اقان ءابدۋالى، باعدارلاما جۇرگىزۋشىسى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى:
-كوكشەتاۋ كەيدە قارلى، كەيدە قارسىز،
ەر جىگىت كەيدە مالدى، كەيدە مالسىز.
داريانىڭ جارعا سوققان تولقىنىنداي،
كوز سالعان كورىنگەنگە كوڭىل ارسىز.

اقان ءابدۋالى، باعدارلاما جۇرگىزۋشىسى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى:
-كوكشەتاۋ كەيدە قارلى، كەيدە قارسىز،
ەر جىگىت كەيدە مالدى، كەيدە مالسىز.
داريانىڭ جارعا سوققان تولقىنىنداي،
كوز سالعان كورىنگەنگە كوڭىل ارسىز.

ءاندىر-ءاندىر، ءاندىردى-اي،
ءىشىمدى وتتاي جاندىردى-اي.
عاشىق بولعان سۇرشا قىز،
كوكشەتاۋدا قالدىڭ-اۋ...
بارشاڭىزعا ورتاق سۇراق، بۇل كىمنىڭ ءانى جانە ورىنداۋشىسى كىم؟
ەركىن شۇكىمانوۆ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى:
- ءبىز بۇل ءاندى وسى كۇنگە دەيىن قايرات باي­بوسىنوۆ اعامىزدىڭ شىرقاۋىندا جاياۋ مۇسانىڭ «سۇرشا قىزى» دەپ كەلدىك...
اقان ءابدۋالى:
- بىراق كەيىنگى كەزدەرى ءان اۆتورى تۋرالى ەكىۇشتى پىكىر ايتىلىپ ءجۇر. سىزدەر بۇل جايلى نە بىلەسىزدەر؟
تورتكەن كەنەنقىزى، مادەنيەت قاي­راتكەرى:
- ءبىرتالاي ونەر ادامدارى، ونىڭ ءىشىن­دە قايرات بايبوسىنوۆ تا «كوكشەتاۋ كەيدە قارلى، كەيدە قارسىز»، بولماسا «الا­تاۋ كەيدە قارلى، كەيدە قارسىز» دەپ باستايدى. مەنىڭ كەنەننىڭ قىزى ەكەنىمدى ءبارىڭىز بىلەسىزدەر. كىشكەنتايىمنان كەنەن اتالارىڭنىڭ ورىنداۋىندا بالۋان شولاقتىڭ «سۇرشا قىزىن» باسقا ولەڭمەن ەستىپ ءوستىم. انىندە دە كىشكەنە وزگەرىس بار. اتام ايتقان ءماتىن مۇلدە باسقا. «الاتاۋ كەيدە قارلى، كەيدە قارسىز» دەگەن حالىق ولەڭى عوي. ونى اپارىپ «سۇرشا قىزعا» تە­لىپ قويعان. اكەمنىڭ 16-17 جاسىندا بالۋان شولاق جەتىسۋ جەرىن ارالاپ كەلگەن ەكەن. سوندا ءبىزدىڭ قوردايعا دا بارىپ، اتام بالۋاننىڭ الدىندا ءان سالعان. «كوك­شو­لاق»، «بوزتورعايىمدى» تىڭداپ، ريزا بول­دى. مەنىڭ جاراتىلىسىم، بولمىس-بەينەم، ءجۇرىس-تۇرىسىم، داۋىسىمدى كەرەمەت ۇناتتى. جەتىسۋ جەرىن ارالايمىن، سەن مە­نىڭ نوكەرلەرىممەن بىرگە ءجۇر. جانىما ىلەس، اندەرىمدى ۇيرەن» دەپ قاسىنا ەرتىپ، باتاسىن بەردى. ءبىر جىل سوڭىنان قالماي، ءوز اۋزىنان 12 ءانىن جاتتاپ الدىم. قايتا­رىن­دا «جەتىسۋعا بالۋاننىڭ اندەرى دەپ تارات» دەپ تاپسىرىپ كەتىپ ەدى، - دەپ ۇنەمى ايتىپ وتىراتىن. سودان سوعىستان كەيىنگى جىلدارى ءبىزدىڭ وتار ستانساسىنداعى ۇيگە مۋزىكا زەرتتەۋشىسى بوريس ەرزاكوۆيچ كەلدى. بەر جەتى جاتىپ، اتامنىڭ اندەرىن نوتاعا ءتۇسىردى. ول كەزدە مەن 6-سىنىپتا وقيمىن. مازا بەرمەگەن سوڭ مەنى قاستا­رى­نا وتىرعىزىپ قوياتىن. سوندا اتام ەرزا­كوۆيچكە «مەنىڭ ءانىمدى قويا تۇرشى. مەن ءتىرى ءجۇرمىن عوي. ودان دا بالۋان شولاقتىڭ اماناتىن جازىپ الشى» دەگەن ەدى. «ءسىزدىڭ بالۋان شولاققا قانداي قاتىسىڭىز بار، ول - ارقادا، ءسىز - جەتىسۋداسىز» دەپ تاڭ­عالعان. بۇل تۋرالى ەرزاكوۆيچتىڭ جازعانى دا بار. اكەم سوندا ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ، ەرزاكوۆيچ اتامنىڭ ورىنداۋىندا بالۋان شولاقتىڭ اندەرىن نوتاعا تۇسىرگەن.
