(وتكەن عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا قالىپتاسقان احۋالعا قاتىستى بىرەر ءسوز)

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان سوڭ كەڭەس وداعىندا بيلىك ءبىر-اق كىسىنىڭ قولىنا ءتۇستى. ديكتاتورلىق جۇيەنىڭ دامۋى شىرقاۋ شەگىنە جەتتى. ستالين اق دەسە العىس، قارا دەسە قارعىس، بولدى، ءبىتتى. قىزىل يمپەريا كولەمىندەگى احۋال، ارينە، وسى جۇيەگە سايكەس قالىپتاستى. 1949 جىلى قابىلدانعان ماسكەۋدىڭ «كوسموپوليتيزم تۋرالى» دەگەن قاۋلىسى يالى قاۋىم باسىنا رەپرەسسيانىڭ قارا بۇلتىن قايتادان ءۇيىردى. وسى ايتىلعان احۋالدىڭ تامشىداي مىسالى قازاقتىڭ قوس كلاسسيك جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءسابيت مۇقانوۆ (1900-1973) اراسىنا جارىقشاق ءتۇسۋى. تومەندەگى ءسوزىمىز سول جايلى بولماق.

قازاق ادەبيەتى قوس الىبىنىڭ اراسى 1950 جىلدان بەرىدە جاقسى بولا قويمادى. ال وعان دەيىن شە؟ اۋەلى وسى الدىڭعى كەزەڭگە كوز سالايىق.

ەكى جازۋشىنىڭ تانىس-بىلىستىگى 1933 جىلعا دەيىن سىرتتاي عانا  بوپتى. ونىڭ سەبەپتەرى بارشىلىق. ماسەلەن، 1931 جىلى مۇحاڭ قاماۋعا الىنىپ، پروكۋرور 1932 جىلى 20 ساۋىردە 3 جىلعا سوتتاپ، جازاسىن شارتتى تۇردە اتقارۋعا كەسەدى. 22 مامىردا الماتى تۇرمەسىنەن بوساتىلعان-دى. ۇستارانىڭ جۇزىندەي قاۋىپتى تۇستا جازۋشىنىڭ وتباسى لەنينگراد قالاسىنا كوشىپ بارىپ، پانا ىزدەۋگە ءماجبۇر بولعان-دى.

سابەڭنىڭ جۇبايى ءماريام قوجاحمەتقىزى مۇحاڭ مەن سابەڭنىڭ العاش رەت قانداي جاعدايدا جاقىن تانىسقانى جايلى بىلاي دەپ دەرەك بەرەدى: «1933 جىلدىڭ كوكتەمىنە قاراي سابيتكە مۇحتار لەنينگرادتان «جانۇيامدى كوشىرىپ اكەلە جاتىرمىن» دەپ تەلەگرامما بەردى. قارسى الىپ، جاتاقحانامىزعا قوندىردىق. تاماق ىشكەننەن كەيىن ءسابيت پەن مۇحتار ەكەۋى اس بولمەگە كىرىپ الىپ، ءتۇنى بويى سويلەستى. كوز شىرىمىن الدىرماي، تاڭەرتەڭ الماتىعا شىعارىپ سالدىق».

ءسابيتتانۋشى عالىم تۇرسىنبەك كاكىشەۆ ءسابيت پەن مۇحتار اراسىنداعى تاتۋ-ءتاتتى قارىم-قاتىناس تالاي جىلعا سوزىلعان دەيدى. وعان دالەلدەر بار. مۇحاڭنىڭ «ەسكىلىك كولەڭكەسىندە» اتتى سوناۋ 20-جىلدارداعى اڭگىمەلەر جيناعىنا جارىق كورۋ مۇمكىندىگى تۋعاندا، وعان 1935 جىلى سابەڭ رەداكتور بولىپ، قىسقاشا العىسوز جازادى. قول ۇشىن بەرۋ دەگەن وسى ەمەس پە. ونان سوڭ ەكى جازۋشى بىرلەسە وتىرىپ، اقان سەرى تۋرالى وپەرا ليبەرەتتوسىن جازادى، اتى «اقان».  العاشقى اڭگىمەسى «قورعانسىزدىڭ كۇنىنەن» باستاپ «مۇحتار ەۋروپالىق مادەنيەت دەڭگەيىندە شىعارما بەردى» دەگەندى ايتقان دا ءسابيت مۇقانوۆ ەدى دەيدى پروفەسسور ت. كاكىشەۆ.

