتانيامي بۋكۆ، ناپريمەر، ء<ا> كاك «اە»، ء<و> كاك «وە»، ء<ۇ> كاك «uە» ي ت. د. وبوزناچەنيە فونەم سوچەتانيامي بۋكۆ ۋۆەليچيلو بى وبەم پەچاتنىح تەكستوۆ، چتو نەۋدوبنو كاك دليا پيشۋششەگو، تاك ي دليا چيتاتەليا، ا تاكجە ونو نە وتۆەچاەت گلاۆنومۋ پرينتسيپۋ - سترەملەنيۋ يازىكا ك ەكونومي.

و پەرەحودە نا نوۆىي كازاحسكي الفاۆيت نا وسنوۆە لاتينسكوي گرافيكي نا سترانيتساح پەچاتي ۆ رازنوە ۆرەميا ۆىسكازىۆاليس ۋچەنىە ينستيتۋتا يازىكوزنانيا: اكادەميكي ا. كايداروۆ، ر. سىزدىكوۆا، پروفەسسورا ك. حۋساينوۆ، ا. جۋنيسبەكوۆ، ن. ۋاليەۆ. نا داننىي مومەنت رابوتا ۆ ەتوم ناپراۆلەني پرودولجاەتسيا: وبوبششايۋتسيا ۋجە يمەيۋششيەسيا پروەكتى، ۆىبيرايۋتسيا ي كونكرەتيزيرۋيۋتسيا لينگۆيستيچەسكيە پرينتسيپى ي مەتودى پەرەحودا نا لاتينسكي شريفت، ۆەدەتسيا رابوتا پو ۋنيفيكاتسي لاتينسكوي پيسمەننوستي، نا فونولوگيچەسكوي وسنوۆە دەتالنو اناليزيرۋيۋتسيا سووتنوشەنيا كونكرەتنىح زۆۋكوۆ ي بۋكۆ. پوسلە وكونچاتەلنوگو (پولوجيتەلنوگو) رەشەنيا پروبلەمى ۆ پولزۋ ۆۆەدەنيا لاتينيتسى لينگۆيستى گوتوۆى پرەدلوجيت سامىي وپتيمالنىي ۆاريانت.

پري ۆىبورە نايبولەە پريەملەموگو پروەكتا، سووتۆەتستۆۋيۋششەگو فونەتيكو-فونولوگيچەسكيم، ورفوگرافيچەسكيم زاكونام كازاحسكوگو يازىكا، سلەدۋەت ۋچيتىۆات يستوريۋ رازۆيتيا يازىكا، ا تاكجە ديالەكتيچەس­كوە رازۆيتيە ناشەگو وبششەستۆا. رازۆيتيە فونەماتيچەسكوي سترۋكتۋرى كاجدوگو يازىكا پرەدستاۆلياەت سوبوي نەپرەرىۆنىي پروتسەسس پوستوياننوگو سوۆەرشەنستۆوۆانيا زۆۋكوۆوگو ۆىراجەنيا يازىكا. ۋنيۆەرسالنىي پروتسەسس فونولوگيزاتسي س پرەۆراششەنيەم اللوفونوۆ ۆ ساموستوياتەلنىە فونەمى حاراكتەرەن دليا يازىكوۆ رازليچنوگو تيپا. سوۆرەمەننايا كازاحسكايا فونەتيچەسكايا سيس­تەما تاكجە ناحوديتسيا ۆ ستادي رازۆيتيا ي ستانوۆلەنيا پود ۆليانيەم ۆنەشنيح ي ۆنۋترەننيح فاكتوروۆ.

س ودنوي ستورونى، وبوگاششەنيە فونەتيچەسكوي سيستەمى پرويسحوديت زا سچەت فونەم، پريشەدشيح يز رۋسسكوگو يازىكا چەرەز زايمستۆوۆاننىە سلوۆا، س درۋگوي - زا سچەت ۆنۋترەننيح زاكونوۆ ساموگو يازىكا، پەرەحودا ۆارياتسي فونەم س سينتاگماتيچەسكوي وسي ۆ پاراديگماتيچەسكۋيۋ. پروتسەسس ستانوۆلەنيا فونەم، ت. ە. ياۆلەنيە فونولوگيزاتسي، پرويسحوديت ۆ سۆيازي س رازۆيتيەم يازىكا ي مىشلەنيا، ا تاكجە وبوگاششەنيەم ەگو نوۆىمي پونياتيامي، نوۆوي لەكسيكوي، ۆليانيەم سمەجنىح كۋلتۋر ي ميروۆوززرەني.

