لاتىن ءالىپبيى: سەرىكجاننىڭ ويى
وتكەندە «امانات» كلۋبىنىڭ كەزەكتى وتىرىسى ءوتىپ، وندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ، دايىندىق ماسەلەلەرى ءسوز بولعان ەدى. وتىرىستا جاسالعان باياندامالاردى جاريا ەتتىك. سونىڭ ءبىرى - ءالىمحان جۇنىسبەكتىڭ بايانداماسى ەدى. (http://old.abai.kz/content/elimkhan-zh-nisbek-elipbi-meselesi)
وسى بايانداما قىزۋ تالقىلاندى. سونىڭ ىشىندە سەرىكجان ەسىمدى وقىرمانىمىزدىڭ جازعان پىكىرلەرىن توپتاستىرىپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
«Abai.kz»
وتكەندە «امانات» كلۋبىنىڭ كەزەكتى وتىرىسى ءوتىپ، وندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ، دايىندىق ماسەلەلەرى ءسوز بولعان ەدى. وتىرىستا جاسالعان باياندامالاردى جاريا ەتتىك. سونىڭ ءبىرى - ءالىمحان جۇنىسبەكتىڭ بايانداماسى ەدى. (http://old.abai.kz/content/elimkhan-zh-nisbek-elipbi-meselesi)
وسى بايانداما قىزۋ تالقىلاندى. سونىڭ ىشىندە سەرىكجان ەسىمدى وقىرمانىمىزدىڭ جازعان پىكىرلەرىن توپتاستىرىپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
«Abai.kz»
جاسالعان لاتىندىق ءالىپبيدىڭ جوبالارىنىڭ كوبىسىندە قازىرگى تۇرىكتىڭ لاتىنشا ءالىپبيىن نەگىزگە الىنعان. ءبارى دە سويتەدى. كورمەگەن ادام بولسا، اناۋ تۇرىكتىڭ كينولارى باستالاردا شىعاتىن جازۋلار - سول. سول جوبالارمەن جانە ونىڭ تاعى دا باسقا بالاما نۇسقالارىمەن ەلباسىنىڭ ءوزى دە تانىسقان بولار. سوندىقتان ول: "بۇل ماسەلەنى جۇزەگە اسىرعاندا دۇرىستاپ ويلانۋ كەرەك. بىرىنشىدەن، وزگە تۇركى ەلدەردىڭ لاتىن الىپبيىندە استىنا، ۇستىندە نوقاتى بار، قۇيرىعى بار تاڭبالار مولايىپ كەتكەن. وندايعا جول بەرمەۋگە تىرىسۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، ءبىر دىبىستى بىرنەشە ارىپتەرمەن بەلگىلەۋ كەزدەسەدى. اعىلشىن ءتىلىنىڭ وزىندە سولاي. ءبىر ش دىبىسىن جازۋ ءۇشىن ءۇش ءارىپ قولدانىلادى، وندايدان دا ساق بولۋ كەرەك" - دەگەن ماعىناداعى پىكىرلەرىن ايتتى ءوز تاراپىنان سول جولداۋدا ("2050"). قازىر بىزگە 33 ارىپتەن تۇراتىن قازاقتىڭ لاتىنشا ءالىپبيىن جاساۋ مىندەتى تۇر. ءارىپتىڭ سانى قانشا بولادى ول الفاۆيتتە دەسەك سول. وعان بارشاسى قوسىلادى.
الدىمەن بىلاي ىستەيمىز. "لاتىن ءالفاۆيتى" دەگەندە كوبىسى اعىلشىن ءالفاۆيتىن تۇسىنەدى. ولاي ەمەس. ول - لاتىن ءالفاۆيتى. لاتىن ءالفاۆيتىن نەمىستەر دە، يتالياندىقتار دا، فرانتسۋزدار دا، يسپاندىقتار دا عاسىرلاردان بەرى قولدانادى. ءتىپتى اعىلشىنداردان بۇرىن دا قولدانىپ كەلگەن بۇل ەلدەر. سوندىقتان، مىقتاپ ەستە ۇستايتىن دۇنيە: لاتىن ءالىپبيى دەگەن - اعىلشىن ءالىپبيى ەمەس. ەگەر ونى اعىلشىن الىپبيىنەن تىكە الساق - كۇللى دۇنيەنىڭ الدىندا مازاققا قالامىز. ونداي ايتىڭدار - قازاقتار اعىلشىنشا نەگىزدەلگەن لاتىن الىپبيىنە كوشكەلى جاتىر دەپ. قازاق عىلىمى تاعى دا مازاققا قالادى. قازاقتار تاعى دا مازاققا قالادى. ونى كوپ جىلدار بويى ۋنيۆەرسيتەتتە "لاتىن ءتىلى" پانىنەن ساباق بەرگەسىن ايتىپ وتىرمىن. لاتىن ءتىلىنىڭ قازاقشا وقۋلىعىن دا جازعىم كەلگەن. قازاق بالاسىنا سول ءبىر ۇلى ءتىلدىڭ ءدامىن تاتتىرعىم كەلگەن. جاھاندا تەك قانا ءتورت (4) ۇلى ءتىل بار. ولار: كونە گرەك ءتىلى (ادامزات وركەنيەتىنىڭ اعا ءتىلى), لاتىن ءتىلى (ادامزات وركەنيەتىنىڭ ءىنى ءتىلى), اراب ءتىلى (قاسيەتتى "قۇراننىڭ" ءتىلى) جانە كونە تۇركى ءتىلى (تۇركى حالىقتارىنىڭ اتا ءتىلى).
