4 جەلتوقساندا الماتى قالاسىندا «رۋحانيات. تاۋەلسىزدىك. مودەرنيزاتسيا» اتتى فورۋمنىڭ ەكىنشى وتىرىسى ءوتتى. فورۋمنىڭ جۇمىسىنا ەلىمىزدىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ تانىمال وكىلدەرى، ساراپشىلار، ساياساتتانۋشىلار، قۇقىققورعاۋشىلار، باق جانە مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى قاتىستى.

فورۋمنىڭ بۇل جولعى نىساناسى - قازاق كوشىنىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيى، ونىڭ تۇرالاپ قالۋ سەبەپتەرىنە قاتىستى قوعامدىق-ساياسي جاعدايدى زەردەلەۋ جانە تالداۋ بولدى. جيىندى اشىپ ءسوز سويلەگەن حالىق جازۋشىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى قابدەش ءجۇمادىلوۆ قازاق كوشىنىڭ قاڭتارىلعانىنا جىل تولعانىن ايتا وتىرىپ، كوشتى جانداندىرۋدىڭ ءبىر تەتىگى رەتىندە، قازاق زيالىلارى ەلباسىنا ۇندەۋ جولداۋى قاجەت دەگەندى ايتتى.
قابدەش جۇمادىلوۆتەن كەيىن ءسوز العان جازۋشى سماعۇل ەلۋباي قازاق كوشىنىڭ توقتاۋىنا جاڭاوزەن وقيعاسىنىڭ سەبەپكەر بولىپ وتىرعانىن ايتادى. ەستەرىڭىزدە بولسا، بىلتىر ءماسىموۆ ۇكىمەتىنىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن قازاق ەتنيكالىق كوشىنە بولىنگەن مەملەكەتتىك كوشى-قون كۆوتاسى توقتاتىلىپ، بۇل ماسەلەنى شەشۋدىڭ جولدارى ىزدەلىنىپ جاتقانىن جانە جاقىن ارادا ارنايى شەشىم قابىلداناتىنىن مالىمدەگەن بولاتىن. ءماسىموۆ ۇكىمەتى وتستاۆكاعا كەتكەننەن كەيىن، جاڭا ۇكىمەتتىڭ الدىندا تۇرعان ماڭىزدى پروبلەمالاردىڭ ءبىرى رەتىندە وسى كوشى-قون اتالعانىمەن، قازاق كوشىن جانداندىرۋعا قاتىستى ءىس-ارەكەت ءازىر بايقالمايدى. قابدەش ءجۇمادىلوۆ پەن سماعۇل ەلۋبايدىڭ بۇگىنگى كوشى-قون پروتسەسىنىڭ توقتاۋىنا كىنالىلەردى ىزدەپ وتىرعانى سودان.
بۇدان كەيىن ءسوز العان ورالمانداردىڭ «جەبەۋ» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى راحىم ايىپ كوشى-قوننىڭ توقتاۋى سوڭعى ءبىر جىلدىڭ ۇدەرىسىندەگى ءىس ەمەس ەكەندىگىن ايتىپ ءوتتى.
- اۋەلى، - دەدى ول، - قىتايدان كەلەتىن قازاقتاردى وسىنداعى تۋىسقاندارىنىڭ جەكە كەپىلدىگى ارقىلى شاقىرتۋدى قازاق­ستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى تاراپىنان توقتاتقانىن، ەكىنشىدەن، كوشىپ-كەلۋ ۆيزاسىن توقتاتىپ، تەك قانا تۋىسشىلاۋ ۆيزاسىن اشۋى سەبەپ بولدى. بۇرىن قىتايدان كەلەتىن قازاقتاردىڭ ۆيزاسىن 1-2 جىلعا دەيىن اشىپ، وسىندا كەلگەندە ۆيزاسىنىڭ ۋاقىتى اياقتالسا، سوزىپ بەرۋشى ەدى، قازىر ولارعا تەك ءۇش ايعا ءبىر مارتەگە ۆيزا اشىلادى جانە ۋاقىتى سوزىلمايدى.
ەكىنشىدەن، ازاماتتىق الۋ ماسەلەسىندەگى قيىندىقتاردى جويدىق دەگەنىمىزبەن، قازىر ولاردى ازاماتتىققا قابىلداۋ ءۇشىن، كەلگەن مەملەكەتىندە سوتتالماعانى تۋرالى انىقتاما سۇراتادى. باسقا مەملەكەتتى قايدام، قىتاي ءوز ەلىندە سوتتالعان ادامدارعا شەتەلگە شىعاتىن رۇقساتتى دا، پاسپورتتى دا بەرمەيدى. سول سەبەپتى دە، بۇل ورىنسىز تالاپ دەپ ويلايمىن. سونداي-اق، تۇراقتى تىركەۋسىز ازاماتتىققا قابىلداماۋ، ستۋدەنتتەردى وقىپ جاتقان وقۋ ورنىنىڭ جاتاقحاناسىنا تۇراقتى تىركەمەۋ ماسەلەلەرى دە كوشى-قوننىڭ توقىراۋىنا تۇرتكى بولىپ تۇر.
بۇدان كەيىن ءسوز العان تاريح عىلىم­دارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءنابيجان مۇحامەدحانۇلى:
- ەتنيكالىق قازاقتاردى ورالتۋدىڭ ءبىر جولى - شەتتەگى اعايىنداردى قازاقستاندا وقىتۋ. سوڭعى جيىرما جىلدا قازاق دياسپوراسىنىڭ بالالارى ءۇشىن 2 پايىز ءبىلىم كۆوتاسى ءبولىنىپ كەلەدى. بۇل شامامەن - 1400 ورىن. قازىر ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى دايىندىق فاكۋلتەتىندە ارنايى 1400 ورىن بولىنگەن. الايدا جىل وتكەن سايىن بۇعان وقۋعا كەلۋشىلەردىڭ سانى ازايىپ بارادى. بۇعان باستى سەبەپ ۆيزانىڭ ۋاقىتىندا بەرىلمەۋى جانە ونىