تاياۋدا ەل حالقىنا ۇسىنعان «قازاقستان - 2050» ستراتەگياسىندا ەلباسىمىز: «ينتەلليگەنتسيا قالىپتاسقان مەملەكەت كەزەڭىندە جاڭا جالپىۇلتتىق قۇندىلىقتار جاساۋدا الدىڭعى قاتارلى كۇش بولۋى كەرەك. ولار زامانعا ساي جانە بولاشاققا قۇلشىنىستى بولۋعا ءتيىس» دەپ اتاپ كورسەتتى. سونداي-اق باعدارلامالى قۇجاتتا «قازاق حالقى جانە مەملەكەتتىك ءتىل دامۋ ۇستىندەگى قازاقستاندىق ازاماتتىق تۇتاستىقتىڭ بىرىكتىرۋشى ۇيىتقىسى بولىپ كەلەدى» دەپ انىق ايتىلدى.

وسى تۇرعىدان كەلگەندە، حالىق رۋحاني قۇندىلىقتارمەن جەتىلەتىنى، مادەني پاراساتپەن ەلدىك ىستەردى جۇيەلەيتىنى تۇسىنىكتى. رۋحانياتتىڭ قاينار كوزى، ءداستۇردىڭ التىن ارقاۋى - ەلگە، ياعني قالىڭ وقىرمانعا بەرەرى مول تولىققاندى تۋىندىلار، شىققان كۇندەي شىن شىعارمالار، اتقان تاڭداي اقيقات دۇنيەلەر.

كىتاپ - قاي زاماندا دا كيەلى قۇندىلىق، اسىل قازىنا. سوندىقتاندا ءاربىر حالىق مادەنيەتىنىڭ بيىكتىگى مەن ءدىلىنىڭ بەرىكتىگى شىعارعان كىتابىمەن، ونىڭ مازمۇنىمەن، كوركەمدىگىمەن، ساپاسىمەن، ساۋاتتىلىعىمەن ولشەنەتىنى انىق. كەزىندە تاريحىمىزدى تاراتىپ ايتىپ، ءداستۇرىمىزدى دارىپتەپ جازاتىن زاماندى اڭسادىق. سول مامىراجاي زامان، مىنە، تۋدى. ەل بولىپ، ەڭسە تىكتەپ، سان الۋان تاقىرىپتا كىتاپ شىعارۋعا مۇمكىندىك الدىق. بەينەلەپ ايتساق، جازام دەگەن ادامعا تاقىرىپ تا جەتەرلىك، جاعداي دا بار، باسىپ شىعارامىن دەگەن قالامگەردىڭ باسپاسى جانە دايىن.

تاياۋدا ەل حالقىنا ۇسىنعان «قازاقستان - 2050» ستراتەگياسىندا ەلباسىمىز: «ينتەلليگەنتسيا قالىپتاسقان مەملەكەت كەزەڭىندە جاڭا جالپىۇلتتىق قۇندىلىقتار جاساۋدا الدىڭعى قاتارلى كۇش بولۋى كەرەك. ولار زامانعا ساي جانە بولاشاققا قۇلشىنىستى بولۋعا ءتيىس» دەپ اتاپ كورسەتتى. سونداي-اق باعدارلامالى قۇجاتتا «قازاق حالقى جانە مەملەكەتتىك ءتىل دامۋ ۇستىندەگى قازاقستاندىق ازاماتتىق تۇتاستىقتىڭ بىرىكتىرۋشى ۇيىتقىسى بولىپ كەلەدى» دەپ انىق ايتىلدى.

وسى تۇرعىدان كەلگەندە، حالىق رۋحاني قۇندىلىقتارمەن جەتىلەتىنى، مادەني پاراساتپەن ەلدىك ىستەردى جۇيەلەيتىنى تۇسىنىكتى. رۋحانياتتىڭ قاينار كوزى، ءداستۇردىڭ التىن ارقاۋى - ەلگە، ياعني قالىڭ وقىرمانعا بەرەرى مول تولىققاندى تۋىندىلار، شىققان كۇندەي شىن شىعارمالار، اتقان تاڭداي اقيقات دۇنيەلەر.

كىتاپ - قاي زاماندا دا كيەلى قۇندىلىق، اسىل قازىنا. سوندىقتاندا ءاربىر حالىق مادەنيەتىنىڭ بيىكتىگى مەن ءدىلىنىڭ بەرىكتىگى شىعارعان كىتابىمەن، ونىڭ مازمۇنىمەن، كوركەمدىگىمەن، ساپاسىمەن، ساۋاتتىلىعىمەن ولشەنەتىنى انىق. كەزىندە تاريحىمىزدى تاراتىپ ايتىپ، ءداستۇرىمىزدى دارىپتەپ جازاتىن زاماندى اڭسادىق. سول مامىراجاي زامان، مىنە، تۋدى. ەل بولىپ، ەڭسە تىكتەپ، سان الۋان تاقىرىپتا كىتاپ شىعارۋعا مۇمكىندىك الدىق. بەينەلەپ ايتساق، جازام دەگەن ادامعا تاقىرىپ تا جەتەرلىك، جاعداي دا بار، باسىپ شىعارامىن دەگەن قالامگەردىڭ باسپاسى جانە دايىن.

