مارات ءازىمحان. جەكە تۇلعا جانە ومىرلىك قۇندىلىقتار
(ديدار امانتاي شىعارماشىلىعى حاقىندا)
بۇگىنگى كوركەمدىك الەم كەڭىستىگىندە اۆتور ءوزىنىڭ قۇندىلىقتارىن ىزدەۋگە كوشتى. بۇرىنعى پروزادا ومىرلىك قۇندىلىقتار وقيعالار جەلىسىمەن، كەيىپكەرلەر دەڭگەيلەرىمەن ولشەنىپ جاتۋشى ەدى. ءتىپتى اۆتوردىڭ يدەيالارى وقىرمانىن تاربيەلەۋگە ۇمتىلاتىن. اۆتور كەيىپكەرلەر حاراكتەرلەرىن اشۋعا تىرىسىپ جاتسا قازىر بۇل ءداستۇر 180 گرادۋسقا وزگەرگەن. كوركەم تەكست ۇزاق سونار بايانداۋلاردان بويىن الشاق ۇستاۋدا. بۇل ماسەلە جەكە ءبىر زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. الايدا بۇگىنگى جازۋشىلاردىڭ ءسوز قولدانىستارىن ۇناتپايتىندار دا بار. قازىرگى پروزا سوزبەن سۋرەت سالۋعا، تابيعاتتىڭ نەبىر تۇرلەنۋلەرىن بايانداپ جاتۋدى قۇپ كورمەيدى. ولار وقيعا قۋمايدى. دەگەنمەن، قازىرگى پروزادا ماعىنا جوق دەپ ۇشقارى پىكىر ايتۋعا دا بولمايدى. سەبەبى قازىرگى كوركەم شىعارمانىڭ بويتۇمارى بولعان تۇسپال مەن جۇمباقتىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى وقىرماننىڭ ساناسىن جەتىلدىرۋ. بۇل ادەبيەتتىڭ قاي كەزەڭىندە دە بولعان نارسە، بىراق قوعامدىق الماسۋلار كەزەڭىندە بۇنداي جاعدايلار ءسوزسىز پىكىر قايشىلىعىن تۋدىرادى. ياعني سانا، زاماننىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى ءماتىن دە جاڭارىپ وتىرۋى ەشقانداي دالەلدى قاجەت ەتپەيدى. بەيتانىس نارسەنى العاش كەزدەستىرگەندە ابدىراپ قالعان ادام سياقتى وقىرمان بۇگىنگى اۆتورلار د.امانتاي، م.وماروۆا، د.بەيسەنبەكۇلى شىعارمالارىن ۇعا الماي ءجۇر.
(ديدار امانتاي شىعارماشىلىعى حاقىندا)
بۇگىنگى كوركەمدىك الەم كەڭىستىگىندە اۆتور ءوزىنىڭ قۇندىلىقتارىن ىزدەۋگە كوشتى. بۇرىنعى پروزادا ومىرلىك قۇندىلىقتار وقيعالار جەلىسىمەن، كەيىپكەرلەر دەڭگەيلەرىمەن ولشەنىپ جاتۋشى ەدى. ءتىپتى اۆتوردىڭ يدەيالارى وقىرمانىن تاربيەلەۋگە ۇمتىلاتىن. اۆتور كەيىپكەرلەر حاراكتەرلەرىن اشۋعا تىرىسىپ جاتسا قازىر بۇل ءداستۇر 180 گرادۋسقا وزگەرگەن. كوركەم تەكست ۇزاق سونار بايانداۋلاردان بويىن الشاق ۇستاۋدا. بۇل ماسەلە جەكە ءبىر زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. الايدا بۇگىنگى جازۋشىلاردىڭ ءسوز قولدانىستارىن ۇناتپايتىندار دا بار. قازىرگى پروزا سوزبەن سۋرەت سالۋعا، تابيعاتتىڭ نەبىر تۇرلەنۋلەرىن بايانداپ جاتۋدى قۇپ كورمەيدى. ولار وقيعا قۋمايدى. دەگەنمەن، قازىرگى پروزادا ماعىنا جوق دەپ ۇشقارى پىكىر ايتۋعا دا بولمايدى. سەبەبى قازىرگى كوركەم شىعارمانىڭ بويتۇمارى بولعان تۇسپال مەن جۇمباقتىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى وقىرماننىڭ ساناسىن جەتىلدىرۋ. بۇل ادەبيەتتىڭ قاي كەزەڭىندە دە بولعان نارسە، بىراق قوعامدىق الماسۋلار كەزەڭىندە بۇنداي جاعدايلار ءسوزسىز پىكىر قايشىلىعىن تۋدىرادى. ياعني سانا، زاماننىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى ءماتىن دە جاڭارىپ وتىرۋى ەشقانداي دالەلدى قاجەت ەتپەيدى. بەيتانىس نارسەنى العاش كەزدەستىرگەندە ابدىراپ قالعان ادام سياقتى وقىرمان بۇگىنگى اۆتورلار د.امانتاي، م.وماروۆا، د.بەيسەنبەكۇلى شىعارمالارىن ۇعا الماي ءجۇر.