سوندىقتان، كادىمگى شىنايى لاتىن ءالىپبيىنىڭ (ريم يمپەرياسىندا قولدانىلعان) وزىنە نازار اۋدارىڭىزدار، پىكىر ايتۋشىلار مەن اكادەميادا وتىرعان عالىم-پروفەسسورلار. سوندا عانا كۇللى عىلىمي الەم قازاق ءتىل ءبىلىمى عىلىمى مەن قازاقتاردى سىيلايتىن بولادى. سەبەبى، ونى تۇسىندىرگەندە، بولاشاق "لاتىنشا ءالىپبيىمىز سول ريم يمپەرياسىندا قولدانىلعان، لاتىن ءالىپبيىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان" دەپ جالعانعا جار سالۋعا بولادى. سوندا جەر-جاھان قازاق ءتىل ءبىلىمى عىلىمى مەن قازاقتاردى سىيلايتىن بولادى. ومىرىمىزدە ءبىر رەت دالباڭداپ شابا بەرمەي، مازاق بولا بەرمەي، سالماقتى عىلىم جاساپ كورەيىكشى، قازاقتار. قازاقتىڭ ءتىل ءبىلىمى سالاسىنداعى پروفەسسور جانە پروفەسسور-وقىتۋشى عالىمدارى، سىزدەر دە.
بۇل ماسەلە بىلاي شەشىلەدى. ەڭ الدىمەن كونە ريم يمپەرياسى مادەنيەتى تاريحىن جوندەپ وقۋى كەرەك بۇل جازۋدى جاسايتىن عالىمدار. سوسىن لاتىن جاۋىنىڭ قالاي پايدا بولعانىن، ونىڭ قالاي دامىعانىن مۇقيات زەردەلەۋ قاجەت. لاتىن ءتىلىن ء(اىپبيىن ەمەس، ءتىلدىڭ ءوزىن - ول قازىر ءولى ءتىل) شامالاپ بولسا دا، ۇيرەنۋ قاجەت. لاتىن ءتىلىن (دالىرەك ايتقاندا ءالىپبيى مەن ورفوگرافياسىن جانە لاتىن ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىن - فونەتيكاسىن جانە لاتىن ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن) بىلمەيتىن ادامنىڭ جوباسى قابىلدانباۋى ءتيىس. سوسىن وسى لاتىن ءالىپبيىنىڭ شىعۋ، پايدا بولۋ جانە دامۋ تاريزىن زەردەلەپ العان سوڭ ودان قازىرگى يتاليان جانە فرانتسۋز، يسپان الىپبيلەرىنىڭ قالاي قالىپتاسقانىن زەرتتەۋ كەرەك. سەبەبى، بۇلار لاتىن ءالىپبيىن ەڭ العاش رەت قولدانعان ەلدەر. سودجان كەيىن عانا لاتىن ءالىپبيىن قولدانۋدى كەش باستاعان نەمىس جانە اعىلشىن الىپبيلەرىن زەردەلەۋ قاجەت.
سودان كەيىن لاتىن ءالىپبيىنىڭ ءوزىن نەگىزگە الا وتىرىپ جانە يتاليان، فرانتسۋز، يسپان، نەمىس، اعىلشىن الىپبيلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ قازاقتىڭ لاتىنشا ءالىپبيى جاسالاۋى ءتيىس. قازاق ءتىلىنىڭ لاتىنشا الىپبيىندە وسى اتالعان الىپبيلەردە كورسەتىلگەن دىبىستاردان باسقا باسى ارتىق دىبىس بولماۋى ءتيىس. تەك قانا ۇ، ءۇ، ى، ءى ءو، ع، ءا دىبىستارىنىڭ لاتىنشا الىپبيدەگى تاڭبالارىن مىقتاپ ويلانۋى ءتيىس. لاتىنشا ءالىپبيىمىز قازىرگى لاتىن ءالىپبيىن قولداناتىن جوعارىداعى ەلدەردىڭ الىپبيلەرىنەن الشاق كەتپەۋى ءتيىس. ءسويتىپ، عىلىمي نەگىزدەلگەن پايىمدى تۇرعىدان كەلەيىك.
***
لاتىن ءالىپبيىن عىلىمي تانىپ بولعان سوڭ، قازاق ءتىلىنىڭ ءوزىنىڭ دىبىستىق قۇرىلىسىن زەردەلەۋ كەرەك دەمەكشى ەدىم. الايدا، بۇل ورايدا، ءالىمحان اعامىزدىڭ قازاق ءتىلى جانە تۇركى تىلدەرى فونەتيكاسىنىڭ دۇنيەدە تەڭدەسى جوق مامانى ەكەنىن مويىنداي وتىرىپ، بۇل تۇرعىدان ول كىسىگە پالەن دەي المايمىز. تەك قانا جازۋ ەرەجەلەرى (ورفوگرافيا) جەتىلدىرىلە تۇسسە دەگەن تىلەك بار. مىسالى نەگە قۇدىق، تۇندىك، ۇزىن، كۇدىك، بۇلىك دەپ جازامىز، نەگە قۇدۇق، تۇندۇك، ۇزۇن، كۇدۇك، بۇلۇك دەپ دۇرىسىن جازبايمىز لاتىنشاعا كوشكەن كەزدە. وسى جەردەگى ۇ دىبىسى ايتىلاتىن جەرلەردە ى دىبىستارىن سالىپ جىبەرۋ دە ورىس ءالىپبيىنىڭ ىقپالىنان تۋىنداعان جوق پا. ەگەر جوعارىداعىداي ى دەگەن ايتىلمايتىن دىبىستى (ۇ جانە ءۇ بولىپ ايتىلاتىن) جازا بەرەتىن بولساق، بولاشاقتا شىنىندا دا، سول جەرلەردە ەزۋىن كەرىپ ى قىلىپ ايتاتىن ۇرپاق دۇنيەگە كەلەدى. قازىر بىزدە تەلەديدار ديكتورلارىنىڭ ءوزى سولاردى ى قىلىپ ايتامىز دەپ قازاق ءتىلىنىڭ سويلەۋ زاڭدىلىقتارىن بۇزىپ ءجۇر. ەندى سولاي بولىپ كەتىپ، قازاق ءتىلىنىڭ بىبىستالۋ جۇيەسىن بۇزىپ الاتىن بولامىز.