تمد ەلدەرى ىشىندە كىتاپ شىعارۋ ىسىنە قولداۋ كورسەتىپ جاتقان ناق قازاقستانداي بىردە-ءبىر مەملەكەت جوق. ماسەلەن، 2011 جىلى ەلىمىزدە جالپى تارالىمى (تيراج) 16 ملن 300 مىڭنان اساتىن 5324 اتالىم كىتاپ جارىققا شىققان ەكەن. بۇل كورسەتكىش ادام باسىنا شاققاندا جىل سايىن مەملەكەتىمىزدىڭ ءبىر تۇرعىنىنا ءبىر كىتاپتان كەلەتىنىن كورسەتىپ تۇر. اتالعان مەجە جىلدان-جىلعا ءوسىپ كەلەدى. بىراق «ءبىز سان قۋامىز دەپ ساپاعا نۇقسان كەلتىرىپ جاتقان جوقپىز با؟» دەگەن زاڭدى سۇراق الدىمىزدا كولدەنەڭ تۇرادى.

ايتايىق دەگەنىمىز، كىتاپ ءبىر كۇن وقىلىپ، ەرتەڭىندە ەسكەرۋسىز قالاتىن مەرزىمدىك دۇنيە ەمەس. ول - ۇرپاقتان ۇرپاققا ميراس بولاتىن رۋحاني جادىگەر. قازىر ءبىز ايگىلى «الەكساندريا كىتاپحاناسى» مەن «وتىرار كىتاپحاناسىن» اڭىز ەتىپ ايتامىز. سونداي-اق ارمەنياداعى ماتەناداران قولجازبالار ورتالىعىندا V عاسىردان بەرگى كونە كىتاپتار ساقتاۋلى تۇر. بۇل مۇرالار ارميان حالقىنىڭ ۇلتتىق ماقتانىشىنا اينالعان. تاسقا باسىلعان كىتاپتى قادىر تۇتىپ، كيەلى ساناۋ - الەم حالىقتارى سەكىلدى، ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ دا الىمساقتان بەرگى قاسيەتى. كەڭەستىك توتاليتاريزم جىلدارى اراب قارپىندە جازىلعان ەسكى جادىگەرلىكتەردىڭ بارشاسىنا تىيىم سالىنعاندا، تىعىرىققا تىرەلگەن اتالارىمىز ولاردى كيىزگە وراپ، كەسەنە، زيراتتارعا اپارىپ جاسىرعانى، كومگەنى - ەسكىشىلدىكتىڭ سارقىنشاعى ەمەس، كومەكتى كىمنەن كۇتەرىن بىلمەگەن شاراسىزدىق ەدى. 50-جىلداردىڭ سوڭىندا ءبىرسىپىرا باستاماشىل ادامدار «ابايدىڭ قولجازباسى، كىتابى بىرىكتىرىلگەن قوس قازانعا جاسىرىلعان ەكەن» دەپ، قاراۋىلدى ءارى-بەرى كەزگەنىن دە جۇرت اڭىز قىلىپ ايتادى. 70-جىلدارى وتىراردا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىسى جۇرگىزىلگەندە، حالىقتىڭ ءبىرىنشى سۇراعى - «كىتاپحاناسى تابىلدى ما ەكەن؟» بولعانىن دا جاسىرمايمىز. 90-جىلدارى التايدان اتىراۋعا دەيىنگى اۋىلداردا ەسكى كىتاپتار تابىلىپ جاتتى. ءتىپتى ورتالىق ازياداعى ۇلكەن مۇقابالى قۇراننىڭ ءبىر نۇسقاسى قاراپايىم قازاق اۋىلىنان شىقتى. تاريحىمىزدا «كىتاپ ۇستاعان»، «كىتاپ اشقان»، «ابىز» («حافيز» - ارابتىڭ ءسوزى، «جاتتاۋشى» دەگەندى بىلدىرەدى) دەگەن ۇعىمداردىڭ دا ءىزى سايراپ جاتىر. اتا-بابالارىمىز زامانىندا قۇران ءسوزىن كىتاپ سوزىنە بالاپ، وعان يماندىلىقپەن، اسقان ىجداھاتتىلىقپەن قاراعان. اينالىپ كەلگەندە وسىنىڭ ءبارى حالىقتىڭ رۋحاني مۇراعا دەگەن، كىتاپقا دەگەن قامقورلىعى مەن قۇرمەتى ەدى.

وسى تاقىرىپقا وراي مىنا ءبىر تاعىلىمدى وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. ەسىمى ەلگە تانىمال مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى اسانباي اسقاروۆ ەكى مىڭىنشى جىلدىڭ باسىندا شىمكەنت قالاسىنا ساپارلاپ كەلدى. بۇل كىسى كەزىندە وسى وبلىستى باسقارىپ، بويىنداعى بار قاجىر-قايراتى مەن تاجىريبەسىن ءوڭىردى وركەندەتۋگە جۇمساعان ايتۋلى تۇلعا-تىن. سول ەڭبەگىنە ساي جۇرت جاپىرىلىپ قۇرمەت كورسەتىپ، اسەكەڭە: «ءسىز شىمكەنتكە ءدۇيىم جۇرتتى قىزىقتىراتىن دەندروپارك، يپپودروم سالدىرىپ بەردىڭىز، بۇل ءىسىڭىز ۇرپاقتان ۇرپاققا ماڭگىگە قالادى» دەگەن سىڭايدا ماقتاۋ-ماراپاتتاۋ سوزدەر ايتىپ جاتتى. سول كەزدە اسانباي اسقارۇلى ويلانىپ تۇرىپ: «حالقىمىزدا «ەلۋ جىلدا - ەل جاڭا» دەگەن ءسوز بار. زامان وزگەرگەن سايىن، ءار ۇرپاق عيماراتتاردى ءوز تالعامىنا ساي وزگەرتە بەرۋى مۇمكىن. ال ۇرپاققا مۇرا بوپ جەتەتىنى - تەك كىتاپ قانا. سونى ويلاي كەلە، كوپ دايارلانىپ، ۇزاق تولعانىپ «ۇلى تۇراننىڭ ۇلدارى» اتتى كىتاپ جازىپ، جاقىندا جارىققا شىعاردىم. كىتاپ شىعارۋ دا ۇلكەن ءىلىم ەكەن. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكەن سوڭ بۇرىنعىداي ماسكەۋگە جالتاقتاماي جازۋ ءۇشىن كوپ نارسەنى قايتا اقتارىپ، جاڭاشا جۇيەلەۋگە تۋرا كەلدى. سونىڭ ارقاسىندا ءبىرتالاي ادەبيەتتى قايتا وقىپ شىقتىم. ۇرپاق الدىندا تىندىرعان شارۋام، قالدىرعان مۇرام دەپ وسى كىتابىمدى ايتار ەدىم. بۇل ەڭبەگىم زامانداستارىما، تۇستاستارىما عانا ەمەس، كەلەر ۇرپاققا ارنالادى. جيعان-تەرگەنىمدى، كورگەن-تۇيگەنىمدى قاعازعا ءتۇسىرۋدى دە ۇلكەن ساۋاپتى ىسكە سانادىم» دەگەن ەدى.

ايتسا ايتقانداي-اق، كەيىن شىمكەنتتەگى دەندروپاركتىڭ جان-جاعى جەكەشەلەندىرىلىپ، وزگەشە قۇبىلدى. يپپودروم دا وزگەرىسكە ءتۇستى. قاراپ تۇرساق، قايراتكەر عۇمىر تاجىريبەسىن سالماقتاپ، كورىپ-ءبىلىپ ايتقان ەكەن. بۇل جەردە ءومىر كورگەن، كوڭىلگە كوپ نارسە تۇيگەن، ۇدايى ات ۇستىندە ءجۇرىپ، جازۋ-سىزۋدان الشاقتاپ قالعان ادامنىڭ كىتاپ شىعارۋعا دەگەن قۇرمەتىن، وعان دەگەن جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىن اڭعارامىز.

بۇگىنگى قوعامدا «كىتاپ وقيتىندارعا قاراعاندا كىتاپ جازۋشىلار كوبەيىپ كەتتى» دەگەن سىن-پىكىر ايتىلىپ قالادى. ادەبيەت اتتى كۇمبەزدى ءوز قولىمەن قالاسىپ جۇرگەن بەلگىلى اقىن-جازۋشىلاردان بولەك كىتاپ جازۋدى «كورىنسەم، جارقىراسام» دەپ اتاق قۋىپ، ەرمەك ەتكەن اۋەسقوي جازارمانداردان اياق الىپ جۇرگىسىز.

جالپى، سالاقياتتى، كوزىقاراقتى جۇرت ۇعىنۋى ءتيىس ءبىر ماسەلە بار. قالامگەر جاقسى جازىلعان كىتابىنىڭ مىندەتتى تۇردە جارىق كورەتىنىنە، رۋحاني قۇندىلىقتار قاتارىنا ەنەتىنىنە كامىل سەنىمدى بولۋ كەرەك.

