جەمىسبەك تولىمبەكوۆ. تاريح قيالعا ەمەس، دەرەككە سۇيەنەدى
سۋرەتتە تالدىقورعان قالاسىنداعى ەسكەلدى بي، بالپىق بي جانە قابليسا جىراۋعا ورناتىلعان ەسكەرتكىش
«بابالاردان قالعان ءسوز» تاقىرىبىمەن «الاتاۋ» گازەتىندە (№ 51, 20.12.2012) ماتەريال باسىلعان. بۇل جولعى ماتەريال نەگىزىنەن ەسكەلدىگە ارنالىپتى. ماقالادا ەسكەلدىنىڭ باتىرلىعىن تالدىقورعان ماڭايىنداعى ۇشتوبە دەگەن جەردە قالماق باتىرى، جوڭعار ەمەس، دولونحوردى جەكپە-جەك ۇرىستا جەڭگەنىمەن دارىپتەيدى. ماتەريالدا: «ەسكەلدى دولونحورمەن ۇزاق ارپالىسىپ، اتتان اۋدارىپ، باسىن كەسىپ اكەلگەن. «ەر ەسكەلدى اتالاتىن» تۇسى سول. وسى وقيعادان كەيىن ەسكەلدى ءبىر توپ جاساققا قولباسشى بولىپ تاعايىندالادى»، - دەلىنگەن. توپ جاساققا «قولباسشى» تاعايىندالۋشى ما ەدى؟ «توپباسى» دەمەي مە؟ امبە «قولباسشى» ەمەس، و زاماندا «قولباسى» دەپ ايتقان عوي.
ەندى تالدىقورعان قالاسىنداعى «ءۇش اتا» دەپ جۇرگەن ەسكەرتكىشتەگى ەسكەلدىنى باتىر، جوق الدە بي دەيمىز بە؟ باتىر دەسەك، بي بولمايدى. سەبەبى، مويىنىندا ادام ولتىرگەن قانى بار. قازاق باتىردى بيلىككە قاتىستىرعانىمەن ەشقاشان «بي» ەتىپ قويماعان. باتىر امبە بي ەشقاشان بولماعان.
سۋرەتتە تالدىقورعان قالاسىنداعى ەسكەلدى بي، بالپىق بي جانە قابليسا جىراۋعا ورناتىلعان ەسكەرتكىش
«بابالاردان قالعان ءسوز» تاقىرىبىمەن «الاتاۋ» گازەتىندە (№ 51, 20.12.2012) ماتەريال باسىلعان. بۇل جولعى ماتەريال نەگىزىنەن ەسكەلدىگە ارنالىپتى. ماقالادا ەسكەلدىنىڭ باتىرلىعىن تالدىقورعان ماڭايىنداعى ۇشتوبە دەگەن جەردە قالماق باتىرى، جوڭعار ەمەس، دولونحوردى جەكپە-جەك ۇرىستا جەڭگەنىمەن دارىپتەيدى. ماتەريالدا: «ەسكەلدى دولونحورمەن ۇزاق ارپالىسىپ، اتتان اۋدارىپ، باسىن كەسىپ اكەلگەن. «ەر ەسكەلدى اتالاتىن» تۇسى سول. وسى وقيعادان كەيىن ەسكەلدى ءبىر توپ جاساققا قولباسشى بولىپ تاعايىندالادى»، - دەلىنگەن. توپ جاساققا «قولباسشى» تاعايىندالۋشى ما ەدى؟ «توپباسى» دەمەي مە؟ امبە «قولباسشى» ەمەس، و زاماندا «قولباسى» دەپ ايتقان عوي.
ەندى تالدىقورعان قالاسىنداعى «ءۇش اتا» دەپ جۇرگەن ەسكەرتكىشتەگى ەسكەلدىنى باتىر، جوق الدە بي دەيمىز بە؟ باتىر دەسەك، بي بولمايدى. سەبەبى، مويىنىندا ادام ولتىرگەن قانى بار. قازاق باتىردى بيلىككە قاتىستىرعانىمەن ەشقاشان «بي» ەتىپ قويماعان. باتىر امبە بي ەشقاشان بولماعان.