ليۋبوپىتنو، چتو فونەما <ف>، ا تاكجە اففريكاتى <تس> ي <چ>، كوتورىە نە ۆحوديات ۆ فونەتيچەسكۋيۋ سيستەمۋ كازاحسكوگو يازىكا، نو ۆسترەچايۋتسيا ۆ ينتەرناتسيونالنىح سلوۆاح گرەچەسكوگو ي لاتينسكوگو پرويسحوجدەنيا، پريشەدشيح چەرەز رۋسسكي يازىك، ۆ ساموم رۋسسكوم يازىكە دولگو نە پريجيۆاليس. ۆ پرويزۆەدەني ل. تولستوگو «فيليپپوك» گلاۆنىي گەروي نە موجەت ۆىگوۆوريت سۆوە يميا ي نازىۆاەت سەبيا حۆيليپپوك، تاك كاك ۆ سلاۆيانسكيح يازىكاح نە بىلو فونەمى <ف>، ي ارتيكۋلياتورنىي اپپارات نە بىل پريسپوسوبلەن دليا ەە پرويزنەسەنيا. ۆ يسكوننو رۋسسكوم يازىكە سلوۆ، ناچينايۋششيحسيا نا فونەمۋ <ف>، نەت، ا سۋششەستۆۋيۋششيە سلوۆا «فابريكا»، «فيرما»، «فيلم» زايمستۆوۆانى يز ەۆروپەيسكيح يازىكوۆ. ۆ نەكوتورىح گوۆوراح رۋسسكوگو يازىكا دو سيح پور نە ۋپوترەبليايۋت اففريكاتى <تس> ي <چ>، پوەتومۋ ۆمەستو «كۋريتسا» پرويزنوسيات «كۋريسا»، ۆمەستو «چاي» - «شاي»، تاك كاك رانشە ۆ رۋسسكوم يازىكە نە بىلو فونولوگيچەسكوي وپپوزيتسي <ۆ> : <ف>، <س>: <تس>، <ش> : <چ>. ەتي فونەمى ۆوشلي ۆسە جە ۆ فونەتيچەسكۋيۋ سيستەمۋ رۋسسكوگو يازىكا. تاكيم وبرازوم، فونەما - كاتەگوريا يستوريچەسكي رازۆيۆايۋششاياسيا ي يزمەنيايۋششاياسيا.

ۆ يسكوننو كازاحسكوم يازىكە، ۆ ەگو پاراديگماتيكە نەت فونەم <تس> ي <چ>، <ف> ي <ۆ>، حوتيا ۆ سينتاگماتيكە وني پريسۋتستۆۋيۋت، ت. ە. سۋششەستۆۋيۋت كاك فيزيچەسكيە زۆۋكي، ياۆلياياس ۆارياتسيامي فونەم <س> ي <ش>، <پ> ي <ب> ۆ سلابوي پوزيتسي. راسسماتريۆاەمىە اللوفونى فونەم پود ۆليانيەم فونەتيچەسكيح زاكونوۆ ي چاستوگو ۋپوترەب­لەنيا ۋجە پريسپوسوبيليس ك ارتيكۋلياتورنومۋ اپپاراتۋ نوسيتەلەي يازىكا. پو پوۆودۋ ەتيح زايمستۆوۆاننىح سوگلاسنىح نا پرەدمەت يح ۆحوجدەنيا ۆ لاتينسكي الفاۆيت كازاحسكوگو يازىكا تاكجە بىلي سپورى ي ديسكۋسسي، نو ۆسە جە ۋچەنىە پريشلي ك كونسەنسۋسۋ. ۋچيتىۆايا تو، چتو فونەتيچەسكايا سيستەما كاجدوگو يازىكا رازۆيۆاەتسيا، سوۆەرشەنستۆۋەتسيا، وبوگاششاياس نوۆىمي فونەمامي، بولشينستۆو لينگۆيستوۆ زا تو، چتوبى نەكوتورىە زايمستۆوۆاننىە فونەمى پريسۋتستۆوۆالي ۆ نوۆوم كازاحسكوم الفاۆيتە، وسنوۆاننوم نا لاتينسكوي گرافيكە. تاك، سوگلاسنىە <ۆ> ي <ف> بۋدۋت تراديتسيوننو وبوزناچاتسيا كاك «v» ي «f». سوگلاس­نىە <تس> ي <چ> - سوچەتانيەم بۋكۆ «ts» ي «th». وسترىە ديسكۋسسي رازۆەرنۋليس ۆوكرۋگ زايمستۆوۆاننىح زۆۋكوۆ (بۋكۆ) «ي» ي «ۋ». ەتي ديفتونگويدنىە زۆۋكي سوستويات يز سوچەتاني <ىي>، ء<ىي>، <ۇۋ>، ء<ۇۋ>.