ال جاقسى كىتاپ دەگەن نە؟ ونىڭ ولشەمى قانداي؟.. جاقسى كىتاپ بۇرىن-سوڭدى جارىق كورمەگەن، جۇرتشىلىققا وي سالىپ، جانسارايىن اشاتىن، ءتالىم-تاربيەلىك ءمانى تەرەڭ، اقىلدىڭ كەنى، كىسىلىكتىڭ كىلتى بولۋعا ءتيىس. بۇدان بولەك، كىتاپتىڭ باستى قۇندىلىعى سانالاتىن ساۋاتتىلىعى مەن كوركەمدىلىگىمەن قوسا، پوليگرافيالىق بەزەندىرىلۋى (ديزاينى), قارىپ ءتۇرى (جاس ەرەكشەلىككە قاراي ءارىپ تۇرپاتىنا دەيىن ءتۇرلى وزگەرىستى قاجەت ەتەدى) تالاپقا ساي ءمىنسىز بولۋى كەرەك.

بۇگىن اقىل تارازىسىنا سالىپ، سابىرمەن قارايىقشى: وسى تالاپ ورىندالىپ جاتىر ما؟

قازىرگى اسىرە ىسكەرى، پىسىعى بار، دانق قۇمارى بار - كوپ ادام قولداعى قارجىسىن، بايلىق پەن بەدەلىن پايدالانىپ كىتاپ شىعارعىسى كەلەدى. جاسىراتىنى جوق، باز بىرەۋلەر دۇنيەسىن مالدانىپ، ساپاسى مەن ساۋاتى تومەن «كىرپىشتەردى» باسىپ جاريالاۋدى ۇردىسكە اينالدىردى. ال بىراق ول كىتاپ وقىرمان تالعامىن وسىرە مە، وشىرە مە، باسەكەگە شىداي ما، شىداماي ما - ول جاعىنا باسقا بىرەۋلەر، باسقا عاسىردا باس قاتىرۋى كەرەك سەكىلدى. ءبىرازدان بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان تاعى ءبىر كۇردەلى ماسەلە بار. جازۋعا يكەمى بارلار وبلىس، مەكەمە باسشىلارىنان جالىنىپ-جالپايىپ كىتابىن شىعارتىپ، سودان كەيىن «وتكىزىپ بەر» دەپ تاعى دا سول ورىنداردىڭ ماڭايىن جاعالاپ ءجۇرۋ ادەتىنەن ءالى دە ارىلا الماي كەلەدى. ءتىپتى الگىدەي ادىسپەن كىتابىن شىعارىپ العان كەيبىر تالاپكەرلەر، تانىس-تامىرلىقپەن كەدەن قىزمەتكەرلەرىنە، دارىگەرلەرگە، تەمىرجولشىلارعا اكە-كوكەلەپ وتكىزىپ كەتەتىنى دە ايتىلىپ ءجۇر. كوزبەن كورگەندەردىڭ ايتۋىنشا، اقىرىندا الگى كىتاپتار كەدەن، تەمىر جول بەكەتتەرى مەن اۋرۋحانا بۇرىشىندا ءۇيىلىپ، جوسىقسىز ماتەريالعا اينالادى ەكەن. بۇل مەملەكەت پەن حالىق الدىندا وبال ەمەس پە؟! سونىمەن بىرگە سۇرانىمى بولماسا دا، وقىرمانى تابىلماسا دا ءبىر شىققان كىتاپتى قايتا-قايتا باستىرۋ اۆتوردىڭ ءوزى مەن باسپانىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەتىن جايت بولۋى كەرەك.

جالپى، اۆتور تابۋ، كىتاپ ازىرلەۋ، ونى جۇيەلى باسىپ شىعارۋ، ادرەستى وقىرمانعا جەتكىزۋ - ۇلت مادەنيەتىنىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالۋى ءتيىس. بۇگىندە «ءبىر جىلدا بەس كىتاپ شىعاردىم» دەپ ماقتانىپ، كۇپىنەتىندەر اقىن-جازۋشى دەگەن تۇلعانىڭ پارودياسى رەتىندە ۇعىنىلاتىن كەزگە كەلدىك. قانشا دارىندى، العىر بولسا دا ەشبىر جازۋشىنىڭ ءبىر جىلدا بەس، ءتىپتى ءۇش كىتاپ جازۋعا ادامي، رۋحاني، ءتىپتى كاسىبي مۇمكىندىگى جەتپەيتىنىن ەستەن شىعارمايىق. ارنەنى ءۇزىپ-جۇلىپ، وتباسى، وشاق قاسىنداعى اڭگىمەلەردى دومبازداپ، ءوزىنىڭ فيزيولوگيالىق قاجەتتىلىگىن وتەگەنىنە دەيىن ءتىزىپ جازا بەرسە، ادەبيەتىمىزدىڭ الەۋەتى، كىتابىمىزدىڭ كەپيەتى قانشالىقتى دەڭگەيدە قوجىراماق؟ ەگەر كىتاپ ساۋاتتى، ماڭىزدى، اسا قۇندى بولسا، وقىرمان ءبىر-بىرىنەن ەستىپ، ونى ىزدەيدى، قالاي دا وقىعانشا اسىعادى. دەمەك، ەڭ اۋەلى جاقسى جارناما دا، مۇشەلىن مولىنان قايىراتىن جىلناما دا - جاقسى كىتاپتىڭ ءوزى.