ماتەريالدا: «ەسكەلدى كۇللى ۇلى ءجۇزدى اۋزىنا قاراتقان تولە بيدەن باتا الىسىمەن ابىرويى كوتەرىلىپ، بارشا جالايىردىڭ بيلىگىنە ارالاسا باستايدى»، - دەلىنەدى. «بارشا جالايىر» دەپ باس ارىپپەن جازىلعانىنا قاراعاندا، جالايىردان تاراعان بىرماناق، سىرماناق، شۋماناق، مىڭماناق پا، الدە الكەي مارعۇلان «12 فراتري جالايرى» دەپ اتاپ جازعانعا ما؟ نەگىزى اباق-تاراق شىعار. ويتكەنى، ءحىح عاسىردىڭ ءىى-جارتىسىنا دەيىن «بارشا جالايىر» ەمەس، اباق-تاراق دەپ اتالعانىن تاريح مەڭزەيدى.
«ەسكەلدى تولە بيدەن باتا العان» دەگەندى ساراپتاساق. العاش 1993 جىلى سەيداحمەت مۇحامەتشە مەن وراز سمايىلۇلى «ەسكەلدىدەي ەر وتكەن...» دەگەن ماقالا جازدى. سوندا: «ەسكەلدى تولە ءبيدىڭ كەنجە قىزى ۇلانبيكەدەن تۋادى. ەركەتوتاي قىز «جاس باتىر» جىلكەلدىگە بۇيىرسا كەرەك. ۇلانبيكە تۋرالى ەل اۋزىندا بىرنەشە اڭىز بار»، - دەلىنەدى. اۋىر اياق ۇلانبيكە اكەسىنەن سۇراتىپ العان تارعىل بۇقا باسىن ءپىسىرىپ جەلكە تۇسىنداعى بۇلشىق ەتىن ويىپ الىپ، شايناماي جۇتىپ، سونان سوڭ ءتىلىن الىپ جەپ، جەرىگىن باسادى. مۇنى ەستىگەن تولە بي «ە، جيەن قول باستايتىن باتىر، ەلدى اۋزىنا قاراتاتىن بي بولادى ەكەن» دەيدى. اڭىز بايانى وسى. تولە بي ەسكەلدىگە باتا بەردى دەلىنبەگەن. باتامەن ويناماس.
ەسكەلدى اكەسى «جىلكەلدى» جانە جىلكەلدى «باتىر» دەگەندى سارالاساق. جىلكەلدىنىڭ ۇرپاعى نىسانقىزى دامەش جىلكەلدىنىڭ زيرات-كۇمبەزىنىڭ الدىنا، قىزىلوردا وبلىسى، سىرداريا اۋدانى، قازالى اۋىلىندا بەلگى قويىپ، جازبا قالدىرىپتى. بەلگى جازبادا: «جىلكەلدى - باقسى، زىكىرشى. نارمەن كىتاپ ارتىپ ءجۇرىپ، زىكىر سالعان»، - دەلىنەدى. ەكىنشى بەلگىنى 2005 جىلى كەمال ايمىرزا قويعان. بەلگىدە 1820-1884 ج.ج. دەپ تاڭبالانعان. باتىر بولسا جازار ەدى عوي. سەيداحمەت مۇحامەتشە مەن وراز سمايىلۇلى «جىلكەلدى جاس باتىر»، «ەسكەلدى ەر» دەگەندە اڭىزعا سۇيەنگەن. دەرەك ەمەس. 1925 جىلى تاشكەنتتەن شىققان «رودوسلوۆنىە تابليتسى» شەجىرە تاراتۋىندا مۇحامەدجان تىنىشباەۆ: «سيرچى - بايمبەت - جىلكەلدى، ەسكەلدى»، - دەپ تاراتقان. سوندا جىلكەلدى مەن ەسكەلدى اعا-ءىنى، اكەسى بايىمبەت. جىلكەلدىگە تولە بي ۇلانبيكەنى ۇزاتقان بولسا، وندا ول ەسكەلدىگە جەڭگە، نە كەلىن بولادى. ۇلانبيكەدەن ەسكەلدى قالاي تۋماق؟ مۇحامەدجان تىنىشباەۆ: «ەسكەلدى-بي نەسكولكو مولوجە زنامەنيتوگو تولە-بيا»، - دەيدى. سوندىقتان ەسكەلدى تۋرالى پايىمدى زەرتتەۋلەر قاجەت.