قازىرگى كوركەم شىعارمالاردى ءبىز قوعامدىق پروبلەمالاردىڭ شەڭبەرىنەن عانا قاراستىرىپ ءجۇرمىز. الەۋمەتتىك پروتسەستەردىڭ وزگەرۋىن كوركەم ماتىننەن ىزدەيمىز. ال اۆتوردىڭ جەكە قۇندىلىقتارى شە!؟ قازىرگى پروزادا اۆتور قوعامنان ءوزىن ءبولىپ الىپ ومىرلىك قۇندىلىقتارىن ىزدەستىرۋدە. سوندىقتان دا بولار اۆتور شىعارما ارقىلى ءومىردىڭ ءار كەزەڭىندەگى ىزگىلىكتەرىن اڭسايدى. ول وقىرمان ءۇشىن ەمەس ءوزى ءۇشىن جازادى. ءومىردىڭ ايناسىن كورسەتۋدى ماقسات تۇتپايدى، كەرىسىنشە ومىرىنە اسەر ەتكەن سۇلۋلىقتاردى ءسوز ەتەدى. ماسەلەن، ديدار امانتايدىڭ «گۇلدەر مەن كىتاپتارى». جازۋشى ءۇشىن گۇل مەن كىتاپ قۇندىلىق بولىپ سانالادى.
سىنشى، مادەنيەتتانۋشى ءا.بوپەجانوۆا «گۇلدەر مەن كىتاپتار» سىندى شىعارمانى مەن قازاق ادەبيەتىندە بۇرىن-سوڭدى العاش وقۋىم» دەپ ىشكى تاڭدانىسىن جاسىرماعان. جازۋشىنىڭ ايتۋىنشا «ادەبيەت - ساعىنىشقا قۇرىلعان ءمولدىر اڭگىمەلەر».
رومانداعى الىشەردىڭ ءوز-وزىنە قول جۇمساپ ءولۋى بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ ءتىپتى ومىرمەن قوشتاسار ساتىندە شىعارما قولجازباسىن دا ورتەيدى. ورتەنگەن قولجازبا تەك مارفۋعاعا عانا قاجەت. «مارفۋعا تىسقا شىعىپ، ورتكە جاقىنداعاندا، قولجازبانىڭ امان قالعان ءبىر بولىگى جەلمەن ۇشىپ ونىڭ اياعىنىڭ استىنا كەلدى. ول پاراقتاردى جەردەن كوتەرىپ، كەۋدەسىنە باستى دا، جۇرەك تۇكپىرىنەن تۇنشىعىپ كەلگەن اششى وكسىكتى تەجەي الماي، قىستىعىپ اقىرىن جىلاي بەردى».
الىشەر ءومىردى ادەمى سۇرگىسى كەلگەن. بىراق ومىرىندە كەزدەسكەن ادامدار ونىڭ قۇندىلىعى گۇلدەر مەن كىتاپتارىن مويىندامادى. مويىنداماعان كىمدەر. اۆتور ونى جەكە-جەكە تاراۋلارعا ءبولىپ قاراستىرادى.
«قازاق اقىندارى» (بۇلاردىڭ اڭسايتىندارى دا اتاق. كىتابى شىققانىن ماقتانىشپەن جۋىپ جۇرگەن جارقىن، توقتار، ماديار). الىشەر ءۇشىن بۇنداي تىرلىك ماعىناسىزداۋ كورىنگەن.
«سىعاندار» الىشەردىڭ ءومىرىن ءدال بولجايدى. «قالاعانىڭىز بار سەكىلدى»، «كوڭىل بولمەي ءجۇرسىز، ايىرىلىپ قالۋىڭىز مۇمكىن». «قۇداي سىزگە ەسكەرتىپ وتىر، نيەتىڭىزدەن باس تارتىڭىز، ايتپەسە ومىرىڭىزگە ۇلكەن قاۋىپ تونەدى». سىعانداردىڭ بۇل سوزىنە الىشەر ءمان بەرمەگەن. ويىنىڭ ءبارىن كىتاپ جاۋلاپ العان. قۇندىلىق تاعى كىتاپ.