سوسىن، مىسالى، وليمپادا دەگەن ءسوزدى، ارقاشاندا اليمپادا دەپ جازۋ كەرەك. سەبەبى، "و" دىبىسىنىڭ وقىلعاندا "ا" بولىپ كەتۋى سەبەبىن ەشبىر قازاق جازۋىنىڭ ەرەجەسى ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. ەگەر "وليمپيادا" دەگەن ءسوزدىڭ باسىنداعى "و" دىبىسى وقىلعاندا "ا" بولىپ كەتەتىن بولسا، وندا "وت" دەگەن ءسوزدى دە "ات" دەپ وقۋعا بولار ەدى عوي دەگەن سۇراق تۋىندايدى. سوندىقتان ارقاشان اليمپيادا دەپ جازۋ كەرەك. بارلىق ورىس ءتىلىنىڭ ەرەجەسىمەن وقىلاتىن سوزدەردى رەتكە كەلتىرۋ كەرەك، جازۋ ەرەجەلەرىمىزدە.
سوسىن، اعا، بۇل پىكىرلەردى وقىساڭىز ايتارىم: ءوزىڭىز جاساپ وتىرعان جاڭا لاتىنشا الىپبيدەگى اناۋ ءبىر نۇكتەلەر مەن نوقاتتاردان، قۇيرىقتاردان قۇتقارىڭىزشى ءبىزدى. ەندى تەك اعىلشىن ەمەس، فرانتسۋز، نەمىس، يسپان الىپبيلەرىنە ءۇڭىلىڭىز. سوسىن اعىلشىنداردىڭ ءالىپبيىن بىلاي ىسىرىپ قويىپ، كونە كلاسسيكالىق لاتىن ءالىپبيىنىڭ تۇنىعىنىڭ وزىنەن سۋسىنداڭىز. تۇپنەگىزدى سودان الىڭىز.
***
اعا، ءبىز وسى دۇرىس جازباعاندىقتان قازاق ءتىلىن بۇزىپ الدىق، بابالارىمىزدان قالعان قاسيەتتى اۋەندەردى بۇزىپ الدىق سونى تۇزەتۋ كەرەك. ول ءۇشىن سوزدەردىڭ ءوزىن كوپە كورنەۋ بۇرمالاپ جازبايتىن بولايىقشى. ول ءۇشىن ەكى مىسال كەلتىرەيىن:
1) ءبىز قازىر "مي" دەپ جازامىز. كادىمگى باسىمىزدىڭ ىشىندەگى مي. مي دەگەن نوتا اتاۋى بار. بۇل ەكەۋى ومونويم ەمەس قوي. بىردەي ايتىلاتىن سوزدەر ەمەس قوي. باسىمىزداعىسى "مىي" عوي، ال نوتا اتاۋى "مي". وسى ەكەۋىن نەگە اجىراتىپ جازباسقا. باسىمىزداعى مىي سوزىنەن نەگە ورتاسىنداعى "ى" دىبىسىن الىپ تاستادىق. نەگە قازاق ءتىلىن وسىلايشا ورەسكەل بۇرمالادىق. بۇل مىسالدان تاعى دا مىڭداعان وسىلاي قاتە جازىلعان سوزدەر شىعادى. سولاردى كادىمگىدەي ەتىپ، دۇرىستاپ قازاقشا جازايىقشى: باسىمىزداعىنا "مىي", نوتا اتاۋىن "مي" دەپ.
3) "اۋليە" دەيمىز. سولاي جازامىز. نەگە ءبىز وسى ءسوزدىڭ ورتاسىنداعى ءى دىبىسىن تاستاپ كەتتى. نەگە كادىمگىدەي قازاقشا "اۋلىيە" دەپ جازبايمىز. نەگە قازاق ءتىلىن بۇرمالايمىز. بايعۇس بولعان ءى دىبىسىن تاستاپ كەتەتەتىندەي نە جازىعى بار ەدى ونىڭ. بىزگە قازاق ءتىلىنىڭ ءاربىر ءسوزى، ءاربىر دىبىسى قىمبات ەمەس پەس پە. بولاشاقتا شىنىندا دا اۋليە دەپ دىبىستايتىن ۇرپاق پايدا بولسا، قايتەمىز، قازاق ءتىلىن ءبۇلدىرىپ الامىز عوي، قاتە جازۋ ارقىلى. سوندىقتان "ورىسشا" تۇردە "اۋليە" دەپ ەمەس، كادىمگى ءوزىمىزدىڭ بابا تىلىمىزدەگىدەي "اۋلىيە" دەپ جازاتىنداي ەرەجە ەنگىزىڭىزشى، لاتىنشاعا كوشكەن كەزدە.