اقان ءابدۋالى:
- ىشىندە بالۋان شولاقتىڭ «سۇرشا قىزى» دا بار ما؟
تورتكەن كەنەنقىزى:
- ءيا. ال جاياۋ مۇسانىڭ «سۇرشا قىزى» باسقا ءان.
اقان ءابدۋالى:
- جاياۋ مۇسانىكى قاي «سۇرشا قىز»، سوندا؟

تىلەۋلەس قۇرمانعاليەۆ، ءداستۇرلى ءانشى:
- قايرات اعامىزدىڭ ورىنداۋىنداعى «قاراتاۋ كەيدە قارلى، كەيدە قارسىز» دە­گەندى ەستىپ وستىك. بىراق تورتكەن اپام جاق­سى ايتىپ وتىر، بۇل - بالۋاننىڭ ءانى. قاي­­­­رات اعامىزدىڭ نۇسقاسىندا «نەشە جىل ءجۇر­سەم-داعى مەن ايداۋدا» دەپ ازاپ كورىپ ءجۇر­گەن جاياۋ مۇسانىڭ سوزدەرى ەنىپ كەتكەن.
اقان ءابدۋالى:
- قايرات بايبوسىنوۆتىڭ ورىندايتىن ءانى جاياۋ مۇسانىكى مە، بالۋان شولاقتىكى مە؟
تىلەۋلەس قۇرمانعاليەۆ:
- ءانى بالۋان شولاقتىكى. ال «نەشە جىل جۇرسەم-داعى مەن ايداۋدا، شىداي­مىن، قاجىمايمىن، دەنىم ساۋدا» دەگەن جولدار جاياۋ مۇسانىڭ ولەڭى. «قازاقتىڭ ءداستۇرلى 1000 ءانى» جيناعىن شىعارعان كەزدە «بالۋاندىكى، جوق جاياۋ مۇسانىكى» دەپ تىرەلىپ وتىرعان كەزدە، شىعارۋشىلارعا ءبىر وي تاستادىم. «سىزدەر نەگە تورتكەن اپا­عا حابارلاسپايسىزدار. بالۋان شولاققا قاتىستى كوپ دەرەك بىلەدى. كەنەن قاسىندا جۇرگەن، اندەرىن جەتكىزگەن. سونىڭ ەگجەي-تەگجەيى ايتىلعان كىتاپ تا بار» دەپ ايتىپ، حا­بار­لاستىردىم. بالۋاننىڭ ەشكىم ەستىمەگەن اندەرىن انتالوگياعا ەنگىزدىردىك. سوندا «جاياۋ مۇسانىڭ «سۇرشا قىزى» قايدا؟» دەگەن ماسەلەگە كەلدىك. ول دا بار بولىپ شىقتى. بوريس ەرزاكوۆيچتىڭ ءان-جيناقتارىنان ءوز قولىمەن جازعان دەرەك تاۋىپ الدىق. قوسىمجان باباقوۆ ورىن­داعان نۇسقا بويىنشا نوتاعا تۇسىرگەن. سول نوتا بويىنشا ايتىپ كورىپ ەدىم، ءاننىڭ بۇكىل بوياۋى ۇيلەسىپ كەلە قالدى. قوسىمجان باباقوۆتى بالا كۇنىمنەن تانيمىن، ءان­دەرىن تىڭداپ كەلە جاتىرمىن. جاياۋ مۇ­سانىڭ «سۇرشا قىزى» وسى ەكەنىنە ەش ءشۇباسىز كوزىم جەتتى.
ەرلان تولەۋتاي، ءانشى، ونەرتانۋشى:
- قازاقتىڭ تاريحىندا ءۇش «سۇرشا قىز» بار. بىراق قايرەكەڭ ورىندايتىن «سۇرشا قىز» باسقا. بۇل «سۇرشا قىز» شىققاندا بالۋان شولاق ومىرگە كەلگەن جوق. جاياۋ مۇسانىڭ جىگىتتىك شاعىندا تۋىلعان ءان. بىراق ونى جاياۋ مۇسا دا شىعارعان جوق. سايدالى سارى توقا دەگەن كۇيشىگە ارناعان تولعاۋىندا اتاقتى شوجە اقىن:
- قاراكەسەك كارسوننان شىقتى
كوپباي،
شىقتى دا سونە قالدى جانعان وتتاي.
قوس تارلان قويانشى-تاعاي، بودە،
سەرىك،
دابىسى مۇزعا سالعان پاراحودتاي، - دەيدى.
مۇنداعى كوكپاي دەپ وتىرعانى - ابىكەن حاسەنوۆتىڭ اتاسى. بودە، سەرىك دەگەن زامانىنىڭ ىقپالدى ادامدارى. بودەنىڭ ءتورت ايەلى بولعان. ءتورت ايەلدىڭ بىرەۋىنەن سەرىك تۋعان. سەرىك وتە ىقپالدى ادام، ونىڭ اتاسى ەسباي، ارقاداعى مىرزالاردىڭ ءبىرى. سەرىكتىڭ قارىنداسى كۇنبوپەنى 1860 جىلدارى اراپ باتىر، اراپ ۇرى الىپ قاشادى. ولار كوكشەتاۋعا قاشىپ بارىپ، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعان ءىنىسى جاقىپ تورەنى پانالايدى. جاقىپ اراپ ەكەۋى دوس-جاران ەكەن، «سەنىڭ قولىڭدا بيلىك بار عوي» دەپ ساۋعا سۇرايدى. جاقىپ ونى قولتىعى­نىڭ استىنا الادى. كۇنبوپە وتە سۇلۋ ايەل كورىنەدى. وعان جاقىپتىڭ كوزى ءتۇسىپ، «اراپتى قاڭعىرتىپ جىبەرىپ، ءوزىم الايىن» دەپ ويى كەتەدى. ءسويتىپ، ۇرلىعىمەن ەلدى شۋلاتىپ، قاشىپ جۇرگەن اراپتى ۇستاپ بەرىپ، ايداتادى.
