وسى بىرەر كۇننىڭ شاماسىندا نۇر-سۇلتاندا بوي كوتەرگەن «ورتا ازيادا جوق، ەڭ ۇلكەن مەشىت» جايلى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، اسىرەسە الەۋمەتتىك جەلىدە الىپ-قاشتى سوزدەر كوبەيىپ كەتتى. كوپشىلىك جۇرت «مۇنداي مەشىت سالعانشا نەگە مەكتەپتەر نەمەسە زاۋىتتار سالمايدى؟» دەپ شۋ كوتەرىپ جاتسا، ەكىنشى جاق ولاردى قۇدايعا قارسى شىققان دىنسىزدەر قاتارىنا قوسا سالدى.

مۇندايدا ماسەلەگە اسا بايسالدىلىقپەن قاراعان ءجون. بۇل جەردە ەشكىم دە مەشىتتەردىڭ سالىنۋىنا قارسى ەمەس. اڭگىمە، ولار ءدال قازىرگى ساتتە، قالىڭ كوپشىلىكتىڭ قىمباتشىلىق پەن جوقشىلىقتىڭ قوس وكپەدەن قىسقان قۇرساۋىنان شىعا الماي تۇرعان ساتتە قانشالىقتى قاجەتتى، سالسا، نە سەبەپتى ەرەكشە ۇلكەن، ورتا ازياداعى حالىقتار تاڭ قالىپ، قۇلاپ قالاتىنداي ەتىپ سالىنادى دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەۋ. ورتا ازيادا جوق مەشىت سالاتىنداي قازاقتار سان جاعىنان دا، دىنگە بەرىلۋى جاعىنان دا ولاردان بىرنەشە ەسە باسىم ءتۇسىپ پە ەدىك؟ وسىنشاما ماقتانشاقتىق كىمگە كەرەك؟

سوسىن، وسىنشاما ۇلكەن، وسىنشاما ادەمى مەشىت كىمنىڭ اقشاسىنا سالىندى؟ بۇل نەگە اشىق ايتىلمايدى؟ مەشىتتىڭ قابىرعاسىندا وسىنداي «ىزگى» جانداردىڭ ەسىمدەرى نەگە جازىلمايدى؟ وسى مەشىتتى اشقان بۇرىنعى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ول ەلىمىزدەگى ءبىر كەزدەرى اسا بايىپ كەتكەن بىرنەشە وليگارحتاردان جاردەم سۇراعان كورىنەدى. شىنىمەن سولاي بولسا، ول «مىرزالاردىڭ» ەسىمدەرى نەگە اسا قۇپيا ۇستالادى؟ «ماڭداي تەرىمەن» تاپقان اقشاسىن مەشىت سالۋعا جۇمساسا، ول قۇدايعا دا جاعاتىن يگىلىكتى دە ساۋاپتى ءىس ەمەس پە؟ بۇل نە دەگەن ۇيالشاقتىق، بۇل نە دەگەن بيازىلىق؟ ءتىپتى وسىلاي بولعان كۇننىڭ وزىندە الگى وليگارحتارىمىزدىڭ قالاي بايىعاندىعىن ءدۇيىم جۇرت جاقسى بىلەدى. حالىقتىڭ نەسىبەسىنەن جىرىپ العان، ءارتۇرلى قۋلىق-سۇمدىقپەن بايىعانداردىڭ اقشاسى قانشالىقتى ادال بولىپ سانالادى؟ مۇنداي ۇرلىقپەن كەلگەن اقشانى قۇدايدىڭ ءۇيى سانالاتىن قاسيەتتى مەشىت سالۋعا جۇمساۋ قانشالىقتى دۇرىس ءارى ساۋاپتى بولىپ ءىس ەپتەلىنەدى؟ بۇل جەردە جاۋابىن كۇتكەن سۇراقتار جەتكىلىكتى.

تاعى ءبىر ەسكەرەتىن ماسەلە مىنادا. جالپى، كىم اقشا بەرسە، سونىڭ مۇددەسى الدىمەن ەسكەرىلەتىندىگى بەلگىلى. ماسەلەن، وعان اراب شەيحتەرىنىڭ ءبىرى «مىرزالىق» تانىتسا، ول جەردە اراب ەلدەرىندەگى كەڭ تاراعان سالافيزم بوي كورسەتپەسىنە كىم كەپىل؟ ونسىز دا ءدىن جاعىنان سان-سالاعا ءبولىنىپ كەتكەن ەلمىز. دەمەك، مەشىتتەردى باس-كوز جوق سالا بەرۋدى دە بايقاۋىمىز كەرەك. اسىرەسە، حالىقتىڭ نەسىبەسىن نەشەتۇرلى قۋلىقپەن قالتاعا باسقان بايشىكەشتەردىڭ دىنگە ەشبىر قاتىسى بولماسا دا اكە-شەشەسىنىڭ اتىن شىعارۋ ءۇشىن ءزاۋلىم مەشىتتەر سالۋ ارەكەتىن اسىل دىنىمىزگە سىزات ءتۇسىرۋ دەپ ويلايمىن.