«پارتيا» « - شىركىن، قازاقتىڭ ءبارى نەگە قىرىلىپ قىلمايدى ەكەن، بيلىك پەن بايلىقتىڭ ءبارى بىزگە قالاتىن ەدى»، « - سەبەبى جاراتقاندى جوققا شىعارۋ سانامىزعا ءسىڭىپ كەتكەن». بۇلار سايلاۋشىلاردىڭ ءسوزى.
«ساياسات» الىشەردىڭ ورىنبايعا جاۋابىن قاراڭىز: «- مەن ەندىگارى بۇل توپتا جۇمىس ىستەي المايمىن، - دەدى الىشەر، - توپتىڭ بارلىق جۇمىسى تەگىس جالعان مالىمەت پەن قوقان-لوقىعا قۇرىلعان».
«پاتەراقى» «- ەرتەڭ تولەمەسەڭىز، ءبىز سوتقا بەرەمىز. - بەرىڭىز، دەدى الىشەر. ءۇيىڭىزدى تارتىپ الامىز. - الىڭىز. ەشقانداي كەشىرىم بولمايدى.
- بولماسىن»
«تەرەزە» تەرەزەدەن كىرگەن قاراقشى كىتاپتار، گۇلدەر، قولجازبالاردى الماي اقشا، اسىل تاستار، اقىق، ءزۇبارجات، گاۋھار، التىن، كۇمىستى» سۇرايدى.
«قارلىعاش پەن ديانا» بۇلار جەزوكشەلەر. بۇلاردىڭ دا ءومىرى بەلگىلى. «سۋرەتشى بولعاندا، ءبىزدىڭ جالاڭاش بەينەمىزدى سالىپ الاتىن ەدىڭىز»
تاراۋلارلاردىڭ ءبىز بارىنە توقتالمايمىز. سەبەبى بۇل جەكە ءبىر زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. جەكە ءبىر تاراۋىن الىپ وقىرمان رەتىندە ءارتۇرلى پالاسفالارعا بارا بەرۋىڭىز دە مۇمكىن. ول وقىرماننىڭ قيالىنا بايلانىستى. روماندا بارلىق دۇنيە تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن ەمەس. بۇلدىر. اڭىز اڭگىمەلەر مەن ءابسانالاردىڭ ەلەمەنتتەر دە كەزدەسەدى. ديدار رومانىندا ءاربىر قوعامدىق ماسەلەلەر الىشەردىڭ كوزقاراسىمەن تارامدالىپ وتىرادى. الىشەر نەگە وزگەرمەيدى دەپ سىن ايتۋعا بولادى؟ راسىندا الىشەردىڭ جۇرەگىن ەشقانداي ادام جىلىتا المايدى. ول ءولىمدى عانا ويلايدى. نەگە مارفۋعانى جار تۇتپادى. مارفۋعا ونىڭ ادامگەرشىلىك تالاپتارىنا ساي ەدى عوي. ادامدار بويىندا مۇلدە قۇندىلىق قالمادى ما؟ الىشەردىڭ ولىمگە بەت بۇرۋىنا كىنالى ماتەريالدىق كوزقاراستا ويلايتىن ادامدار عانا ما. بۇعان تاعى ءبىر سەبەپ جالعىزدىق بولۋى مۇمكىن. ديداردىڭ بىزگە ءبىر ۇناعانى روماننىڭ ارا اراسىندا گۇلدەردىڭ كەرەمەتتىلىگىن بەرىپ وتىرۋى. بۇل ليريكالىق شەگىنىستەر. وقىرمانىن جالىقتىرىپ الماي ادەمىلىككە رومانتيكاعا يكەمدەپ وتىرۋى. ايتپەسە روماننىڭ ەكىنشى بولىمىندەگى «جيىرما بەس جىر» وقىرماندى شارشاتۋى مۇمكىن.
سودان كەيىنگىسى ءومىر تۋرالى پالسافالارى جاڭاشىل. تاراۋشالاردىڭ ءاربىر تاقىرىبى وقىرماننىڭ ويىنا رۋحاني ازىق. سىنشى زەينوللا سەرىكقاليۇلى «ديدار امانتايۇلى، ءسوز جوق، ديالوگقا ابدەن ىسىلىپ قالعان. ەزىپ وتىرىپ الاتىن مىلجىڭ اڭگىمەلەر ەمەس، استارمەن، ەمەۋرىنمەن كوپ نارسەنى ۇقتىرا سالاتىن ساۋاتتى قايىرىمدار جەتكىلىكتى-اق» («التىن جامبى»، الماتى: ونەر، 2001. «قۇس قاناتىمەن» اتتى ماقالادا) دەپ ءبىر كەزدەرى جىلى لەبىزىن بىلدىرگەن ەكەن.