كۇنبوپە دە وتكىر قىز ەكەن، كونبەي، كەيىن باسقا بىرەۋگە ءتيىپ كەتەدى. سودان تۋعان ەكى بالا بەرتىنگە دەيىن ناعاشىلارىنا كەلىپ تۇرعان. «سۇرشا قىز» وسى وقيعاعا بايلانىستى شىققان.
اقان ءابدۋالى:
- سوندا قايرات بايبوسىنوۆتىڭ ورىن­داپ جۇرگەنى اراپتىڭ ءانى بولىپ شىعا ما؟
ەرلان تولەۋتاي:
- اراپتىڭ ءانى.
اقان ءابدۋالى:
- سىزدەر كەلىسەسىزدەر مە؟
ەركىن شۇكىمانوۆ:
- اراپتىڭ دا شىعارعان «سۇرشا قىزى» بار شىعار. بىراق اۋەندىك جاعىنان كەلگەندە «سۇرشا قىزدىڭ» نەگىزىندە بالۋان شو­لاق­تىڭ ءوز ءانى جاتىر. قايرات اعانىڭ ورىن­دا­عانى مەن بالۋان شولاقتىڭ ءتۇپنۇس­قا­سىندا اسا كوپ ايىرماشىلىق جوق. ولەڭى وزگەرگەنىمەن، اۋەنى بالۋان شولاقتىكى. اراپتىڭ «سۇرشا قىزى» بىزگە جەتپەگەن. احمەت جۇبانوۆ «زامانا بۇلبۇلدارىندا» «جاياۋ مۇسا اندەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ شەدەۆرى «گاۋھار قىز»» دەيدى. «سۇرشا قىز» - «گاۋھار قىزدىڭ» ءبىر سىڭارى سەكىلدى. ەكەۋى قاتتى ۇقساي­دى. ال ستيلدىك جاعىنان جاياۋ مۇ­سانىڭ «سۇرشا قىزى» مەن بالۋان شو­لاقتىڭ «سۇرشا قىزى» مۇلدە بولەك. اراپ­تىڭ «سۇرشا قىزىن» ىزدەۋ كەرەك.
ادىلەت مۇسا، ءانشى:
- مەن ەشكىمنىڭ ءسوزىن جوققا شىعارعىم كەلمەيدى. ايتقاندارىڭىز نانىمدى. بىراق مەنىڭ كوكەيىمە ءبىر سۇراق كەلىپ تۇر. مۇمكىن، بالۋان شولاقتىكى شىعار، ءسوزى رەپرەسسياعا ۇشىراعان بولار. بىراق بالۋان شولاقتىكى، بولماسا جاياۋ مۇسانىكى دە­گەن اڭگىمە وسى ۋاقىتقا دەيىن نەگە ايتىل­مادى؟ نەگە بۇگىن كوتەرىلىپ وتىر؟
ەرلان تولەۋتاي:
- 1965 جىلى «قازاق ادەبيەتىندە» «سۇرشا قىز» كىمنىڭ ءانى؟» دەگەن ەتەكتەي-ەتەكتەي بىرنەشە ماقالا جارىققا شىققان. سوندا دا ءۇش ادام، ياعني بالۋان شولاق، جاياۋ مۇسا، اراپ تالاسادى. بۇل اڭگىمە ەرتەدەن كەلە جاتىر. جاياۋ مۇسانىڭ وزىندە «سۇرشا قىز» دەگەن كەيىپكەر كەزدەسپەيدى. بالۋان شولاقتىڭ عاشىعى - عاليا. با­لۋان شولاقتىڭ «سۇرشا قىزى» مۋزىكالىق تۇرعىدان بولەك. كەنەن نۇسقاسىندا ول جەلدىرمەلەۋ ءان. ازىلگە قۇرىلعان. مۇندا كەرەمەت تراگەديا جوق.
اقان ءابدۋالى:
- بالۋان شولاقتىڭ «سۇرشا قىزى» كىمگە ارنالعان؟
ەرلان رىسقالي، ءداستۇرلى ءانشى:
- ءوز باسىم قايرات اعامىزدىڭ ورىن­داۋىن­داعى «سۇرشا قىز» ءانىن ۇستازىم ساناق ابەۋوۆتەن ۇيرەندىم. ول كىسى ماعان «بالا، بۇل حالىق ءانى. بىراق كەيىنگى ۋاقىتتا بىرەسە جاياۋ مۇساعا، بىرەسە بالۋان شو­لاققا تەلىنىپ ءجۇر. وسىنى ءوزىڭ ىزدەنسەڭ اق-قاراسىن ايىرۋىڭ مۇمكىن» دەپ ايتتى. سويتسەم ول كىسى بالۋان شولاقتىڭ ءانى ەكەنىن بىلگەن ەكەن. كەيىن مەن دەرەكتەر تاپقاننان كەيىن ءتۇسىندىم. ماعان ءوزى ىزدەنسىن دەپ، ادەيى ايتىپتى. مەنىڭ وقۋىم بويىنشا، زەيتىن اقىشەۆتىڭ «جاياۋ مۇسا» دەگەن رومانىندا ءانشىنىڭ بالۋان دوسى بولادى. ول جەر اۋدارىلىپ كەتىپ، جاياۋ مۇسا «سۇرشا قىزدى» سول جىگىتتىڭ اتىنان شىعارعان» دەپ كەلتىرەدى.