ۆ كازاحسكوم الفاۆيتە، وسنوۆاننوم نا كيريلليتسە، ۆ تسەلياح ەكونومي داننىە سوچەتانيا زۆۋكوۆ ستالي وبوزناچاتسيا بۋكۆامي «ي» ي «ۋ». نوسيتەليامي يازىكا ەتي زۆۋكي ۆوسپرينيمايۋتسيا كاك ديفتونگويدنىە فونەمى، نا پيسمە وني پەرەدايۋتسيا سووتۆەتستۆۋيۋششيمي گرافەمامي، چتو كرەپكو ۆوشلو ۆ سوزنانيە ليۋدەي، زدەس ناليتسو زاكون فونولوگيزاتسي، ت. ە. زاروجدەنيە نوۆىح فونەم. مى نە زادۋمىۆاياس پيشەم «ينە، يكەمدەۋ، ينستيتۋت، ۋنيۆەرسيتەت، كينو» ي ت. د.، ا نە «ىينە، ىيكەمدەۇۋ، ءىينستىيتۇۋت، ۇۋنىيۆەرسىيتەت، كىينو»، كاك پيشەتسيا ۆ ترانسكريپتسي. پوەتومۋ پري پەرەحودە نا لاتينيتسۋ جەلاتەلنو سوبليۋدات پرەەمستۆەننوست ي پروستوتۋ ۆ ناپيساني. تاكوە ناپيسانيە پريۆەتستۆۋەتسيا سرەدنيم ي مولودىم پوكولەنيەم، كوتورىە ۆىروسلي ۆ تراديتسياح كيريلليتسى. ستارشەە پوكولەنيە، كومۋ زا سەمدەسيات، كاكوە-تو ۆرەميا پولزوۆالوس پرەجنەي لاتينيتسەي، ي وني ۆسپومينايۋت س نوستالگيەي ترانسكريپتسيوننوە ناپيسانيە سلوۆ، س وتراجەنيەم نا پيسمە ۆسەح پرويزنوسيمىح زۆۋكوۆ. ەتوت سوتسيولينگۆيستيچەسكي فاكتور ياۆلياەتسيا كامنەم پرەتكنوۆەنيا ۆ ۆىبورە وكونچاتەلنوگو پروەكتا لاتينسكوگو الفاۆيتا. داجە ۆ ودنوي ۆزياتوي سەمە موجەت ۆوزنيكنۋت سپور مەجدۋ رازنىمي پوكولەنيامي. پوەتومۋ پري پەرەحودە نا لاتينيتسۋ، كرومە ناۋچنو-لينگۆيستيچەسكيح وسوبەننوستەي، سلەدۋەت ۋچيتىۆات ي ەكسترالينگۆيستيچەسكيە، ۆ توم چيسلە سوتسيولينگۆيستيچەسكيە فاكتورى.