ماتەريالدا «ەسكەلدى قالماق باتىرى دولونحوردى جەكپە-جەك ۇرىستا ولتىرگەن» دەگەنى شىندىق پا؟ سەبەبى، «ەسكەلدى قالماق باتىرى دولونحوردى ءولتىرىپ، باسىن كەسىپ اكەلگەن» دەگەن دەرەك تاريحتا كەزىكپەيدى. جوڭعار حاندىعى 1757 جىلى جويىلدى. قالماقتار ۆولگا تۇسىندا بولدى. ون بەس مىڭ قالماق جوڭعار سوعىسىنان كەيىن «بوس قالعان جەر» دەپ، قىستا بالقاش كولى ارقىلى قازىرگى قىتاي جەرىنە ورالعانى تاريحتا بار. ولاردىڭ 8 مىڭى جول ازابى مەن قاتال قىسقا ۇرىنىپ قىرىلىپتى. قازاقپەن سوعىسپاعان. سوعىسسا، ەسكەلدى قالماق باتىرىن ولتىرگەن دەپ توپشىلاۋعا بولار ەدى. ۇشتوبەدە وتكەن جەكپە-جەك ۇرىس ويدان شىعارىلعان سياقتى.
گازەتتەگى ماتەريال تاعىدا ورالايىق: «وزىنەن ەكى جاس كىشى بالپىق بي دە وسى تۇستا ەل باسقارۋعا جاراپ قالعان ەدى. ەكەۋى تىزە قوسىپ، وراق باتىردى قولباسشى ەتىپ، ەلدى ۇگىتتەۋگە، ماملە جۇرگىزۋگە وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى قابليسا اقىندى باس ەتىپ، سىر بويىنداعى ەلدى جەتىسۋ ولكەسىنە كوشىرەدى»، - دەيدى. قابىليسا ەسىمى قاتە جازىلىپتى. «الاتاۋ» گازەتىنىڭ 14.10.2010 جىلعى سانىندا «جىر اتاسى - قابان جىراۋ» ماقالاسىندا قاباننان تاراعان ۇرپاقتاردى جازعان وراز يسمايىلوۆ: «قابان اتانىڭ ءسۇت كەنجەسى ىسقاق. ىسقاقتان بياحمەت، قوجاحمەت، مۇحامەتشە، راحمەت، كەنجەبەك. راحمەتتەن ءماريما (1923-2006 ج.ج.), ناعيما. ناعيما ۇزىناعاشتا تۇرادى»، - دەيدى. اتا اراسى 25-30 جىل. سوندا قالاي قابان جىرشى ەلدى سىردان جەتىسۋ ولكەسىنە كوشىرۋگە باس بولماق، تۋعانى بەرى بولسا؟ كوشەن تورەگە ايتىلعان جوقتاۋدا «قابان اتتى جاس جىرشى ەرالى اتام جولداسى» دەلىنەدى. ەرالى سۇلتان كوشەن تورەنىڭ اكەسى. كوشەن تەزەك (1819-1877 ج.ج.) تورەنىڭ اعاسى. ىزدەنگەن وسىدان-اق انىقتار ەدى.