ەرەكەڭ «ءۇش «سۇرشا قىز» بار» دەيدى. مەن ءوزىم ءانشى رەتىندە ەكى-اق «سۇرشا قىز­دى» قابىلدايمىن. قايرات اعامىز ورىنداپ جۇرگەن ءان كەنەن اتامىز قالدىرعان نۇسقا، ياعني بالۋان شولاقتىڭ ءوز ءانى. ال تىلەۋلەس ورىنداپ، «قازاقتىڭ ءداستۇرلى 1000 ءانى» جيناعىنا كىرگىزگەن «سۇرشا قىزدا» تازا جاياۋ مۇسانىڭ ءيسى اڭقىپ تۇر. وعان ەشكىم تالاسا المايدى. «جاياۋ مۇسانىكى ەمەس» دەپ ايتقان ادامنىڭ ءتىلىن كەسۋ كەرەك.
اقان ءابدۋالى:
- اڭگىمەمىزدى ءارى قاراي جالعاماس بۇ­رىن «سۇرشا قىز» ءانى تۋرالى قايرات باي­بوسىنوۆتىڭ پىكىرىنە قۇلاق تۇرسەك.
قايرات بايبوسىنوۆ:
- «سۇرشا قىز» ءانىنىڭ توڭىرەگىندە كوپ­تەگەن اڭگىمەلەر ءجۇر. ارينە، بۇل ءان جاياۋ مۇسانىڭ «سۇرشا قىزى» دەپ كەلدىك. مەن جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتەن ءدارىس الدىم. ءبىر كۇنى «اعا، جاياۋ مۇسانىڭ «سۇرشا قىز» ءانىن ايتسام قالاي بولادى؟ ەرمەك سەر­كە­باەۆتىڭ ورىنداۋىندا ەستىپ ءجۇرمىن. جاق­سى ءان، مەنىڭ داۋىسىما كەلەتىن سەكىلدى» دەپ ەدىم، «ول جاياۋ مۇسانىكى ەمەس ەدى عوي، ونى قالاي جاياۋ مۇسانىكى دەپ ءجۇر؟» دەپ ويلانىپ قالدى. ول كىسىدە ناقتىسىن ءبىل­مەي­تىن بولۋى كەرەك. «جارايدى، ۇناتىپ تۇر­ساڭ، ايتا بەر» دەپ رۇقساتىن بەردى. «سۇر­شا قىزدى» ەرمەك سەركەباەۆ فور­تە­پيا­نونىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ورىندايتىن. مەن العاش رەت دومبىراعا لايىقتاپ، ورىن­دا­دىم.
ادىلەت مۇسا:
- بۇل كىسى «دومبىرامەن ءبىرىنشى رەت مەن ورىندادىم، بىراق جۇسەكەڭ كۇمانمەن قارادى» دەپ تۇر عوي...
تورتكەن كەنەنقىزى:
- ويتكەنى، جاياۋ مۇسانىڭ ءانى بولەك قوي، ءانى دە، ءماتىنى دە باسقا. تىلەۋلەسكە راقمەت، ەكى «سۇرشا قىزدىڭ» اق-قاراسىن دالەلدەپ بەردى. انتالوگيادا دا بار.
اقان ءابدۋالى:
- ەندەشە، جاياۋ مۇسانىڭ ءانىن ءتى­لەۋلەستىڭ ورىنداۋىندا تىڭداپ كورەيىك.
تىلەۋلەس قۇرمانعاليەۆ:
- قوسىمجان باباقوۆ جەتكىزگەن نۇسقانى ورىنداپ بەرەيىن:
-نەشە جىل جۇرسەم-داعى مەن ايداۋدا،
شىدايمىن، قاجىمايمىن دەنىم ساۋدا،
ءدام جازىپ وسى جولدان امان قايتسام،
سۇرشا قىز، كورىسەرمىز بايانتاۋدا.

قايىرماسى:
اسپاندا جىرلار بوزتورعاي،
شىركىن، ءاننىڭ بۇلبۇل-اي.
احاۋ، سۇرشا قىز، دۇنيە-اي،
ەندى، ەسەن بول-اي.
بولارسىڭ سەندە مەندەي، ماعان كۇلسەڭ،
حانزادا، جاۋىزداردان قورلىق كورسەڭ.
اۋىزىڭ كۇلمەك تۇرساڭ، قيسايادى،
ايىرىلىپ ات-تونىڭنان جاياۋ جۇرسەڭ.