رازليچنىە منەنيا يمەيۋتسيا تاكجە پو وبوزناچەنيۋ يسكوننو كازاحسكوگو زۆۋكا <ق>. ەتوت زۆۋك ياۆلياەتسيا تۆەردىم ۆاريانتوم زۆۋكا <ك>، تاك جە كاك ي <ع> - تۆەردىم ۆاريانتوم <گ>. بۋكۆى «ع» ي «گ» وبوزناچاەم كاك «ğ» ي «g»، سووتۆەتستۆەننو، سوبليۋدايا سيستەمۋ، «ق» ي «ك» سلەدوۆالو بى پەرەداۆات پوحوجيمي زناكامي. ۆ راسشيرەننوي لاتينيتسە ەست بۋكۆا «ķ». ي ەتا گرافەما شيروكو پريمەنياەتسيا ۆ ەۆروپەيسكيح يازىكاح، ناپريمەر ۆ ليتوۆسكوم الفاۆيتە. پري ۋپوترەبلەني ەتوگو زناكا نا گوسۋدارستۆەننىح سيمۆولاح رەسپۋبليكي، ا تاكجە ۆ پاسپورتاح، دوكۋمەنتاح سلوۆا «قازاق» ي «قازاقستان» پيساليس بى پريمەرنو وديناكوۆو نا كازاحسكوم، رۋسسكوم، انگليسكوم ي درۋگيح ەۆروپەيسكيح يازىكاح. سراۆنيتە: نا كازاحسكوم - ķاzاķ، Ķazaķstan, نا انگليسكوم - كazakh, Kazakstan, نا رۋسسكوم - كازاح، كازاحستان. ۆ نەكوتورىح پروەكتاح زۆۋك <ق> پرەدلاگاەتسيا وبوزناچات گرافەموي «q» (qazaq, Qazaqstan, Qaydar, Qazbek), چتو نە وچەن ۋدوبنو، تاك كاك ناپيسانيە سلوۆ دولجنو وتۆەچات كريتەريام پرەەمستۆەننوستي، يدەنتيچنوستي، ۋزناۆاەموستي ي ەستەتيچنوستي.

تاكجە نە دولجنو بىت زاترۋدنەني ي پۋتانيتسى ۆ يزۋچەني كازاحسكوگو يازىكا كاك نەرودنوگو پرەدستاۆيتەليامي درۋگيح ناتسيو­نالنوستەي. ناپريمەر، ۆ انگليسكيح، فرانتسۋزسكيح ي درۋگيح ەۆروپەيسكيح سلوۆاح زناك «q» ۆسەگدا سوپروۆوجداەتسيا زناكوم «u» - quality, quarry (انگل.), quelque, quartier (فرانتس.) ي ت. د. تاكيە ۋكورەنيۆشيەسيا پراۆيلا ۆ يازىكاح، وسنوۆاننىح نا لاتينسكوم شريفتە، موگۋت وتريتساتەلنو سكازاتسيا نا ۋسۆوەني كازاحسكوي ورفوگرافي. حوتيا ۆوپروس وب وبوزناچەني كازاحسكوگو تۆەردوگو <ق> نە پرينتسيپيالنىي، ۆسەگدا موجنو نايتي كومپروميسسنوە رەشەنيە. پوەتومۋ ۆ الفاۆيتە پرەدلاگاەتسيا دۆا ۆاريانتا - ķ ي q.

ۆ رەزۋلتاتە سوتسيولوگيچەسكوگو وپروسا سرەدي پرەپوداۆاتەلەي، ستۋدەنتوۆ، شكولنيكوۆ، ۋچيتىۆايا يح پوجەلانيا ي ترەبوۆانيا ك رەفورمە الفاۆيتا (ماكسيمالنايا دوستۋپنوست ي لەگكايا ۋسۆوياەموست), پرەدلاگاەتسيا سلەدۋيۋششي پروەكت لاتينسكوگو الفاۆيتا (ۆ سكوبكاح داەتسيا ۆتوروي ۆاريانت لاتينسكوي گرافەمى دليا وبوزناچەنيا كيريلليچەسكيح بۋكۆ) (سم. تابليتسۋ).

بۋكۆۋ «h» لاتينسكوگو الفاۆيتا پرەدلاگاەتسيا يسپولزوۆات ۆ سلوۆاح habar (حابار), hat (حات), kaharman (كاھارمان), ا تاكجە ۆ يمەناح سوبستۆەننىح Mûhtar (مۇحتار), Dinmûhamed (دىنمۇحامەد), Hüsni ء(حۇسني).

