«دەموگرافيالىق ساياسات – مەملەكەتتىڭ
تىكەلەي  قاۋىپسىزدىگىنە اسەر ەتەدى»

قازاقستان بيلىگى تاۋەلسىزدىك جىلداردان بەرى، ءبىر ميلليون قازاقتىڭ اتاجۇرتىنا ورالعاندىعىن ايتادى. بىراق رەسمي مالىمەتكە قاراعاندا جات جۇرتتا 7-8 ميلليونداي قازاق ءجۇر. بارشا قانداستاردىڭ اتامەكەنىنە ورالۋى وڭاي شارۋا ەمەس. وعان ەل بيلىگىنىڭ تالاپ ەتەتىن قۇجاتتارى، دنق ساراپتاماسى ت.ب. سەكىلدى دۇنيەلەر جەتەرلىك. الايدا سونداي قۇجاتتاردى اۋعانستان، پاكىستان مەملەكەتتەرىن دە تۇراتىن قانداستاردىڭ جيناقتاۋى قيىن. ولارعا ءوز ايماقتارىنداعى ءارتۇرلى فاتورلار مەن جاعدايلار كەدەرگى بولۋدا. وسى تۇرعىدا شەتتەگى قازاقتاردى ۇيلەستىرۋ جۇمىستارىمەن اينالىسىپ جۇرگەن، قوعام بەلسەندىسى سەرىك ەرعاليمەن سۇحبات جۇرگىزدىك.

- جات جۇرتتاعى قازاقتاردى قولداۋ جۇمىستارىن قاي كەزدە باستادىڭىزىدار؟

- جات جۇرتتاعى قانداستاردى قولداۋ جوباسىن 2022 جىلدىڭ مامىر ايىندا باستادىق. وعان سەبەپ Facebook الەۋمەتتىك جەلىسىندە، شەتەلدە تۇراتىن قانداسىمىز – قاجى اكپار ءايۋبيدىڭ جازعان جازبالارى وي تۇرتكى بولدى. بۇل تاقىرىپ بۇرىننان مەنى ويلاندىراتىن. قانداستارمەن «دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى»، «وتانداستار» جانە ت.ب. قورلار جۇمىس ىستەيدى. بىراق بۇل باعىتتا جۇمىستاردىڭ تولىق جۇرگىزىلمەيتىندىگىن ءتۇسىندىم.  اۋعانستاندا 300 مىڭداي قازاق بار. باسىم كوپشىلىگى وزبەك حالقىمەن ءومىر سۇرۋدە. بىرقاتارى باسقا دا حالىقتارعا ءسىڭىپ كەتكەن. ولاردىڭ اتا-بابالارى 1929-1931 جىلدارداعى اشتىق پەن قۋعىن-سۇرگىن كەسىرىنەن كوشكەن. بۇگىندە ۇرپاقتارى قازاقتىڭ ىشىندەگى رۋ تايپالارعا جاتادى. وزدەرىنىڭ قازاق ەكەندىكتەرىن ءبىلىپ وسكەن. كەيبىرى جات جۇرتتا ءجۇرىپ قازاقتىعىن جوعالتقان. دانيادا تۇراتىن قاجى اكپار ايۋبي بۇل تاقىرىپتى جاقسى كوتەردى. ول كىسى ناقتىلانعان مالىمەتتەرگە سۇيەنىپ ءجۇر. بىلتىر قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى اۋعانستاندا 200-دەي عانا قازاقتىڭ بارىن ايتقان. تالىپتەر ەل بيلىگىن العان سوڭ، ەلشىلىككە قازاقتار اعىلدى. ولار دۇرىستاپ قابىلدامادى. قازاق ول جاقتا دا، وزىمىزدە دە جەتىمدىكتىڭ كۇيىن كەشۋدە.

- وسى تۇرعىدا جۇمىستارىڭىز قالاي بولۋدا؟

- اۋعان قازاقتارىن قازاقستانعا الدىرۋ وتە كۇردەلى ماسەلە. بىرىنشىدەن، ەكى ەل اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس جوق. اۋعانستاننىڭ قازىرگى بيلىگىن دۇنيەجۇزى مويىندامادى. ولار تەك ساياسي كۇش رەتىندە عانا تانىلىپ تۇر. سوندىقتان ءبىزدىڭ بيلىكتە ولاردى مويىنداي المايدى. مەملەكەتارالىق رەسمي ديپلوماتيالىق جول جوق. سوندىقتان اۋعان جۇرتىنداعى بار قازاقتى اكەلۋ تۇرماق، ولارعا گۋمانيتارلىق كومەك بەرۋدىڭ ءوزى قيىن. بۇل جوبامىزعا قازىر ءۇش ايدان اسا ۋاقىت ءوتتى. وسى ۋاقىت ىشىندە حالىقارالىق كونفەرەنتسيا وتكىزدىك. وعان 7 ەلدەن قانداستارىمىز قاتىسقان. سوندا بايقاعانىم اۋعانستاننان باسقا ەلدەرگە اۋعان قازاقتار دا كوپ.