***
اعامىزدىڭ لاتىنشا الىپبيىندە اۋليە ءسوزى شىنىندا دا اۋلىيە دەپ جازىلادى. ەندى وسىنى بەكىتۋ كەرەك. سەبەبى، بۇل قازاق الىپبيىندە ي (داۋىستى) جانە ۋ (داۋىستى) دىبىستارى قازاق الىپبيىنەن شىعارىلىپ تاستالعان. ەندى ونداي دىبىستار جوق. سوندىقتان: "تۋ" (جالاۋ) ءسوزىن ەندى "تۇۋ" دەپ جازۋعا، "سۋ" ءسوزىن ەندى "سۇۋ" دەپ جازۋعا تۋرا كەلەدى. "سۋرەت" ءسوزى ەندى - "سۇۋرەت" دەپ جازىلاتىن بولادى. بۇل دۇرىس. الايدا ءبىر سۇراق تۋىندايدى. شەتەل سوزدەرىن قالاي جازامىز. اعاامىزدىڭ ءالىپبيى بويىنشا ەندى "كينو" ءسوزىن - "كىينو" دەپ جازۋعا ال "فيلم" ءسوزىن ەندى ء"پىيلىم" دەپ جازۋعا تۋرا كەلەتىن بولادى. بۇل دۇرىس ەمەس. سوندىقتان، "ۆ" جانە "ف" دىبىستارىن قازاق الىپبيىنەن شىعارىپ تاستاۋى دۇرىس بولماعان. ۆ جانە ف دىبىستارىنان ايىرىلماۋ كەرەك. بۇل دىبىستار جانە ونى بەلگىلەيتىن ارىپتەر بىزگە شەتەلدەن ەنگەن عىلىم سالالارىنداعى تەرمينولوگيالىق جۇيەنى بەرۋ ءۇشىن كەرەك. "فابريكا" ءسوزىن اعامىز ايتقانداي - "پابىرىيكا" دەپ جازۋعا بولمايدى.
***
8-ءشى قوناق، ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان "قاتار قويۋ" تۋرالى. قازاقشا لاتىن ءالىپبيى مەن قازىرگى ورىس (كيريلل) ءالىپبيى 2025 جىلى قولدانىسقا ەنگىزىلگەنمەن، ولار قاتار قولدانىلا بەرەتىن بولادى. "كازاحسكايا لاتينيتسا" جانە "كازاحسكايا كيريلليتسا" دەگەن اتاۋلارمەن. ولار كەم دەگەندە شامامەن 50 جىل بويىنا، ياعني 2075 جىلعا دەيىن قاتار قولدانىلاتىن بولادى. سوندىقتان، ەكى الىپبيمەن جۇرەتىن ەلگە اينالامىز. ەكەۋىن دە بىلۋگە تۋرا كەلەدى. لاتىنشا جازۋ ەنگىزىلگەن كۇننەن باستاپ، كيريلليتساعا تيىم سالىنادى ەكەن دەپ ويلاما. ەكەۋىنىڭ ايىرماسى سول لاتىنشا جازۋىمىز قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق (فونەتيكالىق، اكۋستيكالىق، ارتيكۋلياتسيالىق، ورفوگرافيالىق، ورفوەپيالىق، ينتوناتسيالىق) تابيعاتىن قازىرگى كيريلليتسا جاۋىمىزعا قاراعاندا الدەقايدا ءدال بەرەتىن بولادى. بۇلاردىڭ باستى ايىرماسى سول.
***
6-شى جانە 13-ءشى قوناق باۋىرلارىم، "لاتىنشا قازاق ءالىپبيى تەك قانا كومپيۋتەردىڭ كلاۆياتۋراسى ءۇشىن قاجەت" دەگەن ويدان ارىلىڭىزدار. لاتىنشا ءالىپبي بىزگە ەڭ الدىمەن قازاق ءتىلىنىڭ كيريلليتساعا نەگىزدەلىپ، ابدەن بۇزىلىپ بىتكەن ءتىلىمىزدىڭ دىبىستىق جانە ورفوگرفيالىق جۇيەسىن جوندەپ الۋىمىز ءۇشىن قاجەت. ايتپەسە، قازىرگى كيريلليتسا جانە وعان نەگىزدەلگەن ورفوگرافيامىز قازاق ءتىلىنىڭ قاسيەتتى قوڭىر ءۇشىن ابدەن بۇزىپ ءبىتتى. قازىرگى ەڭ باستى قايشىلىق مىندا بولىپ وتىر، قازاق تىلىندە ەكپىن (ۋدارەنيە) جوق. ال ورىس تىلىندە جانە وزگە تىلدەردە بار. سوندىقتان "ومونيم" دەگەن ءسوزدى ەندى لاتىنشا "امونيم" دەپ جازۋعا تۋرا كەلەدى. ال قازاق تىلىندە داۋىستى "ي" دىبىسى جوق (ماقالاداعى ەڭ سوڭعى بەرىلگەن قورىتىندى ءالىپبيدى قاراڭىز). ماسەلە وسىندا بولىپ وتىر.
سوندىقتان، شەت تىلدەن ەنگەن سوزدەر ءۇشىن داۋىستى ي، داۋىستى ۋ، ف جانە ۆ، سوسىن ح دىبىستارىن قالدىرۋ جونىندە ءسوز بولىپ وتىر. وسى بەس ءارىپ قوي تىلگە تۇيتكىل بولىپ وتىرعان. ايتپەسە، باسقاسىنىڭ ءبارى كوڭىلگە قونىمدى. مىسالى، "ۆەلوسيپەد" ءسوزىن بولاشاقتا "بەلەسەپەت" دەپ جازۋعا ابدەن كەلىسەر ەدىم. لاتىن جازۋى بىزگە پەرنەتاقتا (كلاۆياتۋرا) ءۇشىن عانا كەرەك ەمەس، لاتىنشا جازۋ بىزگە قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن كەرەك. قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق تابيعي جۇيەسىن ورالتىپ، ونى بابالارىمىز سويلەگەندەي تۇردە ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قاجەت.