دليا وبوزناچەنيا تۆەردىح گلاسنىح پرينياتى تراديتسيوننىە بۋكۆى لاتينسكوي گرافيكي، دليا سووتۆەتستۆۋيۋششيح مياگكيح گلاس­نىح ستاۆيتسيا دۆوەتوچيە ناد بۋكۆامي «ä، ö، ü». ۆ وبششەتيۋركسكوم الفاۆيتە مياگكي ء<ا (ä)> پەرەداەتسيا كاك «ءا»، ت. ە. وستاەتسيا، كاك بىلو رانشە. ەتوت زناك يمەەتسيا ۆ راسشيرەننوي لاتينيتسە. پوەتومۋ مى ەگو دالي كاك ۆتوروي ۆاريانت.

لاتينسكايا بۋكۆا «ءى» تاك جە كاك ي ۆو منوگيح يازىكاح پرەدنازناچاەتسيا دليا وبوزناچەنيا كازاحسكوگو مياگكوگو گلاسنوگو , ا تاكجە گلاسنوگو <ي>.

<ي> تراديتسيوننو وبوزناچاەتسيا بۋكۆوي «ۋ». دليا يسكوننو كازاحسكوگو تۆەردوگو <ى> پرەدلاگايۋتسيا «ı» يلي «ŷ». زناك «ı» يمەەتسيا ۆ وبششەتيۋركسكوم الفاۆيتە، نو زناك «ŷ» نام كاجەتسيا بولەە ۆىرازيتەلنىم. وبا زناكا پريسۋتستۆۋيۋت ۆ راسشيرەننوي لاتينيتسە. وبا ۆاريانتا دانى ۆ پروەكتە.

دليا وبوزناچەنيا تۆەردوگو سوگلاسنوگو <ع> ناد بۋكۆوي «g» ستاۆيتسيا دياكريتيچەسكي زناك ۆ ۆيدە وپروكينۋتوگو پولۋمەسياتسا - «ğ».

تۆەردىي سوگلاسنىي <ق> پرەدلاگاەتسيا پەرەداۆات پريسۋتستۆۋيۋششيم ۆ راسشيرەننوي لاتينيتسە زناكوم «ķ»، ا تاكجە زناكوم «q»، كاك بىلو پرينياتو وبوزناچات ۆ 30-ە گودى. وبا ۆاريانتا پوكازانى ۆ پروەكتە.

ۆ تسەلياح ەكونومي پيسما زۆۋك <ۋ>، سوستوياششي يز سوچەتاني <ۇۋ>، ء<ۇۋ>، وبوزناچاەتسيا ودنوي بۋكۆوي «u». بۋكۆۋ «ۇ»، وبوزناچايۋششۋيۋ تۆەردىي يسكوننو كازاحسكي زۆۋك، موجنو پەرەدات گرافەموي «û».

دليا سوگلاسنوگو <ڭ> پرەدلاگاەتسيا رانەە يسپولزوۆاننايا ۆ لاتينسكوي گرافيكە 30-ح گودوۆ بۋكۆا «ŋ». دليا سوگلاسنوگو <ش> پو وپىتۋ تۋرەتسكوگو يازىكا پرەدلاگاەتسيا لاتينسكايا بۋكۆا «ş».

زۆۋكي <تس> ي <چ>، ۆسترەچايۋششيەسيا ۆ زايمستۆوۆاننىح سلوۆاح، پرەدلاگاەتسيا پەرەداۆات سوچەتانيامي «ts» ي «th».

نيجە دانى وبرازتسى سلوۆ ۆ لاتينسكوي گرافيكە: Astana, Almatŷ (Almatı), Ķazaķstan (Qazaqstan), Balakayev, Uali, Karimov, Ķaydar (Qaydar), كöbey, ine, ikemdeu, kino, institut, universitet, tau, kelu, baru, säuir ء(sاuir), su, siŷr (siır), ayu, himia, fizika, Mahmet, Uali, halŷķ (halıq), kün, ķûn (qûn), ķağاz (qağاz), şapan, alaş، tsىrك، Thili.

زەينەپ بازارباەۆا، دوكتور فيلولوگيچەسكيح ناۋك،

زاۆەدۋيۋششايا وتدەلوم فونەتيكي ينستيتۋتا يازىكوزنانيا يم. ا. بايتۋرسىنوۆا

 

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1562
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2256
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3530