سونداي-اق، 1941 جىلى «اباي جولى» رومانىن قولجازبادان وقىعان سوڭ-اق سابەڭ: «و رومانە «اباي» يا ۆىسوكوگو منەنيا. ستويت نا ۋروۆنە رومانوۆ ناستوياششيح ماستەروۆ پروزى ەۆروپى» دەپ اقجارما پىكىرىن بىلدىرەدى. ءوز كەزەگىندە مۇحاڭ دا قارىزدى بوپ قالماعان. ماسەلەن، 1946 جىلعى «جولى كەڭ جازۋشى» اتتى ماقالاسىندا: «ءسابيتتىڭ اتى قازاق وقۋشىسىنىڭ مول قاۋىمىنا وتە داڭقتى، انىق قىمبات اتتىڭ ءبىرى. ونىڭ اتى بۇكىل وداق ەلىنىڭ وقۋشىسىنا دا ءمالىم» دەپ ارىپتەسى شىعارماشىلىعىنا شىنايى دا ءادىل باعاسىن بەرەدى. راسىندا دا، بۇل كەزدەردە سابەڭنىڭ «سۇلۋشاش»، «اداسقاندار»، «جۇمباق جالاۋ» اتتى كىتاپتارىن ءيسى قازاق سۇيسىنە وقىدى ءھام ولار وزگە تىلدەرگە اۋدارىلىپ جاتتى.

امال قانشا، تاتۋ-ءتاتتى قارىم-قاتىناس 1950 جىلداردىڭ باسىندا نىلدەي بۇزىلا باستاعان. «داۋدىڭ باسى دايرابايدىڭ كوك سيىرى» دەمەكشى، وعان ماسكەۋدىڭ «كوسموپوليتيزم تۋرالى» قاۋلىسى سەبەپكەر بولدى.

1951 جىلى ماۋسىم ايىندا «ابايدىڭ ادەبي مۇراسى ماسەلەسىن تالقىلاۋعا ارنالعان عىلىمي ايتىس» دەپ اتالعان ءماجىلىس ءوتتى. تەكەتىرەس كوكەسى سونان باستالعان. سول جولى س. مۇقانوۆ دوكلاد جاساپ، مۇحاڭ باسىنا قارا بۇلتتى ءۇيىرىپ باقتى. قۇر ءسوز بولماۋى ءۇشىن كولەمدى باياندامادان بىرەر مىسال. «قايىم مۇحامەتحانوۆتىڭ بيىل الماتى قالاسىندا قورعاعان «ابايدىڭ ادەبيەتتىك مەكتەبى» دەگەن ديسسەرتاتسياسى قورعالعاندا، –  دەيدى سابەڭ، – وپپونەنتتىڭ ءبىرى بوپ اۋەزوۆ جولداس ونى ماقتايدى، ال «اباي شاكىرتتەرى» تىزىمىندە حالىققا جات ەلەمەنت تۇراعۇل دا جۇرەدى».

ءابىش جيرەنشيننىڭ «ابايدىڭ ورىس دوستارى» دەگەن زەرتتەۋ ەڭبەگىنە دە سوقتىعادى سابەڭ.  «بۇل ديسسەرتاتسيانىڭ دا تەڭ جارتىسى اۋەزوۆ اتاپ جۇرگەن «اباي شاكىرتتەرى» دەگەندەردى ماقتاۋعا قۇرىلعان» دەپ بالە جابادى («ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالى، 1951 جىل، № 7,  64-75 بب.).