«بالپىق ەسكەلدىدەن ەكى جاس» ەمەس، ودان ەداۋىر جاس كىشى ءتارىزدى. ويتكەنى، «پريمەچانيەدە» مۇحامەدجان تىنىشباەۆ: «بالپىق-بي ي كارىنباي-بي مولوجە ەسكەلدى. بالپىق - پەرۆىي يز دجالايروۆ روديۆششيسيا ۆ كوپالسكوم ۋەزدە»، - دەپ دەرەكتەيدى. تىلەنشى بالپىقوعلى 1846 جىلى شۇباراعاش-ويجايلاۋدا كەنەسارى حانعا قارسى ءمور باسىپ، قول قويعاندار تىزىمىندە № 31 تۇرعانى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە 1993 جىلى باسىلعان. بۇل - ارحيۆ دەرەگى. ال، ءىلياس جانسۇگىروۆ «رۇستەم قىرعىنى» دەپ جازعان «نايمان قانى»، قازىر «نايمان سۇيەك»، «بالا قىرعان» دەپ اتالعان قىرعىن ءبىتىمىن ورىنبور مەن اياگوز گەنەرال-گۋبەرناتورلارى قاراتال وزەنىن جالايىر-نايمان شەكاراسى قىلىپ ەكى ەلدى تىنىشتاتپاق بولعانىمەن، اقتىق ءىستى 1840 جىلى تىلەنشىنىڭ قىزى ۇلبايدى تانەكە باتىرعا، ارتىنان سۇيەك جاڭعىرتۋ داستۇرىمەن ءىنىسى داۋلەتباقتىڭ قىزى شاليپانى تانەكەنىڭ ۇلى ەسىمبەككە ۇزاتىپ بىتىرگەن بالپىق بي بولعان. سوندا 1840 جىلى بالپىق ءتىرى. «جەتىسۋ» گازەتىندە بالپىق بي مەن بولتىرىك شەشەن ەكەۋىنىڭ ءسوز ساپتاسى بەرىلگەن ەدى. بولتىرىك (1771-1854 ج.ج.) شەشەننىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارى ايقىن. جاقان بالشەتەگى شەجىرەسىندە: «بالپىق اتادان تىلەنشى، ودان تەلقوزى، ودان قيسمەت، ودان جۇماحان، ودان بولات - كوكسۋدا ستاتيستيكا باسقارماسىنىڭ باستىعى»، - دەپ تارالعان. وسى تاراتۋدان بالپىق بولتىرىكپەن زامانداس ەكەنى اڭعارىلادى. «بالپىق بي ەلدى سىردان جەتىسۋ ولكەسىنە كوشىردى» دەۋ شىندىققا جاناسپايدى.
ءسوز ەتىپ وتىرعان ماقالادا جازىلعانداي، «قولباسشى وراق باتىر» ەمەس، وراقتى شىعار. وراز-مۇحامەد يسمايلۇلى جازعاندارى بويىنشا وراقتى باتىر ءحVى عاسىردىڭ ءىى-جارتىسىنان اسا تۋىپ، ءومىر سۇرگەن. ويراتپەن سوعىسقان. وراقتى باتىردىڭ 17-ءشى بۋىن ۇرپاقتارى قازىر عۇمىر كەشۋدە. ەندەشە، وراقتى قالاي ەسكەلدى، بالپىق، قابانمەن ءبىر ءجۇر؟ ەسكەلدى وراقتىنى قالاي قولباسى قويماق؟ وراقتى جالايىرعا «نوقتا اعا» سانالادى. ونى «ۇلى ءجۇزدىڭ «نوقتا اعاسى» اتتى تاريحي-تامسىلدە قۇلتاي نۇرقالبايۇلى جازدى.