***
قازاق تىلىندە داۋىستى "ۋ" دەيتىن جوق. جانە ەشقاشان بولعان دا ەمەس. اۆتور داۋىستى "ۋ" دىبىسىن لاتىنشا قازاق الىپبيىنەن مۇلدە شىعارىپ تاستاپ وتىر. ونىسى دۇرىس. مىنا تۇرعان داۋىسسىز "ۋ" دىبىسى عوي مىسالى: تۇۋ، سۇۋ، قۇۋ، بۇۋ، جۇۋ، ۇلۇۋ دەگەندە كەلەدى.
***
اعامىزدىڭ ۇسىنىپ وتىرعان الىپبيىمەن جانە ورفوگرافياسىمەن كەلىسپەيتىن ەكى تۇسىن ايتتىم. ماقالانىڭ سوڭىندا قورىتىندى، اقىرعى ءالىپبي بەرىلگەن عوي. ءبىرىنشى ۇسىنىس - سول الىپبيگە مىنا ءۇش ءارىپتى ح، ف، ۆ-نى قايتارۋ، ياعني قوسۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ەكىنشىسى - اناۋ ارىپتەردىڭ استى ۇستىندەگى نوقاتتار مەن نۇكتەلەردەن، "قۇيرىقتاردان" ارىلۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. سونى ايتقانمىن. اركىمنىڭ ءوز پىكىرى بار. ونى وزىمشە دالەلدەگەن بولدىم.
ماسەلەلەردىڭ كەلەسى توبى وسى جازۋمەن قازاقشا جازعاندا شىعادى: جازعاندا قازاق تىلىندەگى داۋىستى دىبىستار اراسىنداعى ەزۋ جانە ەرىن ۇندەستىكتەرى ساقتالۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن. مىسالى جاڭا ءالىپبي بويىنشا جازعاندا ەندى بىلاي جازىلۋى قاجەت: تۇندۇك، تۇستۇك، قۇرۇلۇس، ءولوڭ، وسوك، قۇم-نۇڭ، كۇن-ءنۇڭ، ۇكۇم، ۇكۇمەت، قۇدۇق، قۇرۇلۇقتار، كۇلكۇ، ۇزۇن ت.ب. ياعني، سينگارمونيزمنىڭ بارلىق تۇرلەرىندە فونەتيكالىق پرينتسيپ (قالاي ايتىلسا، سولاي جازۋ) ساقتالۋى ءتيىس. ال داۋىسسسىزداردىڭ ۇندەستىگىندە (اسسيميلياتسيا) مورفولوگيالىق پرينتسيپ ساقتالا بەرۋىنە بولادى: جۇمۇسشى (جۇمۇششى ەمەس), قۇرۇلۇسشى (قۇرۇلۇششى ەمەس). قازاقستان - قازاعىستان ەمەس. ال قازىرگىدەي جۇمىسشى، قۇرىلىسشى دەپ جازۋ ءتىلىمىزدى تۇبىندە بۇزىپ تىنادى.
ەكىنشى ماسەلەلەر توبى شەتەلدەن ەنگەن سوزدەردىڭ جازىلۋى تۋرالى تۋرالى، سوزدەر بىلاي جازىلۋى ءتيىس: وليمپيادا ەمەس - اليمپيادا، ومونيم ەمەس - امونيم، فوسفور (پوسپور) ەمەس - فوسفىر، اديسسەي - وديسسەي ەمەس - وسىلاي جازىلۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن. سەبەبى، قازاق ءتىلىنىڭ وزىندە جازىلعاندا "و" بولاتىن دىبىستىڭ ايتقاندا "ا", "ى" بولىپ كەتەتىنىن ءتۇسىندىرىپ بەرە الاتىن ەرەجە جوق. ەگەر ونداي ەرەجە بولسا، وتان دەگەندى "اتان", "ولجاس" دەگەندى "الجاس" دەپ ورىستارشا ايتا بەرەر ەدىك قوي. سوندىقتان، "وتان" دەگەندى - "وتان" دەپ جازۋ كەرەك، "وليمپيادا" دەگەندى - "اليمپيادا" دەپ جازۋ كەرەك. بولاشاقتا لاتىن الىپبيىمەن سولاي جازۋ كەرەك.
***
ال اناۋ "تس", "چ", "ھ", "ە" "يا", "يۋ", "يو", "", "" ارىپتەرىن بولاشاقتاعى الىپبيىمىزگە دە، جازۋىمىزعا دا جولاتپاي قۋىپ شىعىڭىز، اعا. ءبىز بۇلاردى ەندى ەشقاشان كورمەيتىن بولايىق. قازاقتىڭ سوزدەرىن جازساق تا، وزگە ءتىلدىڭ سوزدەرىن جازعاندا دا بۇل "شاتا" ارىپتەردى ەندى قايتىپ مۇلدە جانە ەش جەردەن كورمەيتىن بولايىق. جانە بۇل ارىپتەردى ەندى ەشقاشان جازبايتىن بولايىق: تسيركول (تسيركۋل), تشەمپيون، ەلەكتىر، ەنەرگيا، ازيا، ايۇۋ، ويۇيۋ، فينليانديا ء(سىز ويلاعانداي ء"پىينلىيندىيا" ەمەس), يولكا (دۇرىسى "شىرشا" دەپ قازاقشاسىن جازۋ), پوديەز (پودەزد ەمەس), قاحارمان ء(سىز ويلاعانداي "قاقارمان" ەمەس), گاۋحار (سىزشە، "گاۋقار" بولادى) - وسىلاي جازىلۋى ءتيىس.