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اتالعان ءماجىلىس «عىلىمي» ايتىس بولماي،  مۇحتار اۋەزوۆكە سوققى بەرۋگە باعىتتالدى. ءماجىلىس كوزدەگەن ماقساتىنا جەتتى. ەندى «اقىن اعا» رومانىنىڭ اۆتورى مۇحتار اۋەزوۆ   ماسكەۋ قالاسىنا بارىپ، باس ساۋعالاۋعا ءماجبۇر بولدى. شاكىرتى قايىم اعا حالىق جاۋى رەتىندە تۇتقىنعا الىنىپ، 25 جىلعا سوتتالدى. پارتيانىڭ قاھارى دوتسەنت ءابىش جيرەنشيندى دە اينالىپ وتپەدى. ول ورتالىق مۇراجاي ديرەكتورلىعىنان بوساتىلدى، پارتيادان شىعارىلىپ، جەر اۋدارىلدى.

باقتالاستىق دەرتى، ياكي قوس جازۋشىنىڭ ءبىرىن ءبىرى قاجاۋى مەن مۇقاتۋى جالعاسا بەردى. سابەڭ مۇحاڭ جايلى وسەك ءسوزدىڭ شوعىن ءدايىم ۇرلەي بەردى، مۇحاڭ دا قاراپ قالماي، سابەڭنىڭ وسال تۇستارىن تاۋىپ، اششى تىلمەن اياماي وسىپ وتىردى (ەكى قالامگەردىڭ ءبىرى - بىرىنە كىنا ارتقان  حاتتارى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «تالقى» اتتى رومان-ەسسەسىندە جاريالانعان).

ساياسي قىسپاقتان قۇتىلۋ ءۇشىن مۇحاڭ 1953 جىلدىڭ 18 مايىندا «ليتەراتۋرنايا گازەتاعا» اقتالىپ، «قاتەلەرىن» مويىنداپ «اشىق حات» جازدى. سوعان قاراماستان سويىلدىڭ ۇشى شىعارماشىلىعىنا ءتيدى. «اباي جولى» ەپوپەياسىندا شاكەرىم بەينەسىن، وزگە دە كەيىپكەرلەردى شىنايى سومداۋعا جول جابىلدى. مۇحاڭ، ارينە،  تىعىرىقتان شىعۋدىڭ ايلا، امالىن ىزدەستىردى.  ماسەلەن، قازاق كەيىپكەرلەرى تۇگىل، وزگە ۇلت وكىلدەرى ەسىمى دە وزگەرتىلدى. ە.پ. ميحاەليس ميحايلوۆ، ال ن.دولگوپولوۆ پاۆلوۆ دەلىندى دەگەندەي. تاريحي ناقتىلىقتى بارىنەن جوعارى قوياتىن جازۋشىعا بۇل، ارينە، اۋىر جازا. سول سياقتى ابايدىڭ دوسى بولعان اتاسى اۋەزدىڭ ەپوپەياعا مۇلدەم ەنبەي قالعانى ايتا قالارلىق وكىنىش. جاعدايدى «اباي» رومانىن داتتاعان ماسكەۋلىك ا.مارچەنكو دەگەننىڭ ماقالاسى دا اۋىرلاتا ءتۇستى.

وسى ايتىلعاندار ايتىس-تارتىس زاردابى  قىمباتقا تۇسكەنىن اڭداۋعا جەتكىلىكتى سياقتى. ءوستىپ مۇحاڭ مەن سابەڭ اراسى سۋىدى، وعان كرەملدىڭ يدەولوگيالىق ۇستانىمى باستى سەبەپكەر. وسى پايىمعا دالەلدەر الايىق.