اقان ءابدۋالى:
- جاياۋ مۇسانىڭ «سۇرشا قىز» ءانى «گاۋ­ھار قىزىنا» كەلىپ تۇر ەمەس پە؟
ادىلەت مۇسا:
- «سۇرشا قىز» دا، «گاۋھار قىز» دا، «ساپار» دا جاياۋ مۇسانىكى ەكەنىنە تالاس جوق. ءبىز بارلىق نارسەگە سىني كوزقاراسپەن قاراۋىمىز كەرەك. ونى بالەن ايتتى، تۇگەن جازىپ كەتتى» دەگەن نارسە ءبىزدى قاناعات­تان­دىر­مايدى. كورەرمەندى، تىڭدارماندى شاتاستىرماي، كەز كەلگەن دۇنيەنى عىلىمي تۇرعىدا زەردەلەۋىمىز قاجەت. مىسالى، بالۋان شولاقتىڭ ءانى مە، بىزدە بالۋان شولاقتىڭ اندەرى بار عوي، «عاليا»، «سەنتيابر» بولسىن. بالۋان شولاقتىڭ ولەڭىن زەرتتەيتىن فيلولوگتار بار. وسى ءاننىڭ ءماتىنى بالۋان شولاقتىكى دەپ عى­لىمي تۇرعىدا بەكىتىپ بەرسىن. سول سياقتى اۋەندە دە ءاننىڭ قۇرىلىمىنا، ونىڭ دياپازونىنا بايلانىستى تەورەتيكتەر «مىناۋ بالۋان شولاقتىكى» دەپ زەرتتەپ بەرۋى ءتيىس. سوندا باتىل ايتا الامىز.
تورتكەن كەنەنقىزى:
- كەڭەس وداعى كەزىندە جىل سايىن «قازاق اندەرى» دەگەن كىتاپ شىعاتىن. مەن دە سول كىتاپتار ءالى بار. سول كەزدە تەكسەرىپ، دۇرىستاپ جازسا، جاستار بۇلاي جاڭىلماس ەدى. ءبىزدىڭ شاتاساتىنىمىز «سۇرشا قىز» دەگەن اتىنا قاراپ، جاياۋ مۇساعا قوسا سالامىز. جاياۋ مۇسانىكى بولەك، بالۋان شولاقتىكى بولەك. «بالۋان شولاق» دەگەن كىتاپتا ەرزاكوۆيچ كەنەننەن جازىپ العان بالۋان شولاقتىڭ 12 ءانى كىرگەن. سونىڭ ىشىندە بالۋاننىڭ «سۇرشا قىزى» ءوز ءسوزى­مەن بەرىلگەن. «گاۋھارتاس»، «گاۋھار قىز» جاياۋ مۇسادا دا، اسەتتە دە بار. «گاۋھارتاس» دەگەن حالىق ءانىن دە بىلەمىز. «ءلايلىم» جاياۋ مۇسادا دا، «ءلايلىم شىراق» ءبىرجاندا دا كەزدەسەدى. سول اتتارىنا قاراپ شاتاس­تىرماي، وسىنىڭ ءبارىن قايتادان جازسا، دۇرىس بولار ەدى.
ادىلەت مۇسا:
- الىسقا بارماي-اق، توقسانىنشى جىلدارى اقتالعان قوعام قايراتكەرلەرىندە دە ءان تەلۋ دەگەن بولعان. ونى ەشكىم جوققا شىعارمايدى. سوندىقتان، ءان اۆتورلارىن ناقتى تانۋىمىز كەرەك. مەن بۇل ءاندى بالۋان شولاققا قيماي وتىرعان جوقپىن. مەنىڭ ويىم، عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەپ، بۇگىنگى پىكىرتالاسقا نۇكتە قويۋىمىز قاجەت.
تورتكەن كەنەنقىزى:
- ونەر زەرتتەۋشىلەرى وسىنى جوندەۋ كەرەك قوي...
ەرلان تولەۋتاي:
- تەكستولوگيا دەگەن عىلىم بار. ءبىزدىڭ اندەر تەكستولوگيا بويىنشا زەرتتەلمەي جاتىر. مەنىڭ ءۇش «سۇرشا قىز» بار دەپ وتىر­عانىم، مىنا بالۋان شولاقتىڭ «سۇر­شا قىزىنداعى» ءماتىندى تورتكەن اپا «اكەم ورىنداعاندا ەلدى كۇلدىرەتىن» دەيدى. بۇل كوڭىلدى «سۇرشا قىز». قىزعا بارعان جىگىتتىڭ اڭگىمەسى. تراگەديا جوق. ال مىنا قايرات اعامىزدىڭ ورىنداۋىندا قويۋ تراگەديا بار. مەن سونى اراپتىڭ ايدالىپ بارا جاتقانداعى جان ايقايى دەپ ايتىپ وتىرمىن. اراپ جاياۋ مۇسامەن تانىس-ءبىلىس بولعان ادام. سوندا تەكستولوگياسىنا قا­راساق، شىنىندا دا كوكشەتاۋدا قالىپ بارا جاتىر، بىراق بايانتاۋدا كەزدەسەمىز» دەپ ۇمىتتەنەدى.
اقان ءابدۋالى:
- ءسىز قايتا-قايتا اراپتىڭ ءانى دەيسىز، قولىڭىزدا كەسىپ ايتاتىن ناقتى دەرەك بار ما؟
ەرلان تولەۋتاي:
- ەشكىم كەسىپ ايتپايدى... ەرزاكوۆيچ تا...
اقان ءابدۋالى:
- بوريس ەرزاكوۆيچتىڭ كەنەننەن جا­زىپ العان اندەرىنىڭ نوتاسى تۇر عوي...
ەرلان تولەۋتاي:
- ول بالۋان شولاقتىڭ ءوزىنىڭ ءانى، ول بولەك ءان دەپ وتىرمىن. قىزعا بارعان سەرى­نىڭ ءانى. وندا تراگەديا جوق. قايرات باي­بو­سىنوۆ ورىنداعان ءان بولەك. ولەڭىندە ترا­گەديا بار. وندا ءبىر سۇمدىق وقيعانىڭ لەبىن سەزەمىز.