كەشىرىڭىزدەر: فينليانديا، يولكا - وسىلاي جازىلۋى ءتيىس. ياعني مىنا بەس ءارىپتى: داۋىستى "ي", داۋىستى "ۋ", داۋىسسىز "ح", داۋىسسىز "ف", داۋىسسىز "ۆ" دىبىستارىن جانە ونى تاڭبالايتىن ارىپتەردى تەك قانا شەت تىلدەن ەنگەن سوزدەر ءۇشىن الىپبيدە ساقتاپ قالۋ تۋرالى ۇسىنىس ءبىلدىرىپ وتىرمىن. ال جوعارىدا ايتقان سەگىز ءارىپتى الاستاپ، قازاق تىلىنەن مۇلدە قۋىپ تاستاۋ كەرەك. ەندى قايتىپ، الىبيىمىزدە دە، جازۋىمىزدا دا قازاق ءتىلىنىڭ ماڭىنان جۇرمەيتىندەي ەتۋ كەرەك.
***
ق(ك) جانە ع(گ) تۋرالى ايتساق، ارينە، ق(ك)-ءنىڭ ەكەۋى ءبىر دىبىس ەكەنى، سول دىبىستىڭ جۋان-جىڭىشكە داۋىستىمەن تىركەسۋىنە قاراي اككوموداتسيالىق ۆاريانتتار ەكەنى راس. ع(گ) - بۇل ەكەۋى دە ءبىر دىبىس. ونى ەسىمشەنىڭ مىنا جۇرناعىنان ايقىن كورەمىز: -عان، -گەن، -قان، -كەن (-لار، -لەر، -دار، -دەر، -تار، -تەر دەگەن كوپتىك جالعاۋىمەن سالىستىرىپ). الايدا، ايتىلۋى تىم الشاقتاپ كەتكەندىكتەن، بولەك تاڭبالاۋ كەرەك شىعار. 5-ءشى قوناقتى قولداۋعا بولادى. مىسالى، قازىر ورستار ش جانە شش دەگەندى بولەك تاڭبالاپ ءجۇر عوي. الايدا، ورىس الىپبيىندەگى شش دەپ وتىرعانىمىز - مول ش دىبىسىنىڭ جىڭىشكە نۇسقاسى عانا عوي. ونىڭ ۇستىنە ەگەردە شەتەلدىك سوزدەردە "گ" جانە "ك" دىبىستارى جۋان داۋىستىلارمەن دە تىركەسە بەرەدى. الدە "كارتا" دەمەي "قارتا" دەپ جازامىز با، وندا گەورگرافياداعى "كارتا" ءسوزى - قازى-قارتا دەگەندەگى قارتامەن ەرىكسىز ومونيم بولادى دا شىعادى. "گالستۋك" دەگەن ءسوزدى "گالىستۇك" دەپ جازاتىن بولامىز با الدە.
شىعارىلىپ تاستالعان دىبىستاردىڭ ىشىنەن ح دىبىسىن الايىق. "حاقنازار حان" دەگەن ەندى "قاقنازار قان" دەپ جازىلادى. قانداي ۇيلەسىمسىز. "حان" دەگەن ءسوز "قان" بولىپ جازىلعاسىن كادىمگى تۇلا-بويىمىزدى ارالاپ جاتقان سۇيىقتىق - قىزىل "قان-مەن" ومونيم بولىپ شىعا كەلەدى، "حالىق" (قازاق حالقى) ءسوزى ەندى "قالىق" (قازاق قالقى) دەپ جازىلسا، وندا "قالىق" (ارتتا قالعان) دەگەن سوزبەن ومونيم بولىپ شىعا كەلەدى. سول سياقتى "حابار" - "قابار" (يت قابار دەگەنگە ۇقساپ) دەپ جازىلىپ، "حات" - "قات" دەپ جازىلسا، "قات" (تاپشى، دەفيتسيت) سوزىمەن ومونيم بولىپ كەتەدى. وندا ابدەن بىلىقتىرىپ الامىز با، قالاي ءوزى. سول سياقتى، "حيكايا" ءسوزى - ەندى "قيىقايا" بولىپ قيقايىپ شىعا كەلەدى، "حوردىڭ قىزى" ءسوزى ەندى "قوردىڭ قىزى" بولىپ قورلانىپ قالادى. بۇنداي مىسالداردى جۇزدەپ-مىڭداپ كەلتىرە بەرۋگە بولادى. ونىڭ ۇستىنە "ح" دىبىسى باسقا شەتەلدەردە دە بار. سوندا قور (قور بولۋ) - قور(-دىڭ قىزى) - قور(-مەن ءان ايتىلدى) - وسى ۇشەۋى ومونيم بولىپ شىعا كەلەدى. ارينە، "ح" دىبىسى اراب-پارسى تىلدەرىنەن ەنگەن بوگدە دىبىس، الايدا تىلىمىزگە ەتەنە بولىپ كەتكەن. قالدىرىلاتىن دىبىستاردىڭ قاتارىنا "ح"-نى قوسىپ وتىرعانىم سوندىقتان. بۇل جازعان پىكىرىمدى "حالىق جاۋى رەتىندە رەپرەسسياعا ۇشىراپ كەتكەن "ح" دىبىسىن اقتاپ الۋ" دەپ تۇسىنسەڭىزدەر دە بولادى.
