اشارشىلىق جايلى ايتقاندا، ازا بويى قازا بولمايتىندار تەك ۇل­تىن جانىمەن سۇيمەيتىندەر دەر ەدىك. 1920-21 جىلداردى ايتپاعاندا، 1931-32 جىل­دارداعى الاپات اشتىق، جالپى، حح عاسىرداعى قازاقتىڭ ءۇل­كەن تراگەدياسىنا باستاۋ بولعان سول ءبىر ناۋبەتكە بيىل - 80 جىل.

وسىعان وراي، تاياۋدا قازاقستان تاريح­شى­لار قاۋىمداستىعى، قر مەملەكەتتىك ور­تالىق مۇراعاتى، ش.ءۋاليحانوۆ اتىن­دا­عى ينستيتۋتى، «اباي-اقپارات» قازاق ين­تەرنەتىن دامىتۋ قورى جانە «الاش جولى» قوعامدىق قورى، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قور­لارى بىرلەسىپ ۇلكەن كونفەرەنتسيا ۇيىم­داستىردى. «1931-33 جىلدارداعى قا­­زاقستانداعى اشتىق: سەبەبى مەن سال­دارى» اتتى عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفە­رەن­­تسياعا ەلىمىزدە اشارشىلىق تاقىرىبىن سوناۋ كەزدەردەن بەرى زەرتتەپ جۇرگەن مامبەت قويگەلدى، قايدار الداجۇمانوۆ، تالاس وماربەكوۆ، ءازىمباي عالي، سۆەتلانا سماعۇلوۆا سىندى تاريحشىلارمەن قاتار سما­عۇل ەلۋباي سىندى اشتىق تاقىرىبىنا ال­عاش قالام تارتقان جازۋشىلار، قوعام قاي­راتكەرلەرى قاتىستى.

تالاس وماربەكوۆ، تاريحشى:

- اشارشىلىقتا قۇربان بولعان مال مەن جاننىڭ ساندىق كورسەتكىشتەرى جونىندە اركىم ءارتۇرلى دەرەك ۇسىنادى. سونىڭ كوبى - تاريحقا كەزدەيسوق كەلگەندەر. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قازاق تاريحىنا كىرىسكەن شەتەلدىك عالىم روبەرت كونكرەس  اشتىقتا 1 ملن قازاق قىرىلدى دەسە، يوسيفوۆ، ءتو­لەپ­باەۆتار - 1,5 ميلليون، ال ودان ءارى­رەك­تە ازۋلى تاريحشى اعامىز ماناش قو­زى­باەۆ پەن دەموگراف ماقاش تاتىموۆتەر بۇل كورسەتكىشتى 1 ميلليون 750 مىڭ دەپ كور­­سەتكەن. وسىنداي دەرەكتەردى تاريحشى­لار­دىڭ قايدان العانىنا باسقا-باسقا، مىنا ءبىز، تاريحشىلار، تاڭبىز. سەبەبى مۇ­را­عاتتا وتىرىپ، ناعىز دەرەككوزىنە جەتكەن، شىنى كەرەك، ەلىمىزدە ءۇش تاريحشى عانا بار­مىز. ءبىرى ءىرى عالىم، تاريحشى مامبەت قوي­گەلدى اعامىز بولسا، ەكىنشىسى - قايدار ال­داجۇمانوۆ، ءۇشىنشىسى - مىنا مەن. بۇل جەر­دە ايتپاعىمىز: وسىنداي بىرىزدىلىكتىڭ جوق­تىعىنان حالىق قازىر كىمگە سەنەرىن ءبىل­مەيدى. وقۋلىقتار دۇرىس ەمەس، سودان كەلىپ ءبىز ۇبت تاپسىرۋشى ۇرپاقتى قيىندىققا سا­لىپ ءجۇرمىز. سوندىقتان ءبىز قانداي دا ءبىر تا­ريحي كەزەڭىمىزگە جاي قاراماۋىمىز كە­رەك. ويتكەنى تاريحتىڭ دامىماي وتىرۋى­نىڭ ءبىر سەبەبى ءبىزدىڭ سول ناقتى دالەلدەر مەن دايەكتەر، ياعني قۇجاتتار ەمەس، بول­جامدارعا يەك ارتۋىمىزدان دەر ەدىم.

ولەس دوني، جوعارعى رادانىڭ دەپۋتاتى، ۋدار پارتياسىنىڭ مۇشەسى:

- اشتىق - قازاق پەن ۋكراين حالقىن جاقىن­داستىرعان سۇمدىق تراگەديا. قازاق حالقى ءوزىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىندا سۇمدىق قىرعىندار مەن زاۋالداردى باستان وتكەر­دى، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن بارىن سالا كۇ­رەس­تى، تالاپ ەتتى، ايتپەسە جايدان-جاي ءسىز­دەر­دى اشتان قىرماس ەدى. يمپەرياعا ورتا­لىق ازياعا وتەتىن جول كەرەك بولعان، سول سە­بەپ­تى سول جولدا كەدەرگى بولعان قازاق­تار­دىڭ كوزىن جويۋ كەرەك بولعان. ۋكراين حال­قىنا قاتىستى دا ءدال وسى ءسوزدى ايتۋعا بو­لادى. ويتكەنى 1917 جىلى جانە 1921-22 جىلدارى ۋكرايندەر ءوز الدىنا دەربەس ەل بولۋ ءۇشىن قايتا-قايتا كوتەرىلىس، ءدۇمپۋ جاساعان. اشتىق ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تەك سانى­نا عانا زارارىن تيگىزىپ قانا قويعان­داي، ءبىز ۇنەمى ساندىق دەرەكتەر كەلتىرۋمەن شەكتەلەمىز، ول دۇرىس ەمەس. سەبەبى ءبىز ساپا­دان ايىرىلدىق، ولاي دەيتىنىم، اشار­شى­لىق كەزىندە ادامداردىڭ بويىندا جىرت­ق­ىشتىق قاسيەتتەر بوي كوتەرىپ، كوپ تەك­تىلەرىمىز كوز جۇمدى دا، قانداي دا بول­سىن جولمەن ءتىرى قالۋدى كوزدەگەن جانى سىرىلەر قالدى.

قازىر ءبىزدىڭ ۋكراين بيلىگى «گەنوتسيد» ءسو­زىن ايتۋعا قورقادى. ال اشارشىلىق گەنو­­تسيد­­تىڭ ناعىز ءوزى بولدى. ماسەلەن، گەر­ما­­نيا سىعان حالقىنا كەلتىرگەن زارار­لا­رىن گە­نو­تسيد دەپ مويىنداپ، ول ءۇشىن وكىنە­تىن­­دەرىن، ايىپتى ەكەندەرىن مالىمدەدى. ءبىز­دى ازاپ­تاعان يمپەريا وزدەرىنىڭ گەنوتسيد جاساعاندارىن مويىندامايىنشا، تاۋەل­سىز ەل بو­لىپ قالىپتاسا المايمىز.

كونفەرەنتسيا باستالماس بۇرىن جي­نال­عان قاۋىم ەركىن راقىشەۆتىڭ وسى تاقى­رىپ تۋراسىندا تىڭ دەرەكتەرمەن جاسالعان «ۇلت­تىق تراگەديا» اتتى دەرەكتى ءفيلمىن تا­ما­شالادى.

ەركىن راقىشەۆ، رەجيسسەر:

- كەيدە وسى اشارشىلىققا قازاقتار­دىڭ ءوزىن كىنالاپ، «قازاقتار اشتىقتا قى­رىل­سا، وزدەرىنەن دە كىنا بار، ولار جالقاۋ، مال باققاننان باسقا ەشتەڭە قولىمىزدان كەلمەگەن. ايتپەسە مالىمىزدى تارتىپ السا، قۇس اتىپ، بالىق اۋلاپ كۇنەلتۋگە بو­لار ەدى عوي» دەگەن سياقتى پىكىرلەر كەزدە­سە­دى. الايدا مەن مۇ­را­عاتتان قازاقتى ولاي كىنالاۋ قاتە ەكە­نىن دالەلدەيتىن قۇجات تاپتىم. وندا «ەگەر قازاقتار سۋدان بالىق اۋلاسا نەمەسە اۋادان ءبىر قۇس اتىپ السا، كەمىندە سەگىز جىلعا سوتتالسىن» دەپ، كۋي­بىشەۆ قول قويعان. وسىدان كەيىن قازاقتار­دى جالقاۋ دەپ كىم ايتا الار ەكەن؟ بۇل - رەسەيدىڭ ءوز قىلمىسىن جابۋ ءۇشىن كىنا­نى قازاققا يتەرمەلەۋ ءادىسى.

ءتۇيىن

قوجابەرگەن جىراۋدىڭ «ەلىم-اي» ءانى سوناۋ 1723 جىلعى قازاق پەن جوڭعار اراسىندا بولعان «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» تۇسىندا جازىلسا دا، حح عاسىرداعى اشتىقتىڭ كارتيناسىن كوز الدىڭىزعا كەلتىرەتىندەي. اشتىق پەن شولدەن كەزەرگەن ەرىن، نۇرى قاشقان جانارلار، ايتەۋىر، ءال-دارمەنى جەتكەنشە، سوڭعى دەمى شىققانشا سۇيەك پەن تەرىسىنە ءىلىنىپ  كەلە جاتقان قازاقتىڭ بار ارمانى - ءبىر ءتىلىم نان... ءبىر جۇتىم سۋ. سوڭعى دەمى بىتكەندەر ورتا جولدا ءۇزىلىپ، توپ-توپ قۇلاپ جاتقان كار­تينانى، بالكىم، مىناداي اۋزىمىزدان اق مايىمىز اعىپ وتىرعان توقشىلىق زا­مان­دا ەلەستەتۋ، بالكىم، قيىن بولار. بىراق ول - ميلليونداعان قانداسىمىزدىڭ عۇمى­رىن قىرشىننان قيعان تاريحي شىندىق. ءبىز ءوزىمىزدىڭ سول الاپاتتا قىرىلىپ قال­ماي، جاراتقاننىڭ مەيىرىمىمەن ءتىرى قالعانداردىڭ ۇرپاعى ەكەنىمىزدى ۇمىتپايىق!

اۆتور: ءماريام ءابساتتار

"الاش ايناسى" گازەتى