اقان ءابدۋالى:
- ال ەرلان، سەن بۇل ءاندى قالاي ۇيرەن­دىڭ؟
ەرلان رىسقالي:
- بوريس گريگورەۆيچ ەرزاكوۆيچتىڭ ءومىر بويى جيناقتاعان زەرتتەۋلەرىنەن، ماقالالارىنان، ەستەلىكتەرىنەن شىعارعان «ايگىلى ادامدار» دەگەن كىتابى بار. سونىڭ ىشىندە كەنەن اتامىزبەن كەزدەسكەنى تۋرالى باياندالادى. ءاننىڭ نوتاسىن، ءماتىنىن بەرگەن. ەرزاكوۆيچتىڭ سول ەڭبەگىنەن الدىم. «قايرات بايبوسىنوۆتىڭ ورىنداۋىنداعى اندە تراگەديا باسىم، تراگەديا باسىم» دەپ ەرەكەڭ ايتىپ وتىر. مەن ول جەردەن ەش­قان­داي تراگەديا كورىپ تۇرعان جوقپىن. قايىر­ماسىن الىپ قاراڭىز، «ءاندىر-ءاندىر، ءاندىردى-اي. ءىشىمدى وتتاي جاندىردى-اي». اۋەننىڭ ءوزى ويناپ تۇر عوي.
ەركىن شۇكىمانوۆ:
- ەرەكە، ءسىزدىڭ تراگەديا دەپ وتىرعا­نىڭىز، قايرات بايبوسىنوۆ ورىنداعان «سۇرشا قىز». بىرىنشىدەن، «كوكشەتاۋ كەيدە قارلى، كەيدە قارسىز» دەگەن ولەڭنىڭ العاشقى جولى ءبىر جەردە قاراتاۋ، ەكىنشى جەردە الاتاۋ بولىپ، اركىم ءوز تاۋىنىڭ اتىن قوسىپ، ايتا بەرەدى. سوعان قاراعاندا حالىق ءانى بولۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، جاياۋ مۇسانىڭ ولەڭى ەنىپ كەتكەن. ونى سوزىپ، كەڭدەۋ قىلىپ ايتقاننان كەيىن، ساعان تراگەديا بولىپ كورىنىپ تۇر. وسى ولەڭدى بالۋان شولاقتىڭ تازا ءوز اۋەنىنە قوسشى، تراگەديانىڭ بارلىعى جوعالادى. اۋەنگە قاراتا عانا اراپتىڭ ءانى دەپ ويلاپ وتىر­سىڭ. بىراق اۋەن - بالۋان شولاقتىكى.
ەرلان قۇجيمانوۆ، ءانشى:
- قايرات اعامىز دا باسىندا ەرمەك سەركەباەۆ اعامىزدان ەستىپ، وسى ءاندى ۇناتقانىن، وعان جۇسەكەڭنىڭ «ول جاياۋ مۇسانىكى ەمەس قوي» دەپ ويلانىپ قالعا­نىن ايتىپ ءوتتى عوي. بالۋان شولاقتىڭ ومىرىندەگى داۋ-داماي جوعالعان سەكسەن وگىز­دەن باستالادى. ونى بارشاڭىز بىلەسىزدەر. ول كىسىنىڭ كوزىن كورگەن كىسىلەر بار. امان­گەل­دى احمەتوۆ بالۋان شولاقتى پارو­دياسىن اينىتپاي سالادى ەكەن. وتە ازىلقوي، «تسيركاچ» ادام بولىپتى. سون­دىقتان ەرلاننىڭ دا، تورتكەن اپامىزدىڭ دا ايتقانىنداي، كەنەن اتامىزدىڭ ورىن­داۋىنداعى ءان وتە كوڭىلدى ءان. ال زەيتىن اقىشەۆتىڭ «جاياۋ مۇساسىن» وقىپ وتىر­ساڭىز، ادەبي كوركەم شىعارما بولعان­دىقتان، اراپتىڭ باسىنان وتكەن جاعدايدى جاياۋ مۇساعا تەلىپ جىبەرگەن.
ەرلان رىسقالي:
- جالپى، اراپتىڭ «سۇرشا قىزى» دەپ وتىرعان ءاندى ارنايى ىزدەۋ كەرەك سياقتى. جاياۋ مۇسانىكى قۇدايعا شۇكىر، ورنىندا تۇر. ايتىلىپ جۇرگەن ەكى نۇسقا، ياعني كە­نەن اقساقالدىڭ جەتكىزۋى دە، بۇرىنعى ار­قا­نىڭ ايگىلى انشىلەرىنىڭ دە ورىنداپ جەت­كىزگەندەرى دە، داۋ جوق بالۋان شولاق­تىكى. وعان ەشكىم ءشۇبا كەلتىرمەۋى ءتيىس.
اقان ءابدۋالى:
- ەرمەك سەركەباەۆتىڭ ورىنداۋىنداعى «سۇرشا قىزعا» نازار اۋدارساق...
...داريانىڭ جارعا سوققان تولقىنىنداي،
كوز سالعان كورىنگەنگە كوڭىل ارسىز.
ءاندىر-ءاندىر، ءاندىر-اي،
ءىشىمدى وتتاي جاندىردى-اۋ.
عاشىق بولعان سۇرشا قىز،
قۇمارىمدى قاندىردى-اۋ.
ءسويتىپ جۇرگەن سۇرشا قىز،
كوكشەتاۋدا قالدىڭ-اۋ.
ەي، سۇرشا قىز،
ەندى امان بول-اي...
