بالا باعىپ بايۋعا بولا ما؟
جەكەمەنشىك بالاباقشالارعا مەملەكەت وڭ كوزقاراس تانىتپاي كەلەدى
«جاستا بەرگەن تاربيە جاس قايىڭدى يگەندەي». ادام بالاسىنىڭ كەيىن قانداي تۇلعا بولىپ قالىپتاساتىنى، ونىڭ مىنەز-قۇلقى مەن ومىرگە بەيىمدىلىگى 1-6 جاس ارالىعىندا العان تاربيەسىنە بايلانىستى بولادى ەكەن. بۇل رەتتە اتا-اناسى كۇنى بويى جۇمىستان بوسامايتىن، ۇيدەگى تەلەديداردان كورەتىن قۇبىجىق كەيىپكەرلەرگە تولى مۋلتفيلمدەرگە قاراپ ءوسىپ كەلە جاتقان بۇگىنگى بۇلدىرشىندەردىڭ ەرتەڭى تۋرالى وپتيميستىك تۇرعىدا ويلاۋدىڭ ءوزى پەسسيميزمگە جەتەلەيتىن سىندى. اتا-اجە ينستيتۋتى وتكەن زاماننىڭ ەنشىسىندە قالىپ بارا جاتقان تۇستا ەلباسىنىڭ «بالاپان» باعدارلاماسىن ەنگىزگەنى يگىلىكتى قادام بولدى. اسىرەسە سابيىنە جەكە كۇتۋشى جالداۋدى قالتاسى كوتەرمەيتىن، مەملەكەتتىك بالاباقشالارداعى ۇزىن سونار كەزەككە جەتۋدى ارمان قىلعان اتا-انالار ءۇشىن بۇل اقجولتاي جاڭالىق ەدى. «بالاپاننىڭ» ارقاسىندا باستاۋ العان جەكەمەنشىك بالاباقشالار سانى اتىراۋدا 11-گە جەتتى. باسقا وڭىرلەرمەن سالىستىرعاندا از، ارينە، بىراق ۇرپاق تاربيەسىمەن اينالىساتىن ۇلاعاتتى ورىننىڭ سانىنان بۇرىن ساپاسى ماڭىزدى.
ليتسەنزياسى جوق سالا
جەكەمەنشىك بالاباقشالارعا مەملەكەت وڭ كوزقاراس تانىتپاي كەلەدى
«جاستا بەرگەن تاربيە جاس قايىڭدى يگەندەي». ادام بالاسىنىڭ كەيىن قانداي تۇلعا بولىپ قالىپتاساتىنى، ونىڭ مىنەز-قۇلقى مەن ومىرگە بەيىمدىلىگى 1-6 جاس ارالىعىندا العان تاربيەسىنە بايلانىستى بولادى ەكەن. بۇل رەتتە اتا-اناسى كۇنى بويى جۇمىستان بوسامايتىن، ۇيدەگى تەلەديداردان كورەتىن قۇبىجىق كەيىپكەرلەرگە تولى مۋلتفيلمدەرگە قاراپ ءوسىپ كەلە جاتقان بۇگىنگى بۇلدىرشىندەردىڭ ەرتەڭى تۋرالى وپتيميستىك تۇرعىدا ويلاۋدىڭ ءوزى پەسسيميزمگە جەتەلەيتىن سىندى. اتا-اجە ينستيتۋتى وتكەن زاماننىڭ ەنشىسىندە قالىپ بارا جاتقان تۇستا ەلباسىنىڭ «بالاپان» باعدارلاماسىن ەنگىزگەنى يگىلىكتى قادام بولدى. اسىرەسە سابيىنە جەكە كۇتۋشى جالداۋدى قالتاسى كوتەرمەيتىن، مەملەكەتتىك بالاباقشالارداعى ۇزىن سونار كەزەككە جەتۋدى ارمان قىلعان اتا-انالار ءۇشىن بۇل اقجولتاي جاڭالىق ەدى. «بالاپاننىڭ» ارقاسىندا باستاۋ العان جەكەمەنشىك بالاباقشالار سانى اتىراۋدا 11-گە جەتتى. باسقا وڭىرلەرمەن سالىستىرعاندا از، ارينە، بىراق ۇرپاق تاربيەسىمەن اينالىساتىن ۇلاعاتتى ورىننىڭ سانىنان بۇرىن ساپاسى ماڭىزدى.