پاكىستاننىڭ كاراچي قالاسىندا 300-دەي قازاق بار. ءباا مەككە مەن ءمادينا قالالارىندا اۋعاننان كوشكەن قازاقتار تۇرادى. يران يسلام رەسپۋبليكاسىنا تىپتەن كوپ بارعان. بۇلاردىڭ كوبىسى زاڭسىز شەكارادان وتكەن. ءبارىنىڭ ارمانى قازاقستانعا ورالۋ. تورتكۇل دۇنيەنىڭ بۇرىشىندا كەمى 8-ملنعا جۋىق قازاق ءجۇر. ولاردى قايتارۋ دەموگرافيالىق ساياساتتىڭ باسى. ءبىز بۇعان شىنايى كىرىسپەدىك. وسىعان دەيىن ءبىر ميلليون قازاق كەلدى دەگەن ستاتيستيكانى ايتامىز. بۇل جۇيەلەنگەن جۇمىس ەمەس. سوندىقتان بۇنى دۇرىستاپ قولعا الۋ قاجەت.

- سوندا بيلىك تاراپىنان جۇمىستىڭ قالاي جۇرگىزىلگەنى دۇرىس؟

- قازىر ەندى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ جانىنان وسى بويىنشا باسقارما قۇرىلدى. ونىڭ ءۇش قىزمەتكەرى ەش نارسەنى شەشپەيدى. كەمىندە ءبىر كوميتەت قاجەت. ول كوميتەت قوماقتى جۇمسىپەن اينالىسسىن. بيىل «وتانداستار» قورىنىڭ 100%-ى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە ءوتتى. بۇل قۋانىشتى جاڭالىق. بۇعان دەيىن اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگىنە قاراعان بولاتىن. جالپى دۇرىس باعىت دەپ ەسەپتەيمىن. قانداستار ورالعان كەلگەن سوڭ، ولاردى جەرگىلىكتى بيلىك باقىلاۋىنا الادى. ونىڭ ىشىنە كوشى-قون ت.ب. ماسەلەلەر كىرەدى. وسى جەردەگى ءبىزدىڭ ماقساتىمىز قوعامدىق تاراپتان ىقپال ەتۋ. كونفەرەنتسيامىزدا قازاقستان پرەزيدەنتىنە ۇندەۋ دە جاسادىق. مەملەكەت باسشىسىنىڭ باقىلاۋىندا بولۋ كەرەك. بىزگە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنەن جاۋاپ كەلىپ، جوعارىداعى قانداستار بويىنشا قۇرىلعان باسقارمانى ايتقان.

- قانداستاردى ەلگە الدىرۋ جاعىنان قانداي كەدەرگىلەر بار؟

- بيلىك تاراپىنان ماسەلەلەر وتە كوپ. اسرەسە، اۋعانستانداعى قازاقتىڭ قازاق ەكەندىگىن دالەلدەۋ قيىن. ولاردىڭ قازاقتىعىن مويىنداۋعا، رەسمي كريتەريلى قۇجاتتار جوق. 30 جىل بويى وسى ماسەلەگە قاتىتسى ەشتەڭە جاسالماعان. بۇل جەردە جاۋاپتىلاردىڭ اراسىندا جەمقورلىق جايلاعان نەمەسە نەمقۇرايلىلىق تانىتقان. وسىنى قوعامدىق تاراپتان باقىلاۋدى ءوز موينىمىزعا الدىق. ءبىراز ازاماتتار قازىرگى كەزدە جانىمىزعا توپتاستى. قوعام قايراتكەرى دوس كوشىم، بيىل «تاۋەكەل» ۇيىمىن قۇرعان بۋراحان داحانوۆ، قوعام بەلسەندىسى قۇرمەت تالاپقازى جانە باسقا دا ازاماتتار بار. ءبارىمىز بىرىگىپ ءبىر اليانس رەتىندە جۇمىس جاساۋدامىز. بىزگە ءوز تەگى اۋعاننان شىققان قاجى اكپار ايۋبي ىقپال ەتۋدە. ارنايى ءوز فورمۋلامىزدى جاسادىق. قازىر ەلشىلىك جاساماعان، اۋعانستانداعى قازاقتاردىڭ ناقتى تىزىمدەرىن جيناقتاپ جاتىرمىز. ودان بولەك، ءۇش باعىتتا جۇمىس اتقارامىز. الدىمەن ازىق-تۇلىك، ءدارى-دارمەك ت.ب. جاعىنان گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتۋ. ول جاقتا ماردىمدى جۇمىس جوق. قانداستار تارىداي شاشىلىپ، ءار جەرىندە بوسىپ ءجۇر. قازاق ۇكىمەتى توننالاپ اۋعانستانعا استىق جونەلتەدى. ونىڭ ءبىر ءدانى دە قازاقتارعا تيمەگەن. وسى ساتتە گۋمانيتارلىق كومەكتى ءوز قازاقتارىمىز ارقىلى جىبەرگەن دۇرىس. سوندا قازاقتار ىقپالدى توپقا اينالىپ، وزدەرىن اسىراي الادى. اتاجۇرتىنا ءوز كۇشتەرىمەن جەتە الاتىنداي دارەجەگە جەتۋلەرى كەرەك. ەكىنشىدەن، مادەني-اعارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزسەك دەپ وتىرمىز. ونداعى قازاقتار انا تىلدەرىن ۇمىتا باستاعان. پارسى، وزبەك، تاجىك ت.ب. تىلدەرگە كوشىپ كەتكەن. ولارعا تىكەلەي ءتىل ۇيرەتۋگە مۇمكىندىك جوق. ودان كەيىن قانداستارىمىزدى ەلگە قايتارۋ جوباسى. بۇل ەندى بيلىككە بايلانىستى ماسەلە. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جىل اياعىنا دەيىن شەتتەگى قازاقتى مويىنداۋعا كريتەري بەكىتسە، سول ارقىلى ازاماتتاردى الدىرامىز. ءبىر اۋلەتتىڭ ءبىر توبى اتامەكەنىنە كەلىپ قويعان. ولار تۋىستارى مەن جاقىندارىن الدىرا الماۋدا. قازاقستاندا تۋىستارى بولسا، ولاردى كەپىل قىلىپ الدىرۋ كەرەك. بەلگىلى ءبىر كەزەڭدى ارناپ، سىناق مەرزىمىن تاعايىنداۋعا دا بولادى. ول جاقتاعى قانداستاردا بۇرىنعى ۇكىمەتتەن قالعان قۇجاتتار بار. وندا قازاق ەكەندىكتەرى جازىلماعان. مۇنداي جاعدايدا بوسقىن مارتەبەسىن بەرۋ كەرەك. ەلدە بوس تۇرعان ەلدىمەكەندەر كوپ. ارنايى بەيىمدەۋ ورتالىقتارىن اشىپ، قازاق ەكەندىكتەرىن دالەلدەپ ورنالاستىرۋ كەرەك. بۇل سالاداعى جۇمىستى ءۇش سەكتوردىڭ بىرىگىپ اتقارعانى دۇرىس. ءبىز قوعامدىق تاراپتان باقىلاۋعا الايىق. مەملەكەت جاعىنان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جۇرگىزسىن. كوممەرتسيالىق جاعىنان كاسىپكەرلەر پالاتاسى كومەك كورسەتسە جاقسى. تاعى ءبىر ماقساتىمىز بار. ول ازىرگە كەيىنگە قالدى. اۋعانستاندا قازاقتار بار دەگەن جەرلەردى بارىپ زەرتتەۋ. وعان تاريحشىلار مەن جۋرناليستەردى جىبەرۋ قاجەت. بىراق جەرگىلىكتى اۋعان بيلىگىنەن كەپىلدەمە كەرەك. ايتپەسە، ازاماتتارىمىزدىڭ ومىرلەرىنە قاۋىپتى. اقپاراتتاردى سونداعى قانتاستاردان الۋدامىز. وندا قازاق جاستارى بىرىگىپ توپ تا قۇرعان. ولاردىڭ قازاق ەكەندىگىن مويىنداعان ءجون. سوندا قازاقتاردى ەلگە قايتارامىز. ەلىمىزدە دەموگرافيالىق ساياسات ءبىرىنشى ورىندا بولسىن. بۇل مەملەكەتتىڭ تىكەلەي قاۋىپسىزدىگىنە اسەر ەتەدى. ەلىمىزدەگى قازاقتاردىڭ كەيبىرى ورىستانعان. وسى جەردە وسىنداي ۇلكەن جۇمىستار كەرەك.

سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ جانىنان قۇرىلعان باسقارماعا ىقپالىمىز ءتيدى. وسىنىڭ ءوزى ءبىر ۇلكەن كوميتەتكە اينالسا دا جەتەدى. كەلەر جىلى بيۋدجەتتەن قارجى ءبولىنىپ، ىسكە اسىرىلادى دەپ ۇمىتتەنەيىك. قىتايدا ميلليونداعان قازاقتار بار. ولاردىڭ ماسەلەلەرىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كوتەرە المايمىز. موڭعولياداعى قانداستار ءوز تىلدەرىن جوعالتۋعا كەلە جاتىر. ەش جاسىراتىنى جوق. بايان-ولگيدەگى شوعىرلانعان قازاقتاردىڭ بالالارى، ءبىرىنشى سىنىپتان كەيىن تەك موڭعول تىلىندە ءبىلىم الادى. سوندىقتان بىزگە كەيىن ورالعاندار موڭعول تىلىندە جازىپ ءجۇر. حالىقارالىق قازاق ءتىلى قوعامى بار. ول ۇيىم ءوز جۇمىسىن اتقارا الماۋدا. سەبەبى بولىنەتىن قارجى جوق. بيىل وزدەرى تالپىنىپ بارلىق فيليالدارىن قۇرعانمەن، بيلىك ءالى دە قولداۋ كورسەتپەدى.

- الەمدىك تاجىريبەدە باسقا ەلدەردىڭ ءوز قانداستارىن قايتارۋ جوباسى قالاي جۇزەگە اسقان؟

- دۇنيەجۇزىندە حح عاسىردا ءوز ۇلتىن تۇگەندەگەن ەكى مەملەكەت بار. ولار دامىعان گەرمانيا مەن يزرايل. گەرمانيانىڭ باتىسى مەن شىعىسى بىرىككەننەن كەيىن، شەتەلدەگى نەمىستەردى وزدەرىنە الدىردى. اسىرەسە، سوۆەت وداعىنداعى نەمىستەردى قايتاردى. تەك نەمىس دەپ قانا ەمەس، ولاردىڭ جۇبايلارى باسقا ۇلتتان بولسا دا بولگەن جوق. وزدەرىنىڭ ارنايى باعدارلامالارى دا جۇمىس ىستەگەن. ونىڭ ىشىندە نەمىس ءتىلىن قايتا ۇيرەتەتىن. باستاپقىدا مەملەكەتتىڭ بەيىمدەۋ ورتالىعىندا ءومىر ءسۇردى. بەلگىلى ماماندىقتارعا يكەمدەپ نەمەسە سوۆەت ۇكىمەتىندەگى ماماندىقتاردى سايكەستەندىردى. بۇل ناقتى جوبا. ال يزرايلدا ارنايى مينيسترلىك جۇمىس ىستەدى. قاتەلەسپەسەم، قازىرگى كۇنگە دەيىن جۇمىسىن ىستەۋدە. ەۆرەي جۇرتىنىڭ كەمىندە بەستەن ەكىسى باسقا مەملەكەتتەردەن ورالعان. بۇلار زايىپتارىن ءبولىپ جارمايدى. ءتىپتى يزرايلدا ولاردىڭ پارتياسى دا بار. بيلىككە تالاسا دا باسشىلارى قارسى ەمەس. ءبىز 30 جىلدا ميلليون قازاق كەلدى دەپ دالاقتاعانىمىزبەن، ونىڭ ءبارى دە ستيحيالى تۇردە عوي. مەملەكەتتىڭ وسى تۇرعىدا بىردە-ءبىر باعدارلاماسى جوق. وسى جىل ىشىندە مينيسترلىك تە، كوميتەت تە قۇرىلعان جوق. قازاقستاننىڭ ساياساتىنا جۇيەلەردىڭ بولماۋى ءتان بولىپ تۇر. ەل جاعدايىندا مۇنداي ماسەلەلەر ءاربىر سالادا بار. وسى ەكى ەلدىڭ جۇمىس تاجىريبەلەرى كەرەك. جىلىنا قانشا جاننىڭ كەلەتىندىگىن، كەلۋگە قانشا ادامنىڭ دايىن وتقانىن زەرتتەگەن دۇرىس. ولاردىڭ ءتىل جاعىن زەرتتەپ، ءتىل ۇيرەتۋ كۋرستارىن ۇيىمداستىرۋ كەرەك. وزگە ەلدەرمەن ءوزارا وسى جاعىنان ديپلوماتيالىق جولداردى قاراستىرعان ءجون. قانداستارعا ەشقانداي كەدەرگىلەر بولماسىن. بىزدە ءوز الدىمىزعا قيراعان قالالار مەن اۋىلدار جەتەدى. قازاقستاندا رەسۋرستار دايىن تۇر. سونى مەملەكەتتىك ساياساتقا اينالدىراتىنداي قۇلىق جوق. وعان باسشىلار ءمان بەرمەيدى. قازاقستاندا قازاقتىڭ سانىن كوبەيتۋدەن قورقامىز. گەرمانيا مەن يزرايل ءوز ەتنيكاسىن ەلدەرىنە اكەپ، ءوز قاۋىپسىزدىكتەرى ءۇشىن جۇمىس جاسادى. ءبىزدىڭ جۇمىستارىمىز كەرىسىنشە ءجۇرىپ جاتىر. بوسقىن قانداستار تۋرالى دا زاڭ قاراستىرىلماعان. بۇنىڭ بارلىعى دا جۇيەلى ساياساتتىڭ بولماعاندىعىنان. بۇنى جاساۋدىڭ ەشبىر قيىندىعى جوق. قوعامدىق تاراپتان ءبىز بيلىككە كومەكتەسۋگە دايىنبىز. قاجەت بولسا زاڭگەرلەر مەن باسقا دا ازاماتتاردى بىرىكتىرەمىز.