اقان ءابدۋالى:
- بايقاساڭىزدار، قايىرمانىڭ ەڭ سو­ڭىندا «كوكشەتاۋدا قالدىڭ-اۋ» دەپ ايتىپ كەتتى...
تورتكەن كەنەنقىزى:
- ول ءسوزدى مەنىڭ اتام دا نەشە ءتۇرلى قى­لىپ، قۇبىلتىپ ايتاتىن. «ءسويتىپ جۇرگەن سۇرشا قىز، كوكشەتاۋدا قالدىڭ-اۋ، قۇما­رىم­دى قاندىردى-اۋ» دەپ ءبىر ساعات جىر­لايتىن. ەلدىڭ ءبارىن قىران-توپان كۇل­دىرەتىن.
ەرلان تولەۋتاي:
- سەندەر تەكستولوگياعا قاراڭدار. «نەشە جىل جۇرسەم-داعى مەن ايداۋدا» دەيدى. بالۋان شولاق ايداۋدا بولعان جوق. ول ءبىر-اق رەت تۇرمەدە بولىپ، اباقتىنىڭ ەسىگىن باسپەن سوعىپ، قاق ءبولىپ، قاشىپ كەتكەن ادام. سودان كەيىن كوكشەتاۋ دەپ وتىرعانى تاعى دا سىزدەرگە ايتام، كۇن­بوپە­نىڭ تاريحىنا بايلانىستى. كۇنبوپە­نىڭ تاريحىن مەن زەرتتەدىم، سول جەردىڭ بارلىعىن ارالاعان اداممىن عوي. ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبارى وتىر. كۇنبوپەنىڭ ءوزى 1932 جىلى توقسان جاسقا كەلىپ قايتىس بولعان. 1840 جىلدارى تۋعان. وقيعا 1858 جىلى شوقاننىڭ قاشقاريادان قايتقان ساپارىمەن بايلانىسادى. جاقىپ اراپقا قىساستىق كورسەتكەن. تاريح سايراپ جاتىر. «كوكشەتاۋدا قالدىڭ-اي» دەيتىنى، قىز كوكشەتاۋدا قالىپ بارا جاتىر. بىراق «امان كەلسەم، ءوز جەرى بايانتاۋدا كەزدە­سەمىز» دەيدى.
اقان ءابدۋالى:
- ويىڭىزدى تۇسىنبەدىم. سىزدىڭشە بالۋان شولاقتىكى دەپ وتىرعانىمىز، اراپتىڭ ءانى مە؟
ەرلان تولەۋتاي:
- بالۋان شولاقتىڭ ءانى كىتاپتىڭ ءىشىن­دەگى نوتاعا تۇسىرىلگەن «سۇرشا قىز». مە­نىڭ ايتىپ وتىرعانىم، قايرات باي­بوسىنوۆ پەن ەرمەك سەركەباەۆ ورىنداعان ءان. وسى نۇسقانىڭ وقيعاسى 1868 جىلدارعا سايكەس كەلەدى.
اقان ءابدۋالى:
- ءسىز ناقتىسىن ايتىڭىزشى، ءان بە، ءماتىن بە؟
ەرلان تولەۋتاي:
- نوتاسى بولماعاندىقتان، ءاندى اراپ­تىكى دەپ ايتا المايمىن. بىراق ولەڭ ءماتىنى اراپتىڭ باسىندا بولعان وقيعا. مۋزى­كاسىن ايتا المايمىن، اراپتىڭ ءانى بىزگە جەتپەدى عوي...
اقان ءابدۋالى:
- ياعني ءاننىڭ ءماتىنى اراپتىكى دەيسىز عوي...
ادىلەت مۇسا:
- اراپتىڭ ءسوزى تەك قايىرماسى بولىپ قالۋى مۇمكىن. كەڭەس ۇكىمەتى ورناعاننان كەيىن بىزدە كوپ ءاننىڭ ءماتىنى وزگەرىسكە ۇشى­راعان. بۇل ءاننىڭ دە ءماتىنى وزگەرۋى مۇمكىن عوي.
ەرلان تولەۋتاي:
- مەن ءجۇز پايىز اراپتىكى، سونى مويىن­داڭدار دەپ وتىرعان جوقپىن. بىراق دەرەك كوزىن كەلتىرىپ، باستاۋىنىڭ قايدا جاتقانىن ايتىپ وتىرمىن. بالۋان شو­لاقتى جوققا شىعارمايمىن. ونىڭ ءانىن كەنەن جازدىرىپ كەتكەن. بىراق ءبىرىنشى شىققان ءان اراپتىكى. ءۇش «سۇرشا قىز» بار دەيتىنىم سول.
تورتكەن كەنەنقىزى:
- بالعابەك قىدىربەكۇلى دەگەن جازۋ­شى اعامىز «ءاندىر 3 مىڭ مەتر بيىكتىكتە وسەتىن تىكەنەك گۇل - ەدەلۆەيس. «سۇرشا قىز» بالۋان شولاقتىڭ ءانى دەگەن قۇلاققا كىرەدى. ونى جەتىسۋعا كەلگەندە اسى، ۇشقوڭىر جايلاۋىندا شىعارۋى مۇمكىن دەگەن وي كوكەيىڭدە تۇرادى دا قويادى. وعان تاعى ءبىر قوسىپ كەتەتىن نارسە جاياۋ مۇسا­نىڭ «سۇرشا قىزى» بولەك ءان. «ءبىرجان - سارا» وپەراسىندا سارانىڭ ارياسى نەگىزىندە الىنعان. ال ەندى تەكسەرىڭدەر.