ماسەلەن، ءبىزدىڭ قوستاناي وبلىسىنىڭ قارابالىق اۋدانىندا ادىلبەك جاقسىبەكوۆ دەگەن ءبىر بايشىكەش اسا قىمبات گرانيتتەن ۇلكەن مەشىت سالىپ، وعان شەشەسىنىڭ ەسىمىن بەرىپ، «ماشۋرا» مەشىتى اتاندىردى. ءدىنىمىزدى ناسيحاتتاعان بەلگىلى تەولوگتاردىڭ اراسىنان مۇنداي عۇلامانى كەزدەستىرە المادىق. ءسىرا، بار سىڭىرگەن ەڭبەگى جاقسىبەكوۆتىڭ شەشەسى بولعاندىعىنان شىعار. مۇنى از دەسەڭىز، شاعىن عانا قوستاناي قالاسىنىڭ باتىس جاق بولىگى جاعىنداعى شاعىن اۋداندا ارقايسىسى مىڭ ادامنان استام ادام ەركىن سياتىن ەكى بىردەي ۇلكەن مەشىت ىرگەلەس، قاتار بوي تۇزەدى. ءبىرى حالىقتىڭ ەسەبىنەن سالىنسا، ەكىنشىسىن وسىنداعى اسا باي كاسىپكەردىڭ ءبىرى - تولەگەن جايلاۋباەۆ سالدى. بۇل دا بىزدەگى بايلاردىڭ ءوز اتىن شىعارۋ ادىسىمەن ءوزى سالعان مەشىتكە جايلاۋباي اتاسىنىڭ اتىن بەردى دە سالدى. نە ىستەي الاسىڭ، بىزدەگى بايلارعا ەشكىمنىڭ دە ءسوزى وتپەيدى. وزدەرى جەردەگى جارتى قۇداي. ونىڭ ۇستىنە بىزدەگى قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسى تاراپىنان «بۇلارىڭ قالاي؟» دەگەن سۇراق قويىلماسا.

ايتپاقشى، الگى اتاسىنىڭ اتىن بەرگەن جايلاۋباەۆ دەگەن بايىمىز «بۇل مەشىتتى ۇستاپ تۇرا المايمىن» دەگەن سىلتاۋمەن ونى قالالىق اكىمدىككە يتەرە سالعان. سودان قالا اكىمى قاسىنا ءبىر كاسىپكەردى ەرتىپ بارىپ، مەشىتتىڭ ءبىر جىلعى قارىزىن وتەپ قايتتى. «بايلار دا جىلايدى» دەگەن وسى شىعار.

مەشىتتەر جىرى مۇنىمەن دە بىتپەيدى. ەكى مەشىتتى ءبىر جەرگە توپتاستىرىپ قويعاننىڭ سالدارىنان قالانىڭ وزگە شىعىس، وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك بولىگىندە تۇراتىن جۇرتشىلىق قۇران وقىتۋعا نەمەسە ساداقا بەرۋ ءۇشىن بىرنەشە اۆتوبۋسقا اۋىسىپ ءمىنىپ، الەككە ءتۇسىپ جۇرگەنى. بۇل جاقتا قىسىنىڭ قاتتى ءارى التى ايعا سوزىلاتىندىعىن، ايازىنىڭ 40 گرادۋستان كەم بولمايتىندىعىن ەسكەرسەك، مەشىتتەردىڭ اسىعىس-ۇسىگىس، ەشكىممەن اقىلداسپاستان سالىنعاندىعىنىڭ نەگە اكەلىپ سوققاندىعىن سەزىنۋ قيىن ەمەس. ايتپاقشى، ءبىر كەزدەرى اتاقتى كوپەس مۇحامەدجان ياۋشەۆ وسىدان 100 بۇرىن سالىپ بەرگەن، قالانىڭ ءدال ورتاسىنداعى مارال يشان اتىنداعى مەشىتتىڭ ەسىگى تارس جابىلعالى بىرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. كۇردەلى جوندەۋدەن وتكەلى بەرى كىمگە قارارىن بىلمەي، ءالى كۇنگە دەيىن ءارى-ءسارى كۇيدە.

مىنەكەي، قوستانايداعى مەشىتتەردىڭ جايى وسى. مەشىتتەر ءوز الدىنا، جاميعات ءوز الدىنا. باس قالامىزداعى جاڭا مەشىت بوي كوتەرگەندىگىنەن تۋعان سان ءتۇرلى ساۋالداردىڭ ءبىر پاراسى وسىنداي ەدى.

جايبەرگەن بولاتوۆ

Abai.kz