ليتسەنزياسى جوق سالا
بيزنەس بالا تاربيەسىنە دە كەلىپ جەتتى. قالتاسى قالىڭداۋ وتباسىلاردىڭ بالالارىن جيناپ الىپ، ءبىلىم مەن تاربيەگە باۋليمىن دەسەڭىز دە، ەشكىم قولىڭىزدان قاقپايدى. ءتىپتى مەملەكەتتىك باعدارلامانىڭ اياسىندا ءبىراز كومەككە دە يە بولا الاسىز. مىسالى، قازىر جەكەمەنشىك بالاباقشالارعا بۇرىنعىداي ليتسەنزيا الىپ جۇمىستى باستاۋ مىندەتتى بولماي قالدى. ياعني ەشقانداي ليتسەنزياسىز جەكە كاسىپكەر نەمەسە جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىك رەتىندە تىركەلىپ، جۇمىس ىستەي بەرۋگە ءمۇمكىندىك بار. بۇل - مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ سانىن كوبەيتۋ ماقساتىندا جاسالعان جەڭىلدىكتىڭ ءبىرى. ەندى جەكەمەنشىكتەگى بالاباقشالارعا اتتەستاتسيادان ءوتۋ، مەملەكەتتىك اككرەديتاتسيا الۋ، جوعارى ساناتتى پەداگوگيكالىق كادرلارمەن قامتاماسىز ەتىلۋ دە مىندەتتى ەمەس. ەلباسىنىڭ «2020 جىلدارعا قاراي ەلدە بالاباقشامەن قامتىلماعان بىردە-ءبىر بالا بولماۋى ءتيىس» دەگەن سوزىنەن كەيىن جولعا قويىلعان بۇل ماسەلەلەردىڭ پايدالى تۇستارى بار دا شىعار. بىراق، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، اڭگىمەنىڭ توركىنى ۇرپاق ءتاربيەسىنە كەلىپ تىرەلەتىن تۇستا وسىنشا جەڭىلدىكتىڭ اۋىر سالدارى بولۋى ىقتيمال. مۇنى اتىراۋدا العاش بولىپ جەكە بالاباقشا اشقان ساۋلە وتارباەۆا دا ايتادى. «بالاباقشا - قاسيەتتى ورىن، - دەيدى ول. - ءويتكەنى بۇل جەردە ەلدىڭ ەرتەڭى ءتاربيەلەنەدى. جەكەمەنشىك بالاباقشالاردى ليتسەنزيالاۋدىڭ جويىلۋى كاسىپكەرلىككە كەڭ ءورىس بەرەدى دەگەنىمىزبەن، ۇرپاق تاربيەسىنە كىم بولسا سونىڭ ارالاسىپ كەتۋ قاۋپىن دە تۋعىزادى. ءبىزدىڭ بالاباقشادا قازىر ءۇش توپتا 64 بالا تاربيەلەنىپ جاتىر. قىزمەت كورسەتۋدىڭ ايلىق قۇنى 50 مىڭ تەڭگەنى قۇرايدى. بىراق تۇپتەپ كەلگەندە، تۇسكەن قارجى قىزمەتكەرلەردىڭ جالاقىسىنا، بالانىڭ تاماعىنا، كوممۋنالدىق قىزمەتتەرگە، ماتەريالدىق بازامەن قامتاماسىز ەتۋگە جۇمسالادى. سوندىقتان پالەندەي پايدا كورىپ وتىرمىن دەي المايمىن».
مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا ەنگىزىلگەن بۇل جاڭالىقتىڭ كولەڭكەلى تۇسى قايبىر جىلى استانادا مۇسىلمان بالاباقشاسىنىڭ بوي كوتەرگەنىنەن كورىندى. قۇزىرلى ورگانداردىڭ ارالاسۋىمەن عانا جۇمىسىن توقتاتقان مۇنداي بالاباقشالاردىڭ باسقا جەرلەردە دە جاسىرىن جۇمىس ىستەپ جاتۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان دا ليتسەنزيالاۋ ىسىنە جەڭىل-جەلپى قاراۋعا بولمايدى. بۇل - مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قايتا تالقىلانۋى ءتيىس ماسەلە.
«مەكتەپكە دەيىنگى مەكەمەلەردى ليتسەنزيالاۋ توقتاتىلعانىمەن، ولار مەنشىك تۇرىنە جانە ۆەدومستۆولىق باعىنۋىنا قاراماستان، بەس جىلدا ءبىر رەت اتتەستاتسيادان ءوتىپ تۇرادى، - دەپ تۇسىنىك بەردى وبلىستىق ءبىلىم بەرۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى ساتقان ەسەنعاليەۆ. - ال قايتادان اشىلعان بالاباقشالاردى اتتەستاتسيادان وتكىزۋ ءۇش جىلدان كەيىن جۇرگىزىلەدى».
سۋبسيديا بەرۋ شەشىلسە...
مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە بەرۋ جۇيەسىندە مەملەكەتتىڭ قولداۋى بولۋى - ماڭىزدى شارت. «بالاپان» باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك سەرىكتەستىكتى دامىتۋ جولعا قويىلدى. رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن جەكەمەنشىك بالاباقشالارعا مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ تاپسىرىسىن ورنالاستىرۋ جۇزەگە اسا باستادى. بىراق بۇل رەتتە اتىراۋ وبلىسىنىڭ كورسەتكىشتەرى كوڭىل كونشىتپەيدى. «بالاپان» باعدارلاماسىنىڭ ورىندالىسىنا بارلاۋ جاساعان وبلىس پروكۋرورىنىڭ اعا كومەكشىسى ءلاززات نۇرماعامبەتوۆا جەكەمەنشىكتەگى بالاباقشالارعا مەملەكەتتىك ءبىلىم تاپسىرىسىن ورنالاستىرۋ ءۇشىن رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن ءبىر تيىن دا قارجى قاراستىرىلماعانىن ايتادى. مۇنداي تاپسىرىستى قابىلداۋ كوميسسيالارى تەك قۇرمانعازى، يساتاي اۋداندارىندا قۇرىلعان. ەل ۇكىمەتىنىڭ جەكەمەنشىك بالاباقشالارعا سۋبسيديا بەرۋ تۋرالى قاۋلىسى قاراۋسىز قالىپ كەلەدى. مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىكتىڭ شەڭبەرىندە اي سايىن بالاباقشا تولەمىنىڭ ءبىر بولىگىن اتا-انا تولەسە، قالعان بولىگىن جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر ءوز مويىندارىنا الۋى ءتيىس. ەگەر بۇل جاعداي تۇراقتى ۇردىسكە اينالسا، بالالارىن جەكەمەنشىكتەگى بالاباقشالارعا بەرگىسى كەلەتىن، بىراق ماتەريالدىق جاعدايى مۇمكىندىك بەرمەيتىن وتباسىلارعا جول اشىلار ەدى.
بالاباقشا اشامىن دەسەڭىز...
جەكەمەنشىكتەگى بالاباقشالار جەلىسىنىڭ قاتارىن كوبەيتكىسى كەلەتىندەرگە «جۇمىسپەن قامتۋ-2020»، «بيزنەستىڭ جول كارتاسى-2020» مەملەكەتتىك باعدارلامالارىنىڭ اياسىندا جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعانىن جوعارىدا اتاپ وتتىك. اسىرەسە شاعىن بيزنەسپەن اينالىسۋدى ارمان قىلعان اۋىل تۇرعىندارى ءۇشىن ءبىراز باسىمدىقتار قاراستىرىلعان. «دامۋ» قورىنىڭ باس مەنەدجەرى رۇستەم تۇياقوۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە جەكەمەنشىك بالاباقشا اشۋعا قاتىستى «تازا بۇلاق» جشس مەن «حان شاتىر» جك-لەرىنىڭ بيزنەس جوبالارى قارالۋ ۇستىندە ەكەن. ولار «اليانس بانك»، «حالىق بانكى» اق-تارىنان «بيزنەستىڭ جول كارتاسى-2020» باعدارلاماسى بويىنشا نەسيە الۋ ءۇشىن نەسيە كوميتەتىنىڭ شەشىمىن كۇتۋدە. «دامۋ» قورىنىڭ بۇل قولداۋىنىڭ ءناتيجەسىندە كاسىپكەرلەر نەسيەلەرىنىڭ بەلگىلى ءبىر پايىزدىق بولىگىنە جەڭىلدىك الا الادى. رۇستەم تۇياقوۆ سونداي-اق وبلىستىق ءبىلىم بەرۋ باسقارماسىنا جەكەمەنشىك بالاباقشالار اشۋ جونىندە بيزنەس-جوبالاردى قاراۋعا جانە قولداۋ كورسەتۋگە دايىن ەكەندەرى جايىندا حات جولداعاندارىن دا ايتادى. «بالاپاننىڭ» بۇل «بازارلىعى» قالتاسىنان بۇرىن ۇرپاق قامىن كۇيتتەيتىن ىزگى ادامداردىڭ بيزنەس الەمىنە ەنۋىنە دە تۇرتكى بولارى انىق. شىنى كەرەك، بۇگىنگە دەيىن اشىلعان وبلىستاعى 11 جەكە بالاباقشا جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ نازارىنان تىس قالىپ كەلدى. «مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ تاراپىنان بىزگە دەگەن باسقاشا كوزقاراستىڭ بارى مەنىڭ كوڭىلىمە قاياۋ تۇسىرەدى، - دەيدى اتى-ءجونىن ايتۋدى قالاماعان جەكە بالاباقشانىڭ يەسى، - ءبىز تەك تەكسەرۋلەر كەزىندە عانا ەسكە تۇسەمىز. مەنشىك ءتۇرىمىز بولەك بولعانىمەن، «يلەگەنىمىز ءبىر تەرىنىڭ پۇشپاعى». سوندىقتان دا اكىمشىلىك كەدەرگىلەردىڭ بولماۋىن قالايمىز».
