1991 جىلعى تامىز توڭكەرىسىنەن كەيىن كسرو ىدىرادى. قازان ايىنىڭ سوڭىنا قاراي كسرو-نىڭ كوپتەگەن رەسپۋبليكالارى – ليتۆا، لاتۆيا، ەستونيا، گرۋزيا – ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالاپ، كسرو-دان شىققانىن جاريالادى.

گورباچەۆ باسقارعان وداقتىق ورتالىقتىڭ بەدەلى كۇننەن-كۇنگە السىرەپ، بۇرىنعى كسرو اۋماعىندا ساياسي شيەلەنىس كۇشەيە ءتۇستى. 1991 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءۇش رەسپۋبليكا – رەسەي، ۋكراينا جانە بەلارۋس باسشىلارى مينسك ماڭىنداعى بەلوۆەج ورمانىندا 1922 جىلعى كسرو شارتىن جويۋعا جانە بۇرىنعى ءۇش ەلدىڭ سلاۆياندىق بىرلەستىگىن قۇرۋعا باعىتتالعان كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى.

كسرو-نىڭ كەڭەستىك رەسپۋبليكالارى – رسفسر، ۋكراينا كسر جانە بەلارۋس كسر. وسى ماسەلەلەر بويىنشا قۇجاتتارعا قول قويدى. بۇل كەزدەسۋگە قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نازارباەۆ جانە ورتالىق ازيانىڭ باسقا دا باسشىلارى شاقىرىلمادى.

وسىلايشا ەلتسين، كراۆچۋك جانە شۋشكەۆيچتىڭ باستاماسىمەن كسرو جويىلدى. 1990 جىلى 25 قازاندا جوعارعى كەڭەستىڭ قاۋلىسىمەن قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلداندى. بۇل ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى العاشقى قادامى ەدى.

قازاق كسر-ءنىڭ ەگەمەندىگىن جاريالانىپ، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندەگى ساياسي-قۇقىقتىق نەگىزدەرى قالاندى. وندا تۇڭعىش رەت قازاق مەملەكەتىنىڭ تۇتاستىعى ونىڭ اۋماقتارىنىڭ بولىنبەيتىندىگى جانە مىزعىماستىعى تۋرالى، قازاقستان حالىقتارىنىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن دامىتۋ، ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى نىعايتۋ سياقتى قاعيداتتارى بەكىتىلدى. سونداي-اق قۇجاتتا ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى دەربەس شەشۋ ءپرينتسيپى جاريالاندى. قازاق كسر-ءى ءوزىنىڭ ىشكى اسكەرلەرىن، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك جانە ىشكى ىستەر ورگاندارىن قۇرۋ قۇقىعىن الدى. ال پرەزيدەنت اكىمشىلىك-اتقارۋشى جوعارعى بيلىكتىڭ باسشىسى بولىپ تانىلدى.

وسى دەكلاراتسيانىڭ ارقاسىندا قازاقستان كەڭەستىك زاڭداردى توقتاتىپ، ءوز زاڭدارىن جاساۋعا كىرىستى. سوندىقتان وسى پرينتسيپتەر نەگىزىندە كەيىنىرەك – 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭ قابىلداندى.

كەزىندە كوپتەگەن ساراپشىلار بۇل دەكلاراتسيا قازاقستاننىڭ ەمەس، قازاق كسر-ءىنىڭ ەگەمەندىگىن جاريالادى دەپ ەسەپتەدى. وندا ادامدار كسرو ازاماتتىعىن ساقتاي الاتىنى اتاپ كورسەتىلدى. ول دا قازاقستاننىڭ حالىقارالىق قاتىناستارداعى تاۋەلسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرمەدى.

ەل كسرو-دان شىعۋعا قۇقىعى بولسا دا، ونىڭ قۇرامىندا بولدى. قازاقستان «مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك تۋرالى» زاڭ قابىلدانعاننان كەيىن عانا الەمدىك قوعامداستىق مويىنداعان تاۋەلسىز مەملەكەت مارتەبەسىنە يە بولدى. 1991 جىلى 12 جەلتوقساندا اشحابادتا قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان جانە تۇركىمەنستان باسشىلارى باس قوستى.