سونىمەن قۇندىلىققا كەلەيىك. اۆتور ادام قۇندىلىعىن شىعارمادا اشىق الاڭعا شىعارادى. كىتاپ، گۇل، جازۋشىلار، الىشەردىڭ ارمانى بۇلاردىن بارلىعىنىڭ بوياۋلارى قانىق. روماندا اۆتور بۇل قۇندىلىقتار ادام ءومىرىنىڭ ءمانى ەكەنىن اشىق تۇردە كورسەتەدى. سەبەبى بۇل دۇنيەلەر بۇعان دەيىن قوعامدا ءوز ورنىن جويماعان بولاتىن. ەندى ولار كەرەكسىز. اۆتور وسى جوعالعان، جوعالۋعا اينالعان دۇنيەلەرىن ىزدەيدى. ديدار وتە تالعامپاز جازۋشى. كوپ جازۋشىلاردان ايىرماشىلىعى ونەردى كەڭ شەڭبەردە قاراستىرادى. تاقىرىپ تاڭداۋ كەزىندە جەكە ءبىر مۇددە نەمەسە قوعامدىق فورماتسيالاردىڭ كەمشىلىكتەرى اۆتوردىڭ ويلاۋ، جازۋىنا تىكەلەي اسەر ەتپەيدى. سىنشى ءا.بوپەجانوۆانىڭ «كوپ قاباتتى» دەگەنى سوندىقتان بولسا كەرەك.
جەكە تۇلعا ول - الىشەر بالكىم اۆتور. شىعارماداعى ديسكۋرس وسى قۇندىلىقتار مەن الىشەردىن اراسىندا عانا ءوربيدى. ءىس-قيمىل، ارەكەتتەر جالپىلاما عانا سۋرەتتەلگەن. اۆتور بارىنشا كەيىپكەردىڭ ءاربىر ارەكەتىن ماعىناعا عانا نەگىزدەيدى. ول سويلەسە دە ويلاپ سويلەيدى، ادامنىن ءومىر ءسۇرۋ پسيحولوگياسىنا تالعاممەن قارايدى. جوعارىداعى سىعاندار، تالانتسىز اقىندار، جەزوكشەلەر جەكە تۇلعا ءۇشىن ماعىناسىزدىق. وسى ماعىناسىز جاندار الىشەردى قۇندىلىقتارعا قاراي ۇمتىلدىرا بەرەدى.
وقىرمان نەلىكتەن سىعاندار نەمەسە اقىندار ويدا جوقتا الىشەردىڭ ۇيىنە كىرىپ كەلە بەرەدى دەۋى مۇمكىن. ولار ءسال دە بولسا وقيعالارمەن قابىسۋى كەرەك ەدى دەپ تۇسىنبەستىك تانىتىپ جاتۋى عاجاپ ەمەس. بۇل شىعارمادا قۇندىلىقتان باسقاسىنىڭ بارلىعى جالپىلاما. اۆتوردىڭ سىعاندار نەمەسە پارتيا ادامدارىن سەنىمسىزدەۋ قىلىپ كورسەتۋى، الىشەرگە قايدان كەلگەنى بەلگىسىز ويدا جوقتا ساپ ەتە قالۋى جەكە تۇلعانى قۇندىلىققا قاراي اپارۋ ءۇشىن عانا جاسالعان قادامدار دەپ بىلەمىن. باسقاداي سەبەپتەرى بولۋى دا مۇمكىن.
بىلتىر جازۋشى د.امانتايدىڭ «قارقارالى باسىندا» (2010) اتتى كىتابى جارىق كوردى. اڭگىمەلەرىنىڭ تاقىرىبى بۇگىنگى وقىرمانداردىڭ اسىرەسە جاستاردىڭ كوڭىلىن-كۇيىن قاناعاتتىندىرعانداي. البەتتە ءاربىر وقىرمان شىعارمادان ءوزىنىڭ كەڭىستىگىن ىزدەيتىنى انىق قوي. سول تۇرعىدان كەلگەندە اۆتوردىڭ: «مەن ءسىزدى ساعىنىپ ءجۇرمىن» پوۆەسى مەن «ازيا كافەسى»، «ورامالدىڭ شەتىنە ءتۇيدىم ورىك»، «مايدا قوڭىر»، «جازۋشىنى ەشكىم وقىمايدى» «اداسقاق»، «اۋدەمجەر» اڭگىمەلەرى وقىرمان ويىن ءدال تاپقان. كەيبىرىنىڭ تاقىرىپتارى ءداستۇرلى اندەردىڭ اتىمەن اتالسا، ەندى بىرىندە ءوزىمىز كۇندە كورىپ جۇرگەن الماتى كوشەلەرىن جازباي تانيسىز.