اۋدانداردا نەگە جەكە بالاباقشا جوق؟
بۇرىن مەملەكەتتىك بالاباقشالاردا كوممەرتسيالىق توپتار جۇمىس ىستەدى. بۇل توپقا بالاسىن بەرگەن اتا-انا تاماقتان بولەك، قوسىمشا قىزمەتتەر ءۇشىن اقى تولەپ وتىردى. ەل ۇكىمەتىنىڭ 2004 جىلعى 21 جەلتوقساندا بەكىتىلگەن №1355 قاۋلىسىنا سايكەس، كوممەرتسيالىق توپتار جابىلدى.
جەكەمەنشىك بالاباقشاعا قاتىستى وڭىردە قالىپتاسقان ءبىر جايت - مۇنداي نىسانداردىڭ تەك وبلىس ورتالىعىندا عانا جۇمىس ىستەيتىندىگى. اۋدانداردىڭ بىردە-بىرىندە مەنشىك يەسى جەكە تۇلعا بولىپ تابىلاتىن بالاباقشا جوق. ال اۋىلداردا بالاباقشاعا بارۋدى ارمانداعان بالالاردىڭ كوپ ەكەنى بەلگىلى. اۋدانداردىڭ مەكتەپكە دەيىنگى مەكەمەلەرمەن قامتاماسىز ەتىلۋ دەڭگەيى كوتەرىلمەي كەلەدى. وبلىستىق ءبىلىم بەرۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى ساتقان ەسەنعاليەۆ ماقات اۋدانىنان عانا ءبىر ۇسىنىستىڭ بولعانىن ايتادى. ماقاتتىق جەكە كاسىپكەر ك.الدياروۆ اۋداندىق ءبىلىم ءبولىمى مەن ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ بولىمىنە جەكە بالاباقشاسىنا مەملەكەتتىك تاپسىرىس ورنالاستىرۋ جونىندە ءوتىنىش جازعان. وعان اتالعان بولىمدەر بۇل ماقساتتا ارنايى كوميسسيا قۇرىلاتىنى تۋرالى جاۋاپ بەرگەنىمەن، كاسىپكەر ازىرگە قۇجاتتارىن تاپسىرماپتى.
- اۋىلدىق جەردەن جەكە بالاباقشا اشۋ قيىن دەپ ويلاۋ قاتە، - دەيدى ساتقان ىبىرايۇلى، - تەك كاسىپكەرلەردىڭ تاۋەكەلى جەتپەي وتىر. مەملەكەتتىك تاپسىرىس الۋدان قورىقپاۋ كەرەك. جەرگىلىكتى اكىمدىك جانىنداعى ارنايى كوميسسياعا قاجەتتى قۇجاتتاردى تاپسىرساڭىز جانە بۇل ىسكە بەل شەشىپ كىرىسسەڭىز، الىنبايتىن قامال جوق.
الايدا بيلىك تاراپىنان ءالى دە قولداۋ مەن كومەكتىڭ بولماي وتىرعانىن ايتقان ءجون.
جەكەمەنشىكتە بولسىن، مەملەكەتتىڭ قاداعالاۋىندا بولسىن بالاباقشانىڭ مىندەتى بىرەۋ - ۇلتتىڭ ۇرپاعىنا ۇلاعات ءنارىن ءسىڭىرۋ. بەسىكتەن ەندى شىققان ءسابيدىڭ ساناسىنا ىزگىلىك نۇرىن قۇيۋ. جاڭا زاماننىڭ جاسامپاز جەتىستىكتەرىمەن تاربيەلەۋ. بالا باعىپ بايۋعا مۇمكىن، بولار، مۇمكىن، بولماس. ماسەلە وندا ەمەس. ماسەلە - ەلدىڭ ەرتەڭى، بۇگىنگى ءبۇلدىرشىننىڭ قانداي ورتادا، قانداي ۇلگى كورىپ وسەتىندىگىندە. وسى ورايدا، جەكەمەنشىك بالاباقشا يەلەرى بايلىققا بەلشەدەن باتۋدى كوزدەگەندەر دەپ ەمەس، كەمەل ەلدىڭ كەلەشەگىن تاربيەلەۋ جولىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەندەر دەگەن كوزقاراستا قارايتىن ۋاقىت جەتكەن سىندى...
اۆتور: باقىتگۇل باباش، اتىراۋ
"الاش ايناسى" گازەتى