كەزدەسۋدە ولار كسرو-نىڭ ىدىراۋى مەن سلاۆيان ەتنوسىنىڭ جەلىسى بويىنشا بىرىگۋى بولاشاقتا ەتنيكالىق قاقتىعىستاردىڭ كوپ بولۋىنا سەبەپ بولادى، سوندىقتان ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ باسشىلارى تمد-عا كىرىپ، شەشىمگە قوسىلدى دەگەن ورتاق پىكىرگە كەلدى. كسرو-نىڭ ىدىراۋى تۋرالى شەشىمدى بەلوۆەجدە رەسەي، ۋكراينا جانە بەلارۋس باسشىلارى قابىلدادى.

قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان جانە تۇركىمەنستان باسشىلارى بۇرىنعى كسرو قۇرامىنداعى بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالار اراسىندا جاڭا وداقتىق كەلىسىمگە قول قويۋ تۋرالى باستاما كوتەردى. كەڭەستىك جۇيەدەن ازات ەتۋ باستالدى، رەسپۋبليكالار وزدەرىنىڭ «كەڭەستىك» جانە «سوتسياليستىك» اتاۋلارىنان باس تارتا باستادى.

1991 جىلى 10 جەلتوقساندا رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسىنىڭ سەسسياسىندا «قازاق كسر» اتاۋى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» بولىپ وزگەرتىلدى. 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى كەڭەسىندە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭ قابىلداندى.

2022 جىلدىڭ شىلدە ايىندا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتاي وتىرىسىندا مەملەكەت باسشىسى مەملەكەتتىك مەرەكەلەر مەن اتاۋلى كۇندەردىڭ تىزىمىنە بىرقاتار وزگەرىستەر ەنگىزۋدىڭ ۋاقىتى كەلگەنىن مالىمدەدى. ەل پرەزيدەنتى مەملەكەتتىك مەرەكە مارتەبەسىن رەسپۋبليكا كۇنىنە قايتارۋدى ۇسىندى.

1990 جىلى 25 قازاندا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ قابىلدانۋى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى العاشقى قادامى ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. «بۇل قۇجاتتى قابىلداۋدا تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ وتە ماڭىزدى ءرول اتقاردى»، - دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ. پرەزيدەنتتىڭ ايتۋىنشا، رەسپۋبليكا كۇنى ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىلىككە باتىل قادام جاساۋىنىڭ سيمۆولىنا اينالۋى ءتيىس.

«ارينە، تاۋەلسىزدىك كۇنىنىڭ باستاپقى ماعىناسى ساقتالادى. بۇل كۇن باستى ۇلتتىق مەرەكە بولىپ قالا بەرەدى. دەگەنمەن، بۇل كۇندى تاۋەلسىزدىككە سۇبەلى ۇلەس قوسقان ۇلتتىق باتىرلارىمىزدى ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە اتاپ ءوتۋ كەرەك»، - دەپ ءتۇسىندىردى قاسىم-جومارت توقاەۆ. رەسپۋبليكا كۇنى مەملەكەتتىك ەمەس، ۇلتتىق مەرەكەگە اينالادى. مەملەكەتتىك مەرەكەلەر كەزىندە مەملەكەتتىك ورگانداردا رەسمي ءىس-شارالار مىندەتتى تۇردە وتكىزىلەدى، ويتكەنى ولار ەرەكشە تاريحي ماڭىزى بار جانە مەملەكەتتىگىمىزدىڭ دامۋىنا ەلەۋلى اسەر ەتكەن وقيعالاردى بەينەلەيدى.

كەرىسىنشە، تاۋەلسىزدىك كۇنىن مەملەكەتتىك مەيرام دەپ ەتۋدى جوسپارلاپ وتىر. بۇل الەۋمەتتىك جانە ساياسي ءمانى بار وقيعالارعا ارنالعان داتالار. ولاردى مەرەكەلەۋ رەسمي ءىس-شارالارمەن قاتار ءجۇرۋى مۇمكىن.

Abai.kz