مۇقانوۆتىڭ بايانداماسى ءباسپاسوز بەتىندە جاريالانعان سوڭ، «پارتيالىق سىن ايتۋ» دەگەن كەڭەستىك يدەولوگيا تالابىنا وراي، س. نۇرىشەۆ پەن م. عابدۋللين دە ماقالا جازىپ، م.اۋەزوۆتىڭ ارتىنا شىراق الىپ تۇسكەنى بار. سول قىسىلتاياڭدا مۇحاڭا قارسى ماقالا جازعاننىڭ ءبىرى – بەلگىلى ءسوز زەرگەرى عابيت مۇسىرەپوۆ ەدى. ول مۇحاڭنىڭ «حان كەنە» پەساسىن سىناپ-مىنەپ، تىزەگە سالدى. قالامگەرلەردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالعان مۇنداي مىسالدار بارشىلىق. ايتپاقشى، عابەڭ اۋەزوۆتى جەرلەۋگە ارنالعان قارالى جيىندا: «ءومىر كۇندە ويىن، كۇندە توي ەمەس. اڭداۋسىزدا رەنجىتكەن جەرىمىز بولسا كەش، مۇقا! ات تۇياعىن تاي باسار دەگەن ءسوز ساعان جۇرمەيدى. سەنىڭ ورىنىڭ ويسىراپ تۇر...» دەپ قابىرعاسى قايىسا سويلەگەن ەكەن. جاڭاعى ادىلەتسىز سىنى ەسىنە ءتۇستى مە، كىم ءبىلسىن...

كلاسسيك تۇلعالاردىڭ پەندەلىك مىنەزى، ونان دا جامانى، ساتقىندىعى تۋرالى جاس ادەبيەتشىلەر ايتقانىن ەستىپ قالامىز كەي-كەيدە. ءبۇيتىپ «شىندىقتى» بەتكە ۇرىپ، «جاڭالىق» اشۋ ورىندى ما؟ بايىپپەن قاراساق، ماسەلە پەندەشىلىكتە ەمەس. تاعى ءبىر ايتايىق، «باقسام باقا ەكەن» دەمەكشى، كەلىسپەۋشىلىكتەر توركىنى 1949 جىلعى ءزىلدى قاۋلىعا تىرەلەدى. قاۋلى كىشى ۇلتتار مادەنيەتىنە سوققى بەرۋدى كوزدەگەن-ءدى. پانيسلاميزم، پانتيۋركيزم دەيتىن تىڭ توقپاقتار شىقتى. ەكى جازۋشى اراسىنداعى بولار-بولماس، قالجىڭنان باستالعان جارىقشاق شوعىن قىزىل يدەولوگيا سەركەلەرى  وشىرە سالۋدىڭ ورنىنا، وتقا ماي قۇيۋمەنەن اينالىستى. بۇل – ديكتاتورلىق جۇيەنىڭ قالاۋى ەدى. تۇتاس حالىق بۇرىننان قاناۋشى جانە قانالۋشى دەگەن ەكى تاپقا ءبولىنىپ كەلسە، ەندى ۇلتتىق وركەنيەتتى ء(تىل، مادەنيەت، تاريح، ءدىن، سالت-ءداستۇر، جەر-سۋ اتتارى)   وشىرىپ-ءسوندىرۋدى ماقسات ەتىلدى. مىنەكي، جاس قازاق ادەبيەتى وكىلدەرىنىڭ اۋەزوۆشىلدەر جانە مۇقانوۆشىلدار دەپ ەكىگە ءبولىنۋى وسى ايتىلعان رۋحاني-ساياسي احۋالمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى دەگەن ويدامىن.