عاجابى باسپا بەتتەرىندە «ءۇش اتانىڭ» ءبىرى اتالسا، باسقا ەكەۋى قاسىنان تابىلادى. ۇشەۋى ءبۇتىن ىسپەتتى. قاتىناس ورتاسى، زامانى، قىزمەت قىلعانى بولماعانداي. ءار ادام ءومىرى ءارتۇرلى ەكەنىن بىلمەيتىندەي. ەرالىۇلى كوشەن تورەگە ايتىلعان جوقتاۋدا «ءادىل بابام كەزىندە حالىققا جاقسى كۇي بولعان، ەسكەلدى، بالپىق ءۋازىرى» دەلىنسە، جىر الىبى جامبىل اقىن دوسماعانبەتپەن ايتىسىندا «اۋليە بولسا قايدا ەدى، ەسكەلدى بي جالپاعىڭ، ناشارلارىن جىلاتىپ، قادىرىن بىلمەي حالىقتىڭ» دەپ ايتادى. «جىرشىلار حاقىندا» ولەڭىندە تورەباي اقىن: «نايماندا اقتايلاق پەن سارىشۋاش، سولارمەن ءبىر زاماندا وتكەن ەكەن، ۇلى ءجۇز جالايىردا قابان اقىن»، - دەيدى. وتەباي سارىشۋاش شەشەن ماتاي ەلىنىڭ ءبيى. ءجۇز جاسقا تاياپ قايتىس بولعان. تەزەك تورە قۇرمەت، قادىر تۇتقان. ءادىل تورە ۇلى ءجۇز سۇلتانى، قولباسى -رايىمبەك باتىر. ەرالى سۇلتان كەزىندە اباق-تاراق ءبيى قارىنباي، باتىرى بايشەگىر باقاي بولعان. ەسكەلدى، بالپىق، قاباننىڭ جاستارى تەڭ ەمەس، زامانى ءبىر. مولشەرمەن ءحVىىى عاسىردىڭ ءىى-جارتىسىنان اسا، نە ءحىح عاسىر باسىندا تۋىپ، ءحىح عاسىردىڭ ورتا دەڭگەيىنە جەتە، نە اسا ءومىر سۇرگەن. نانباعاندار الشىن تورەباي اقىن، قابان جىرشى ولەڭدەرىن، تەزەك تورە تۋرالى تولەن قاۋپىنباەۆتىڭ ەڭبەكتەرىن وقىسا اڭعارادى.
ماقالاداعى «جالايىر ەلى سىر بويىنان جەتىسۋ ولكەسىنە كوشىپ كەلگەن. مولشەرمەن 1767 جىل سياقتى» دەگەن دەرەك تاريحي شىندىققا جاتپايدى. «ماتەريالى ك يستوري كيرگيز-كازاكسكوگو نارودا» ەڭبەگىندە مۇحامەدجان تىنىشباەۆ: «ۆ يزگناني دجۋنگار دجالايرى پرينيالي دەياتەلنوە ۋچاستيە، ۆ 1757-58 گوداح بىلي ۆ نيزوۆياح ر. اياگۋز، وتكۋدا وني پوۆەرنۋلي ۆ كوپالسكي ۋەزد، گدە ۆ ناستوياششەە ۆرەميا ي پروجيۆايۋت»، - دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازعان. ياعني، جالايىرلار جەتىسۋ ولكەسىنە يتجونارقاداعى اياگوز وزەنىنىڭ تومەنگى جاعىنان كەلگەن. سىر بويىنان ەمەس. جالايىرلار ىلە وزەنىڭ وڭ جاق توڭىرەگىنە، قازىرگى بالقاش اۋدانى ءوڭىرىن مەكەندەپ، ودان قوقان حانىنىڭ قولشوقپارى قانىشەر رۇستەم 1837 جىلى «نايمان شابامىن» دەپ قول جيعانىندا، ونى قولداپ بالقاش، قاراتال وڭىرىنە كەلگەندەرىن تاريح بىلدىرەدى.
ال، گازەتتى «بۇل وقيعا...» دەپ، اقىن قالقا جاپسىرباەۆتىڭ قاي داستانىندا جىرلاعانى بەرىلمەگەن. اۋباكىر ديۆاەۆتىڭ جازعانىن كەلتىرىپ، قانداي ەڭبەگىنەن العانىن كورسەتپەگەن. باسىلىمداردا ديۆاەۆتىڭ قازاقشا اتى-ءجونى ابۋباكىر احمەتجانۇلى ەدى. قىسقارتا وزگەرتىپتى. «بابالاردان قالعان ءسوز» ءماتىنى قايدان الىنعانى جازىلماعان. بۇرىس ءدارىپتىڭ ءتۇبى شيكى. الداۋ -ارباۋعا تەڭ. بارشا وقىرمان زەرەلى بولايىق.
Abai.kz