اقان ءابدۋالى:
- ءاننىڭ اۆتورىنا بايلانىستى ءبىراز تال­قى جاسادىق. ال قايرات بايبوسىنوۆ اعامىز ءوز پىكىرىندە «ەرمەك سەركەباەۆتىڭ ورىنداۋىندا تىڭداپ، ايتقىم كەلدى» دەي­دى. ول كەزدە بۇل ءان فورتەپيانو، رويال، وركەسترمەن شىققان جوق قوي. دومبىرامەن شىقتى. بىراق نەگە دومبىرامەن سيرەك ورىندالدى؟ «قازاقتىڭ ءداستۇرلى 1000 ءانى» جوباسىندا تىلەۋلەس پەن ەرلان ايتتى. وعان دەيىن ۇلكەن ساحنالاردان نەگە ەستى­مەدىك؟
ەرلان رىسقالي:
- نەگىزى، قايرات اعا ورىنداعان نۇسقا بايا­عىدان كەز كەلگەن ءداستۇرلى ءانشىنىڭ رەپەرتۋارىندا بار. ءوزى ءبىر ۋاقىت بولادى، مى­سالى 2000-2004 جىلدارى بۇل ءان باي­قاۋعا قاتىسىپ جۇرگەن انشىلەر اراسىندا تانىمال بولدى. ەكىنىڭ ءبىرى ايتىپ ءجۇردى. بەرتىن كەلە قالىپ قويدى. ءبىر زامانداردا قايتادان جاڭعىرىپ شىعا كەلەدى. بالكىم، وسى حاباردان كەيىن انشىلەردىڭ بۇل انگە ماحابباتى قايتىپ اۋى مۇمكىن.
اقان ءابدۋالى:
- تورتكەن اپا نە ايتاسىز؟
تورتكەن كەنەنقىزى:
- ءبىزدىڭ جاسىمىز كەلىپ قالدى، ال سەن­دەر ونەر جولىندا جۇرگەن جاستار­سىڭدار. قانداي ءاندى شىرقاساڭدار دا، سونىڭ قاي­دان شىققانىن، كىمدىكى ەكەنىن، تاريحىنا كوڭىل ءبولىپ، كىشكەنە ىزدەنۋلەرىڭ قاجەت. شاتاسىپ جاتقانىمىزدىڭ ءبارى، وسى ىزدەنىمپازدىقتىڭ ازدىعى. ايتپەسە، كە­نەن اتالارىڭ بالۋان شولاقتىڭ 12 ءانىن ويىنان شىعارعان جوق. كەشەگى ارامىزدان وتكەن كەنەن ازىرباەۆتىڭ ايتقان «سۇرشا قىزى» سول قالپىندا قالۋى كەرەك. ونى حالىق قولدايدى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ءتىرى كىسىدەن تىكەلەي جازىپ الىنعان دۇنيە.
اقان ءابدۋالى:
- ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - بىرەۋدىڭ ءانىن بىرەۋگە الىپ، تەلىپ بەرىپ، جوقتان-بار، بۇيرەكتەن-سيراق شىعارۋ ەمەس. ەكىۇشتى شاتاسىپ جۇرگەن دۇنيەلەردى تۋرا جولعا سالۋ. ورتاعا وي تاستاۋ. وسى حاباردان كەيىن بالكىم، سول اراپتىڭ ءانى ىزدەلىپ، زەرتتەلىپ، مۇمكىن تابىلىپ قالاتىن شىعار. تابىلىپ جاتسا، نۇر ۇستىنە، نۇر. قازاقتىڭ ءان قور­جىنى بايىپ جاتسا، وعان كىم قۋانبايدى؟! بالۋان شولاقتىڭ «سۇرشا قىزىن» ەرلان رىسقاليدىڭ ورىنداۋىندا نازار­لا­رىڭىزعا ۇسىنامىز.
- سۇرشا قىز، ءبىر كەلگەندە قىستا دەدىڭ،
قولىمنان ەندى مىقتاپ ۇستا دەدىڭ.
تاعى دا كەلگەنىمدە كوكتەم دەدىڭ،
ءتىلىمدى المادىڭ دەپ وكپەلەدىڭ.
ءاندىر-ءاندىر، ءاندىردى-اي،
ءىشىمدى وتتاي جاندىردى-اي.
عاشىق بولعان «سۇرشا قىز»،
قۇمارىمدى قاندىرماي،
احاۋ، سۇرشا قىز،
قالدىڭ كەيىن، مەن دەيىن.
تاعى دا كەلگەنىمدە جازدا دەدىڭ،
الداۋىڭ وسىنشاما از با دەدىم.
ودان سوڭ كەلگەنىمدە كۇزدە دەدىڭ،
ەي، شوكە، مەنەن كۇدەر ۇزبە دەدىڭ...
اقان ءابدۋالى:
- بىردە دانىشپان اباي «ءبىرجان اعا، ەندى بۇل جالعانعا سىزدەي ءانشى كەلەر مە ەكەن؟» دەگەندە «اباي، مەندەي ءانشى تالاي تۋار، بىراق سەندەي تىڭداۋشى قازاقتا بولار ما ەكەن؟» دەگەن ەكەن. ەستى اندەردىڭ سىزدەردەي تىڭداۋشىلارى امان بولسىن!

دايىنداعان قانشايىم بايداۋلەت

«ايقىن» گازەتى