كىتاپ شىعارۋ ىسىندە سوكەتتەۋ كورىنەتىن مىنا ءبىر كەلەڭسىزدىكتى دە ايتپاي كەتپەۋگە بولمايدى. مىسالى، قوعامدىق ماڭىزى بار تاقىرىپتى قوزعايتىن كىتاپقا تالعامى تومەن اۆتور ءوزىنىڭ وتباسىلىق سۋرەتى، ياعني باجا- بالدىز، ابىسىن-اجىن، بولە، جيەن، جەكجات-جۇراعات، قۇدالارىنىڭ سۋرەتىن ەنگىزەدى (استىنا ۇيالماي «مەنىڭ قۇدام، تۇگەنشە، ت.س.س»، «قۇدامنىڭ قۇداسى بۋرابايدا»، ت.ب. جازۋلاردى دا قىستىرىپ قويادى). بۇل - قاي جاعىنان الىپ قاراعاندا دا ەتيكالىق نورماعا، وركەنيەتتىلىككە جاتپايتىن جاعىمسىز جايت. بۇعان قوسا، سۋرەتتەردىڭ استىنا جازىلاتىن ءماتىن بىرەسە ءبىرىنشى جاقتان، ەندى بىردە ءۇشىنشى جاقتان جازىلا بەرەدى. فاميلياسىن، اتىن جازۋدا بىرىزدىلىك جوق. سۋرەتتىڭ استىنداعى سوزدەر وي سالۋدىڭ ورنىنا، جۇرتشىلىقتى ۇركىتەتىن ەسسىز سوزدەرمەن، وراشولاق تىركەستەرمەن تىزبەكتەلەتىنىن دە بايقاپ ءجۇرمىز. ارينە، اۋلەتكە، شەكتەۋلى تۋما-تۋىسقا ارنالعان البوم، ەستەلىك، مەرەيتويعا ارنالعان قۇتتىقتاۋلار جيناعى، مەمۋار كىتاپ ءوز الدىنا، جەكە باسىلىپ شىقسا، جانرىنا ساي بولسا اڭگىمە باسقا بولار ەدى. وعان تىيىم سالۋعا بولمايدى، تەك ادەپتەن وزباي، ورنىمەن، ۇرپاققا لايىق ەتىپ شىعارعان ابزال. بۇرىن-سوڭدى تانىس-ءبىلىس بولماسا دا حالىقتىڭ تانىمال تۇلعالارىن الدەبىر ءىس-شارالاردا، جەكەلەگەن توي-تومالاقتا، مەرەكەلىك كونتسەرتتەردە كورىپ قالىپ، ولارمەن جاناسىپ سۋرەتكە ءتۇسىپ، كەيدە سىرتىنان رەسىمدەپ، وزىنشە سۋرەت قورىن جيناپ، سونىڭ ءبارىن كىتاپقا كىرگىزىپ جىبەرۋ داراقىلىق قانا ەمەس، ۇيات تىرلىك دەر ەدىك. بۇل - ەڭ اۋەلى اۆتورعا، سونان سوڭ سول كىتاپتى شىعارعان باسپاعا سىن بولۋعا ءتيىس.
بۇگىنگى قازاق قاعازى مەن كىتابى ۇياتتان بەتى قىزارىپ تۇر. باسپاگەرلەر قارجى-قاراجات جولىندا مورال، ەتيكا (ادەپ) دەگەندى جيناپ قويىپ، كەز كەلگەن تاپسىرىستى قوماعايلانىپ الا بەرەدى. ەرتەڭگى كۇنى ساپاسىز كىتاپتاعى باسپا اتى سول مەكەمەنىڭ ماڭگىلىك ساپاسىزدىق، جاۋاپسىزدىق قوڭىراۋى بولاتىنىن ەسكەرمەيدى. ءوز ابىروي-بەدەلىن، ءيميدجىن ويلامايدى. اقشاسىن بەردى ەكەن دەپ، بارلىعىن كىتاپقا توعىتىپ ساپىرىلىستىرا بەرۋ - باسپاگەردىڭ ءوزىن، كاسىبىن سىيلاماۋى، ءتىپتى مادەنيەتسىزدىگى دەر ەدىك. سوندا باسپالىق ولشەمدەر، پوليگرافيالىق شەشىمدەر قايدا قالدى؟ ماسەلەن، داستارقان باسىندا تاماق ءىشىپ وتىرعان سۋرەتپەن قاتار، بىرەۋدى اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالىپ جاتقان فوتونى بەرۋ تاجىريبەسىزدىك پە، تالعامسىزدىق پا؟ نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن بەرىلىپ وتىر؟ دالىرەك ايتساق، ۇيدەگى وتباسىلىق البومدا جينالاتىن سۋرەتتەردى جالپى وقىرمانعا ۇسىنۋدىڭ قانشالىقتى قاجەتى بارىن اۆتور دا، باسپاگەر دە بىلەتىن ۋاقىت جەتتى دەپ ويلايمىز.