***
7-ءشى قوناقتىڭ، لابيالدىق سينگارمونيزم، قازاق تىلىندەگى ەرىن ۇندەستىگى تۋرالى پىكىرىنە: ەگەر اڭگىمە "ە" دىبىسىنا (ونىڭ ء"و" بولىپ ايتىلۋى) تۋرالى بولسا، ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز دۇرىس بولۋى مۇمكىن. "كۇروك", "جۇروك", ء"ولوڭ", "وسوك", "قوروك", ء"سويلو" (كۇرەك، جۇرەك، ولەڭ، وسەك، قورەك، سويلە) دەپ الماتى مەن تارازدىقتاردىڭ ايتۋى - التاي-ەنيسەي-قىرعىز تىلدەرىنىڭ اسەرىنەن بولعان، وزگەرىس بولۋى ابدەن مۇمكىن. باعزى قازاق ءتىلىنىڭ وزىندە ونداي (قىرعىز، حاكاس، تۋۆا، ساحا تىلدەرىندەگىدەي) كۇشتى دامىعان ەرىن ۇندەستىگى بولماعان دا بولۋى مۇمكىن. ەگەر "ى" جانە ء"ى" دىبىستارى تۋرالى بولسا، بۇل دىبىستارعا قازاق تىلىندە ەرىن ۇندەستىگىنىڭ ءامىرى تولىقتاي جۇرەتىنى راس قوي: ءتۇبىر سوزدەردى: "قۇدۇق", "تۇندۇك", "بۇلۇك", "قۇرۇق", "شۇلۇق", "قۇرۇلۇق", "ۇزۇن", "قۇردۇم", "مۇمكۇن", ء"مۇيۇز" دەپ ايتاتىنىمىز، ءتىپتى جالعاۋلاردى دا: قۇم-"نۇڭ", كۇن-ء"نۇڭ", ءتۇن-ء"نۇڭ", مۇڭ-"نۇڭ", ءتۇر-ء"دۇڭ" (ىلىك سەپتىكتەرى), ءجۇر-ء"دۇ", تۇر-"دۇ" (جەدەل وتكەن شاقتار), قۇدۇق-"تۇ", شۇلۇق-"تۇ" (تابىس سەپتىكتەرى), كۇي-"ۋ", ءسۇي-ء"ۇۋ" (تۇيىق ەتىستىكتەر) دەپ جالعايتىنىمىز راس قوي. ءتىلدىڭ تازالىعى ءۇشىن سوعىسقا بارۋىڭىز دۇرىس دەيىك، وندا قازىرگى كيريلليتساعا نەگىزدەلگەن قازاق ءتىلى ءالىپبيى مەن قازىرگى قولدانىستاعى ورفوگرافيامىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ دىبىستىق جۇيەسى مەن جازۋىمىزدى جانە سويلەۋىمىزدى قور قىلعانىن كورە وتىرىپ، جاي سوعىس ەمەس، ۇلكەن مايدان اشپاي نەعىلىپ جۇرگەنسىز بۇل ۋاقىتقا دەيىن.
***
10-شى قوناق، ع، ق دىبىستارىنىڭ تاڭبالانۋىن دالىرەك تاپتىڭىز دەپ ويلايمىن. ال ء"و" دىيۋىسىن تاڭبالاۋ دەگەن - باسقا جازىقتىقتاعى ماسەلە. ء"و" دەگەن - ءوز الدىنا تاۋەلسىز، دەربەس دىبىس، "ق" جانە "ع" سياقتى باسقا ءبىر دىبىستاردىڭ جۋان ۆاريانتتارى (ايتىلۋ) ەمەس. ءالىمحان اعامىزدىڭ تىلىمەن ايتقاندا، ء"و" - ول تولىق فونەما. "ق" جانە "ع" - بۇلار ءالى تولىق فونەمالار ەمەس، فونەمانىڭ ۆاريانتتارى عانا. ال ۋ دىبىسىن "W" دەپ تاڭبالاۋ دۇرىس. ول داۋىسسىز دىبىس. ال داۋىستى "ۋ" ("U") دىبىسى - قازاق تىلىندە جوق. ول - شەت تىلدەن ەنگەن دىبىس بولاتىن. "ۆ" دىبىسىنىڭ ورنىنا "ب" دىبىسىن قولدانۋىڭىز دۇرىس. ياعني، "ۋاگون" دەمەي، "باگون" دەۋىڭىز دۇرىس دەگەنىم. "بەلەسەپەد" دەپ جازىپسىز - ول دۇرىس ەمەس، دۇرىس ەمەس جەرى باسقا تۇستا، تازا قازاق تىلىندە "د" دەگەن دىبىس ءسوزدىڭ سوڭىندا قولدانىلمايدى، دۇرىسى "بەلەسەپەت" دەپ جازۋ (بەلسەپەت) بولادى. جالپى شۇعىل (ۇزىلمەلى), ۇياڭ دىبىستار ەشقاشان ءسوزدىڭ سوڭىندا كەزدەسپەيدى، قازاق ءتىلى ءۇشىن. سول زاڭدىلىق بويىنشا، "د", "گ", "ب", "ع", "ۆ" دىبىستارىن قازاق تىلىندە ءسوزدىڭ سوڭىندا قولدانۋعا بولمايدى. ءتىپتى "ۆ" دىبىسى ساقتالىپ قالعاننىڭ وزىندە دە اۋەزوف، مۇسىرەپوف، مۇقانوف دەپ جازاتىن بولامىز.