- بيلىككە اۋعانستان مەن پاكىستانداعى قانداستاردىڭ ماسەلەسىن شەشۋگە نە ۇسىناسىز؟ جالپى شەشىمىن تابۋعا بولادى ما؟

- كەز كەلگەن ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابۋعا بولادى عوي. ەگەر دە راسىمەن سول ماسەلەگە زەيىن قويىپ كىرىسسە. ناقتى ۇسىنىستار بولسا، ءبارى دە شەشىلەدى. جالپى قازىرگى كەزدە شەتتەگى قازاقتاردى ەلگە شاقىراتىن باعدارلاما كەرەك. ونى جۇيەلەپ، ونىمەن ارنايى جۇمىس جۇرگىزەتىن قۇرىلىم قاجەت. بىزدە ونداي جوق. قارجىلار دا بولىنبەي قالادى. قازىر شەتتەگى قازاقتار مەن ەشكىمنىڭ ءىسى دە، شارۋاسى دا جوق. سوندىقتان اۋعانستان مەن پاكىستانداعى قازاقتار عانا ەمەس، جالپى شەتتەگى قانداستارمەن جۇمىس جۇرگىزىلسىن. ولاردىڭ كەلمەيتىنى بار، كەلەتىنى بار ارقايسىسىمەن بايلانىسقان دۇرىس. شەتەلدىك ازاماتتىعى بار قازاقتارمەن دە ارادا مامىلەلەر بولسىن. ءاربىر مەملەكەتتىڭ ءوزىنىڭ ىشكى ساياساتى بار. سوعان سايكەس، باعدارلامالاردى رەتتەي ءبىلۋ كەرەك. بۇل وتە كۇردەلى ماسەلە.

اۋعانستان مەن پاكىستانداعى قازاقتار بوسقىن رەتىندە ءومىر سۇرۋدە. ونداعى بيلىكتەگىلەردەن دە، قازاقستان بيلىگىنەن دە قامقورلىق جوق. بىزدىكىلەر قازاق ەكەندىكتەرىن مويىندامايدى. پاكىستانداعى بارلىق قازاقتاردى كوشىرىپ الۋعا مۇمكىندىك بار. ول ءۇشىن شەتەلدەگى قازاقتاردى مويىندايتىن ەرەجە كەرەك. ونى ۇكىمەت ارنايى بەكىتسىن. قازاق رەتىندە ەل بولۋدى ويلاساق، بارشا قانداستاردى ەلگە الدىرايىق. بۇنىڭ شەشىمى گۋمانيتارلىق كومەكتەن باستالادى. وعان كەتەتىن قارجى مەن كيىم-كەشەكتى حالىقتىڭ ءوزى-اق جيناپ بەرەدى. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى وسى باعىتتا جۇمىس ىستەي ءبىلسىن.

- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

سۇحباتتاسقان: قادىرالى سارىپبەك

Abai.kz