كوپشىلىكتىڭ كىتاپقا دەگەن ىنتاسى سايابىرسىپ بارا جاتقاندا، ازدى كوبەيتەدى دەگەن ىقىلاستى وقىرماندى وسىنداي سۇرەڭسىز كىتاپتارمەن ۇركىتىپ المايمىز با؟ ولار «شىعارىلعان كىتاپتاردىڭ سيقى مىناۋ بولسا، جازۋشىلارىڭ اناۋ بولسا، باسقادان نە ءۇمىت، نە قايىر؟» دەپ تەرىس اينالىپ كەتپەي مە؟ ەندى 30-40 جىلدان كەيىن بۇگىنگى شىعارىلىپ جاتقان كىتاپ ءۇشىن ۇلت رەتىندە، قوعام وكىلى رەتىندە ۇيالمايمىز با؟

راس، كەز كەلگەن ىستەن ەلگە، ورتاعا، وزىنە پايدا ىزدەگەنى دۇرىس شىعار. الايدا حالقىمىز «قۇستى سويسا دا، قۇلاندى سويسا دا قاساپشى سويسىن» دەمەي مە؟ كىتاپ شىعارۋدىڭ تەحنولوگياسى ءيسى مۇرنىنا بارمايتىن جەكەلەگەن «باسپاگەرلەر» ۇلت كلاسسيكتەرىنىڭ مۇرالارىن جاريالاۋدى ادەتكە اينالدىرا باستادى نەمەسە «شىعارامىز» دەپ وڭدى-سولدى جارنامالاپ ءجۇر. سوندايلاردىڭ كەسىرىنەن ەرتەڭگى كۇنى اباي مەن ماعجان، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ پەن عابيت مۇسىرەپوۆ جانە باسقا دا كورنەكتى تۇلعالار مۇراسى قاتە، جۇيەسىز باسىلسا، الەم الدىندا ماسقارامىزدى شىعارماي ما؟ دۇنيەدە تەكستولوگيا دەگەن عىلىم سالاسى بار، بىزدە ول كەشەۋىلدەپ دامىپ وتىر. كوررەكتورى قىدىرىپ كەتكەن، رەداكتورى باسىلىمعا كوز سالماي اقشا الاتىن، «نەگىزگى نۇسقانى» ساۋاتسىز، «ادىلەت» پەن «ابىلەتتى»، «جيھان» مەن «جيعاندى»، «ساقار» مەن «ساحاردى» تۇسىنبەيتىن كومپيۋتەرشى باسقان «كلاسسيكا» قازاق ادەبيەتىن جانە ونىڭ مىڭ سان وقىرمانىن قاي جارعا قۇلاتاتىنىن ويلاۋدىڭ ءوزى اۋىر.
نەگىزى، كلاسسيكالىق مۇرا العىسوزبەن، تۇسىنىكتەرمەن جاريالانۋى ءتيىس. ويتكەنى تۇلعالاردىڭ جازعاندارىنا ءار كەزەڭ-ءداۋىردىڭ ءوز باعاسى بولۋى ءتيىس. بۇل - وقىرماندى وقىتاتىن، تالعامىن وسىرەتىن جول. ءبىزدىڭ قۇلىقسىزداۋ باسپاگەرلەرىمىز جاڭا زامانداعى كىرىسپە اۆتورىن ىزدەمەي، «كوممەنتاري» دەگەننىڭ نە ەكەنىن دە اڭعارماي، دانىشپان مۇرامىزدى قۇيرىق-جالىن كۇزەپ شىعارىپ جاتقانىن نەگە جاسىرامىز؟ جالپى، كلاسسيكانى دايارلاۋدى بەلگىلى عىلىمي باعىتتاعى مەكەمەلەرگە بەرگەن دۇرىس. مىسالى، مۇحتار اۋەزوۆ مۇراسىن تەك «م.اۋەزوۆ مۋزەي-ءۇيى» ازىرلەسىن. سوندا سۇراۋشى دا، سۇرالاتىن دا بولادى. ابايدى دايارلاۋدى بىرنەشە قالاداعى ابايتانۋ ورتالىقتارىنىڭ بىرىنە سەنىپ تاپسىرايىق. كلاسسيكالىق ءماتىن دايارلاۋشىلاردىڭ ەڭبەگىن دە، ونبەگىن دە (شاكىرت دايارلاۋىن) بارىنشا قولدايىق.
مۇرا-كىتاپتىڭ دا، بۇگىنگى كوركەم شىعارمالاردىڭ دا وقىرمانعا جەتىپ، مەملەكەتتىڭ رۋحاني دامۋى قاجەتىنە جاراۋى - اسا ماڭىزدى ءىس. وسى ورايدا بىلىكتى قالامگەرلەر مەن عالىمدار قاۋىمى الەمگە تانىمال «ءبىر ەل - ءبىر كىتاپ» شاراسىن وتكىزىپ جۇرگەنىن ماقتانىشپەن ايتامىز. بۇل شارا كورنەكتى اقىن-جازۋشىنىڭ كىتابىن رەسپۋبليكا كولەمىندە ناسيحاتتاپ، جاس ۇرپاققا وقىتۋدى، تانىستىرۋدى كوزدەيدى. ول اكتسيا قر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى مەن استاناداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانا باستاماسىمەن 2007 جىلدان بەرى وتكىزىلىپ كەلەدى.