سابەڭە قايتىپ ورالايىق. ول ءوزى تۋرالى: «مەن ول كەزدە (1925-1929 جىلدار ارالىعى - ا.و.) يدەولوگيالىق مايداندا «سولاقاي» اتالاتىن ادامنىڭ ءبىرى بولاتىنمىن» دەپ مويىنداعان ادام. ءمىنىن اتاپ كورسەتكەن،  قىسىلماعان. بىراق قاتەدەن ارىلا الماعان. نەگە؟  سەبەبى، 1930 جىلى ماسكەۋدەگى مارر اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا ىزدەنۋشى، ال 1931-1935 جج. ماسكەۋدىڭ قىزىل پروفەسسورلار ينستيتۋتىندا ستۋدەنت بولعان سابەڭ ساناسى تاپ كۇرەسى يدەياسىمەن ابدەن ۋلانعان ەدى. كەدەيشىل، سول كەزدىڭ تىلىمەن ايتقاندا، تاپشىل بولىپ قالىپتاستى. مۇحاڭدى «ۇلتشىل»، «بايشىل»، «قاناۋشى تاپ» وكىلى دەپ تۇسىنگەنى سودان.  ماسەلەن، ول 1932 جىلى جازىلعان «حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى» دەگەن ەڭبەگىنىڭ 418-بەتىندە بىلاي دەيدى: «بايشىل جازۋشىلاردىڭ ىشىندە بايلار تابىنىڭ تاپتىق كەسكىنىن ونىڭ كەيىپكەرى ارقىلى كورسەتۋ رەتىندە مۇحتاردان اسقانى جوق. جازۋعا شەبەرلىك جاعىنان پرولەتاريات جازۋشىلارىنا مۇحتاردان ۇيرەنەتىن نارسە كوپ. مۇحتاردىڭ بايدىڭ ايقىن كەيىپكەرىن شىعارا بىلگەنىندەي، پرولەتاريات جازۋشىلارى پرولەتاريات كەيىپكەرىن شىعارا بىلسە بۇل ۇلكەن ولجا».

قارت شاكارىمنىڭ «ارداقتى ءسابيت باۋىرىم» دەپ باستالاتىن ءسابيت مۇقانوۆقا جولداعان حاتى بار. 1931 جىلدىڭ 3 اقپانىندا ەلسىزدەگى سايات قورادا جازعان حاتىندا «1930 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا جازعان حاتىڭىزدى جاقىندا عانا الدىم» دەيدى شاكارىم. دەمەك، اۋەلى س.مۇقانوۆ حات جازعان. نە تۋرالى جازدى ەكەن؟ بالكىم، شاكارىم مۇراسىنا ءتىل مامانى، ىزدەنۋشى عالىم رەتىندە قىزىققان بولار. ال شاكارىمنىڭ حاتى جايىندا سابەڭ بىلاي دەيدى: «شاكەرىم ءبىر قازاققا حات جازعان جوق، ماعان عانا ءبىر حات جازعان ەدى، سول حاتى مەندە بار، سوندا بارلىق پىكىرىن جازعان. قانداي پرينتسيپ ۇستانعان، نە ىستەپ جاتىر، شىعارماسى قاشان جازىلعان، وسىلارى بار. وسى حاتتا ءبىراز ءمان بار. حاتى جازۋشىلىق جولىنىڭ ەسەبى سياقتى» (شاكەرىم. شىعارمالارى. – الماتى: جازۋشى، 1988. – 560 ب.). ايتسا ايتقانداي، شاكارىمنىڭ حاتى قۇندى ماعلۇماتقا تولى.