***
10-شى قوناق. ەگەر لابيالدىق سينگارمونيزمدى، ياعني ءالىمحان اعامىزدىڭ ۇسىنعانىنداي ەتىپ ەرىن ۇندەستىگىن ساقتاماي جازا بەرسەك (12-سۋرەت - "كىرمە سوزدەردىڭ تاسىمال بۇلدىرگىسى مەن ءتول رەتى"): سۇۋىق (دۇرىسى - "سۇۋۇق"), ۇۋىس (دۇرىسى - "ۇۋۇس"), سۇۋى (دۇرىسى "سۇۋۇ"), ايىۋى (دۇرىسى - "ايۇۋۇ") دەپ جازا بەرەتىن بولسا، وندا شىنىندا دا قازاق تىلىندەگى ەرىن ۇندەستىگى ءبىر عاسىردان سوڭ بىرتىندەپ جويىلىپ كەتەدى. ونىڭ جويىلىپ كەتۋىنە كىنالى وسى ءالىمحان اعامىزدىڭ قازىرگى ورىستىق جازۋىمىزعا سۇيەنىپ، سونى بۇزعىسى (بۇزعۇسۇ) كەلمەي، ۇسىنىپ وتىرعان جازۋ ۇلگىسى بولادى. بۇل جازۋ (ورفوگرفيانى) ۇسىنعاننان كەيىن ءالىمحان اعامىز، كوپتەگەن عىلىمي دايەكتەرىنەن باس تارتقانى ورىندى بولار ەدى. قازاق تىلىندە داۋىستىلاردىڭ ەرىن ۇندەستىگى جوق، ونى مەن جويعانمىن دەپ جازسا، ورىندى بولار ەدى. سەبەبى، قازىر حالىق تا، كاسىبي ديكتورلار دا ەرىن ۇندەستىگىن ساقتامايدى. نەگە. الگى ورىسشا جازۋىمىزدا "ۇ" مەن ء"ۇ" ايتىلاتىن جەردە "ى" مەن ء"ى" قىلىپ جازعاندىقتان "ايقىن ەرىن ۇندەستىگى" دەپ اتالاتىن ءتىلىمىزدىڭ دىبىستاۋ زاڭدىلىعى بىرتىندەپ جويىلىپ بارادى. ال "ە" دىبىسىنىڭ ء"و" (كۇرەك - كۇروك، ولەڭ - ءولوڭ) دىبىسىنا اينالاتىن زاڭدىلىعىن، ياعني ءتىلىمىزدىڭ "كومەسكى ەرىن ۇندەستىگى" دەپ اتالاتىن زاڭدىلىعى جويىلىپ تا كەتتى. مىنە، كوردىڭىز بە، ءسىز بۇل زاڭدىلىقتى قازاق تىلىنە جات ساناپ، قابىلداماي وتىرسىز. ءسىزدىڭ بۇل پىكىرىڭىزدى ملن-داعان ادام قولدار ەدى، ملن-داعان قازاقتىڭ سويلەۋ تىلىندە (ورفوەپياسىندا) "داۋىستىلاردىڭ كومەسكى ەرىن ۇندەستىگى" جويىلىپ كەتكەن، ەندى ونى كورسەتسەڭ: ءسىز سياقتى "بۇل قازاق ءتىلى ەمەس" دەپ ۇركە قارايدى. سەبەبى، ءوزىم دە قازاق تىلىنەن ساباق بەرگەندە، ۇيرەنۋشىلەر قازاقتار ولاي سويلەمەيدى دەپ، بۇل قاتە دەپ مەنىمەن ۇنەمى داۋلاسادى. "ۇيرەنۋشىلەر" دەيتىنىم، ولار شىنىدا دا، قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە ۇيرەنۋشىلەر. مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ جانە قۇقىق قورعاۋ، قۋات ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى. ياعني، بۇل زاڭدىلىق ("كومەسكى ەرىن ۇندەستىگى") قازىرگى قازاق تىلىندە جويىلىپ كەتكەن. "كومەسكى ەرىن ۇندەستىگى" زاڭدىلىعى جويىلدى ما، ەندەشە ءالىمحان جۇنىسبەك اعامىز قازىرگى قازاق ءتىلىن (سينحرونياسىن) قايتا قاراۋى كەرەك. ونى قازىرگى قازاق ءتىلى وقۋلىقتارىنان (سينحرونيادان) الىپ تاستاپ، قازاق ءتىلىنىڭ تاريحي فونەتيكاسىنا (دياحرونياعا) "تىلىمىزدە ءبىر كەزدە وسىنداي ەرىن ۇندەستىگى بولعان" دەپ اۋىستىرۋ كەرەك. ەندى بۇدان كەيىن قازاق تىلىندە ەرىن ۇندەستىگى بار دەپ جازا كورمەڭىز ەشبىر وقۋلىعىڭىزعا، جۇنىسبەك اعا. بۇل زاڭدىلىق جويىلىپ كەتكەن. ەندى "ۇزۇن", "ۇزدۇك" سوزدەرىن "ۇزىن", "ۇزدىك" دەپ جازاتىن بولساڭىز، قازاق تىلىندەگى "ايقىن ەرىن ۇندەستىگى" زاڭدىلىعىن دا جويىپ تىناتىن بولاسىز. ءسويتىپ، قازاق ءتىلىنىڭ اكۋستيكالىق، ارتيكۋلياتسيالىق، فونولوگيالىق، ورفوگرفيالىق، ورفوەپيالىق، ينتوناتسيالىق زاڭدىلىقتارىن بيولوگيالىق، پسيحولوگيالىق، فيزيكالىق-اكۋستيكالىق اسپەكتەردىڭ بارىندە دە بۇرمالاۋ ارقىلى بۇزعان، قيراتقان ءوزىڭىز بولىپ شىعاسىز.