ەل جاپپاي وقۋعا ءتيىس كىتاپ رەتىندە ءبىرىنشى ابايدىڭ «قارا سوزدەرى» تاڭدالدى. 2008 جىلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامانى»، 2009 جىلى ماعجان جۇماباەۆتىڭ ولەڭدەرى العا شىقتى. «جىل كىتابى» مارتەبەسىن 2010 جىلى جۇبان مولداعاليەۆتىڭ «مەن - قازاقپىن!» پوەماسى، 2011 جىلى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەك» رومانى، 2012 جىلى ورالحان بوكەيدىڭ پروزاسى الدى. اكتسيا وتانىمىزدىڭ بارلىق كىتاپحاناسىندا وتكىزىلدى.

ارينە، كىتاپتىڭ وقىرمانى دا، باعالاۋشىسى دا - حالىق. بىراق ءبىز كىتاپ سىنى، رەتسەنزيا دەگەن ۇعىمداردان كوز جازىپ قالعاندايمىز. رەسپۋبليكالىق گازەت-جۋرنالدارداعى ءبىر ءتىلىم تانىستىرۋ، ەكى-ءۇش سويلەم اننوتاتسيا كىتاپ سىنىنىڭ جۇگىن كوتەرە المايدى. ءبىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشەۆ ەنگىزگەن «قازاق ادەبيەتى سىنىنىڭ تاريحى» كۋرسىن جانداندىراتىن، سالالاندىراتىن ۋاقىت الدەقاشان تۋدى.

كىتاپتى مازمۇنداۋ نەمەسە سىپىرا ماقتاۋ - بۇگىنگى «سىننىڭ» سيپاتى. كەزىندەگى م.قاراتاەۆ، س.قيراباەۆ، ا.نۇرقاتوۆ، م.بازارباەۆ، ر.بەردىباي، ت.ب. تۇلعالاردىڭ سىنىنداي دۇنيەلەر باسپا ءىسى ءۇشىن دە، وقىرماندار ءۇشىن دە اۋاداي قاجەت. مىسالى، وكىنىشكە قاراي، قازىر قاراپايىم قالامگەرلەر تۇگىل، ادەبيەتشىلەردىڭ ءوزى اتىن اۋىزعا سيرەك الاتىن مۇحامەدجان قاراتاەۆتىڭ كوركەم اۋدارما تۋرالى سىنىن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ پراكتيكالىق ءتىل ساياساتىنا ورايلى پايدالانۋعا بولۋشى ەدى.
باسپا - باسىپ قانا قاراپ وتىراتىن كسەروكس-مەكەمە ەمەس. بۇگىنگى باسپاگەرلەرىمىز ءححى عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانى¬مىزدى ەشقاشان ۇمىتپاۋى كەرەك. جاقىندا ءحىح عاسىرداعى رەسەي باسپاگەرلەرى ونىمدەرى مەن بۇگىنگى ءبىزدىڭ كەيبىر باسپا ونىمدەرىن سالىستىرىپ، ويلانىپ قالدىق. شىنىندا، كاسىپتى ءسۇيۋ، وعان ادال بولۋ، شىن بەرىلۋ ماماننان جەتىلۋدى، ءوز ىسىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋدى تالاپ ەتەدى ەكەن. ايتپەسە ول زامان مەن بۇل زامانداعى تەحنيكانى، تەحنولوگيانى سالىستىرۋعا بولا ما؟
شىعارعان ءونىمنىڭ تۇتىنۋشىعا وتۋىنە، ياعني وقىرمانعا جەتۋىنە ەڭ اۋەلى باسپا، ونىڭ مەنەدجەرلەرى مۇددەلى بولۋعا ءتيىس. بۇل شىعارماشىلىق جۇمىستان كەم ەمەس. ياعني ءتيىستى مونيتورينگ جۇرگىزۋ، ءونىمدى ءوز دارەجەسىندە ناسيحاتتاۋ (الدىن الا جارنامالاۋ، جارىق كورەتىن مەزگىلىن حابارلاۋ، ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرى ارقىلى وقىرمانداردى ىزدەۋ، تابۋ، تانىستىرۋ ءراسىمىن وتكىزۋ، ساتىلعان داناسى، تۇسكەن پايدا كولەمى جونىندە اقپارات تاراتۋ، باسقا دا جوسپارلى ىستەر) جۇزەگە اسىرىلۋى قاجەت.