ەندى ءارحام كاكىتايۇلى ىسقاقوۆ جايلى بىرەر ءسوز. ونىڭ «ابايدىڭ ءومىر جولى» اتتى ەستەلىك كىتابى كەزىندە جارىققا شىقپاي قالعان ەدى (1995 جىلى عانا العاش رەت باسپا بەتىن كوردى). كىتاپتىڭ شىقپاي قالۋىنا مۇحاڭ رۇقسات بەرمەگەنى سەبەپكەر دەلىنەدى. وسىنىڭ ءمان-جايىن انىقتاپ العان ءجون. ءمىناش ارحامقىزى (1926-2008) ءوزىنىڭ «اكەم تۋرالى ەستەلىك» اتتى ەڭبەگىندە بۇل بولجامدى تولىقتاي جوققا شىعارادى. ۋاقيعا بىلاي بولعان. 1960 جىلدىڭ سوڭى. ءارحام سىرقاتتانىپ قالعان قىزى ءمىناشتى دارىگەرلەرگە قاراتۋعا الماتىعا كەلىپ، كۇيەۋ بالاسى ءابىش جيرەنشيننىڭ (بەلگىلى ابايتانۋشى عالىم، مەملەكەت قايراتكەرى) ۇيىنە تۇسەدى. سو جولى ءمىناشتى م.اۋەزوۆتىڭ جاڭا ۇيىنە اپارادى. جاڭاعى قولجازبا كىتابىنا پىكىر الماقشى عوي. جەكە سويلەسۋ ءۇشىن ەكى دوس مىناشقا «20-30 مينۋتتاي ءۇيدى ارالاپ كورە بەر» دەيدى. «وسىنداي ۋاقىت وتكەندە مۇحتار اعانىڭ «كەيىن، كەيىن دەدىم عوي، ءارحام اعا!» دەگەن داۋىسىن ەستىپ، – دەيدى ءمىناش اپاي، – اياعىمدى تەزدەتىپ باسىپ قاستارىنا تاياعاندا اكەم: «...ايتقانىم ايتقان، سەنەن «پىكىر» الماي كەتپەيمىن. نە دەپ جازساڭ دا جازىپ، 2-3 كۇننەن قالدىرماي بەر!» – دەپ قاسارىسا ورنىنان تۇردى. اعاعا مەن دە باسىمدى ءيىپ قوشتاستىپ شىعۋعا اينالعانىمدا ارقامنان قاعىپ «تەز ساۋىق، تىلەكتەسپىن» دەدى. بىراق ءوڭى ءبىر ءتۇرلى بولىپ تۇردى. اكەم تەزدەپ باسىپ قاقپاعا تاياعاندا ارتىنا بۇرىلدى، مەن دە قاراسام، مۇحتار اعا ەكى قولىن ەكى جاققا جايىپ، وتە جايسىز كۇيدە تۇر ەكەن. اكەم تەزدەپ باردى دا، ەكەۋى قۇشاقتاسا كەتتى. وڭدەرى جىلىپ، بىرىنە-ءبىرى «جولىڭ بولسىن» دەسىپ، دۇرىس قوشتاستى».

مۇحاڭ ۇيىنەن ءبىراز ۇزاعان سوڭ: «مۇحتار قاتتى سىرقات ەكەن، سول ءۇشىن ماسكەۋگە جۇرمەكشى» دەي كەلە، ءارحامنىڭ قىزىنا ايتقانى مىناۋ: «مۇحتار – وتە اقىلدى، عالىم ادام، الدىن بولجاي بىلەتىن ساياساتكەر. ءوز ءومىرى قىل ۇستىندە ءجۇرىپ، ماعان ولشەۋسىز قامقورلىق جاساپ، توزاق وتىنان قۇتقارعان «وق قاعارىم» بولعان، قاي تۇكپىردە جۇرسەم دە بايلانىسىن ۇزبەگەن اقىلشىم، ءىنىم! مەنىڭ جازبامدى «باسپاعا ۇسىنبا» دەسە، ونىڭ دا ءبىر سەبەبى بار شىعار. وسىنى حاليت باستاتقان اعا-باۋىرىڭا ايتىپ ءتۇسىندىر. وسىنى ساعان قاتتى تاپسىرامىن». كورىپ وتىرمىز، مۇحاڭ مەن ءارحام اراسى جىلىلىققا تولى. شىن دوستىقتى مويىنداپ، ونىڭ قۇدىرەتىنە باس يگەنىمىز دۇرىستىق سياقتى.

سونىمەن، قازاق زيالىلارى اراسىنا ىرىتكى سالعان توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قيتۇرقى ساياساتى. وعان ءبىراز مىسالدار كەلتىردىك. قازىرگى تاڭدا تسەنزۋرا، قىسپاق تا جوق. ەشكىمگە، ەشتەڭەگە قارايلاماي ايتىپ-جازۋ مۇمكىندىگى شەكسىز. مىنە، وسىنى سەزىنگەن كەزدە، تاۋەلسىزدىك دەگەن ءسوزدىڭ قانشالىقتى قىمبات، قانشالىقتى ءتاتتى ەكەندىگى دە ساناڭا جەتەدى.

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى

Abai.kz