ديداردا ءداستۇرلى دامىپ كەلە جاتقان ستيليستيكانى بۇزۋ بار. بىراق بۇنداي بۇزۋلار ويدى ماعىناسىزدىققا ۇشىراتپايدى. «ەربولعا قاراماي سويلەپ» دۇرىسى قاراي سويلەپ بولۋ كەرەك ەدى. ال اۆتور ءوز قالاۋىن قويعان. اۆتوردىڭ قۇقى ءوز ەركىندە. ەگەر بۇگىنگى پروزا وسىنداي جاعدايدا بولعان كەزدە كوركەم شىعارما ماعىنالى (وقىرمان مەن اۆتور اراسىندا) سوزجۇمباققا اينالادى. كوركەم ماتىنگە بۇنداي لۋپامەن قاراعان كەزدە ءتىل ەمەس وي العا شىعادى.
بۇگىنگە دەيىن ديدار اڭگىمەلەرىنە ماقتاۋ مەن سىن ايتىلىپ ءجۇر. كەيبىرەۋى ورىندى. كەيبىرەۋىندە تۇسىنبەستىك بار. ول ستيلدىك جاعىنىڭ ناشارلىعى. جازۋشى ءجادي شاكەن «ماما بيەنىڭ باۋىرىنا تىعىلۋعا تالپىنعان كۇيى ءتورت اياعىن اسەم تاستاپ، شوقىتىپ اقىرىن جەلىپ بارا جاتتى» دەگەن سويلەمدەگى «اسەم تاستاپ» سىقىلدى سوزدەردى سىنايدى. مۇنداي داۋلار، پىكىر قايشىلىقتارى ادەبيەتتىڭ اۋديتورياسىندا ۇنەمى بولىپ تۇرادى. ورىس پوەزياسىنا ەنگەن جاڭا ءسوز تىركەستەرى تۋرالى كەزىندە سىنشىلاردىڭ تانىمى ەكىگە جارىلعان. ءتىل ۋاقىت وتكەن سايىن جاڭارىپ، جاسارىپ وتىرادى. ليديا گينزبۋرگ كەزىندە پوەزياعا ەنگەن جاڭا ءسوز قۇرىلىمدارىنا تالداۋ جاساپ، ءوزىنىڭ «و ليريكە» كىتابىندا سول داۋلى نيولوگيزمدەردىڭ ويدان شىعارىلماعانىن دالەلدەپ بەردى. بىزدىڭشە «اياعىن اسەم تاستاپ» دەگەن تىركەستەر كوڭىلگە كۇدىك كەلتىرە قويماس. ج.شاكەن ماقالاسىندا تىم ەموتسياعا بەرىلىپ كەتكەندەي. اۆتوردىڭ فورما تابۋدا جاڭاشىلدىعىن مويىندامايتىن سىڭايلى. بىرجاقتى قاراعان. «سىننىڭ اتى - سىن. ول - ادەبيەتتىڭ قۇم شارىعى. شارىققا ۇستالمايتىن شالعى جوق. شارىققا ۇستالماعان شالعىنىڭ شارۋانىڭ تىرشىلىگىنە مۇلدە قاجەتى جوق. بىزدىڭشە، سىن اتاۋلىنى قيىپ تۇسەر قىلىش دەپ ءتۇسىنۋ - ۇشقارى ۇعىم. قيۋدى، جويۋدى عانا ماقسات تۇتسا، سىننىڭ بولماعانى. سىن قايراق. ونىڭ وت شاشقان شاقپاق-شارىعىنا تۇسكەن قارۋ وتكىرلەنىپ، ۇشكىرلەنىپ، ءجۇزى قىل قاۋىپ، جالتىراپ تۇرسىن» دەپ ەدى سىنشى ز.سەركقاليۇلى. ماقساتىمىز بەن كۇتەرىمىز جاقسى شىعارمانى تۋدىرۋ بولسا وندا اۆتورعا ايتىلعان ءاربىر سىن شەبەرلىك پەن قانات بىتىرەرى انىق.
«Abai.kz»