جالپى، مامانداندىرىلعان باسپالاردى دامىتۋ، باسەكەلەستىك ورتانى تولتىرۋ ارقىلى العا باساتىن ىسكەرلەرگە زاڭ دا، زامان دا مول مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. ەكونوميكانىڭ بارلىق سالالارىنا ارنالعان كىتاپتارعا، اسىرەسە، مەملەكەتتىك تىلدەگى، بولاشاقتا لاتىن تىلىنە كوشۋدىڭ كەشەندىك ءىس-شارالارىن ەسكەرەتىن سان الۋان ادەبيەتكە دەگەن سۇرانىس تا جاساق¬تالاتىن بولادى. مۇنى ەسكەرۋ كەرەك.

باسىپ شىعارعان كىتاپتارىنىڭ ساتىلعان داناسى - باسپانىڭ باستى كورسەتكىشى رەتىندە رەيتينگتىك دەڭگەيىن انىقتايتىن بولادى. ال مەملەكەت تاراپىنان بەرىلگەن قارجىنى عانا يگەرىپ، اسپانعا قاراپ وتىراتىن كەز الدەقاشان قۇردىمعا كەتكەن. جازۋشى جاقسى باسپانى، باسپا جاقسى جازۋشىنى ىزدەيتىن زامان، ياعني نارىق زامانى كەلدى.
«سۋدىڭ دا سۇراۋى بار». مەملەكەتتىڭ ءاربىر تيىنى ەسەپتەۋلى. قازاقستان ۇكىمەتى مەملەكەتتىك تاپسىرىستى ساپالى، تاڭداۋلى، باسەكەگە قابىلەتتى كىتاپقا بەرىپ وتىر. وقىپ وتىرىپ قاتەسىنە جۇيكە تاۋسىلاتىن بالدىر-باتپاققا، ماكۋلاتۋراعا تاپسىرىس بەرىپ وتىرعان جوق. ەلىن، وتانىن سۇيەتىن، جاۋاپتى باسپاگەرلەر مۇنى جاقسى تۇسىنەدى دەپ ويلايمىز.

«ءوز اقشاسىنا شىعارىپ جاتقاندار ءوزى بىلەدى» دەپ كىتاپ، باسپا ونىمىنە نەمقۇرايلى قاراۋ قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ كەز كەلگەن كوزى اشىق ازاماتىنا، زيالى قاۋىمىنا جاراسپايتىن ءىس، كىر كەلتىرەتىن ارەكەت دەۋگە بولادى. ويتكەنى بۇگىنگى كىتاپ - ەرتەڭگى ەل مۇراسى، حالىق قازىناسى، تاريحىمىزدىڭ ايناسى.
سوندىقتان ەندىگى جەردە حالىق پەن ءتيىستى ماماندار قاجەت دەپ تاپسا، باسپا سالاسى ماماندارىن قوعامدىق اتتەستات¬تاۋدان وتكىزۋ ماسەلەسىن تالقىلاعان ءجون شىعار.

سونداي-اق باسپا قىزمەتكەرلەرىن بىلىكتىلىكتى كوتەرۋ كۋرسىنان، رەسپۋبليكاعا بەلگىلى باسپاگەرلەردىڭ شەبەرلىك سىنىبىنان وتكىزىپ وتىرۋ نەمەسە وقىتۋعا شەتەلدىك بىلىكتى مامانداردى تارتۋ - ۋاقىت تالابى. ساننان ساپاعا كوشۋگە، باسەكەلەستىك بىلىكتىلىك كوشىنە ىلەسۋگە باسپا مۇددەلى بولۋى ءتيىس. وسى ورايدا كاسىبىنە شىن جانى اشيتىن باسپاگەرلەر، زيالى قاۋىم، ساۋاتتى، كوزى اشىق جاستار ينتەرنەت، ءباسپاسوز بەتتەرىندە پىكىرتالاسقا قاتىسۋى، ويلارىن اشىق ايتۋى قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز. بۇل - باسپا جانە كىتاپ ءىسى سالاسىنداعى كوپ ورالىمسىزدىقتى جويۋدىڭ جانە كىتاپ باسىپ شىعارۋ مادەنيەتىن جۇيەلەۋدىڭ ءبىر جولى بولار ەدى.
«Abai.kz»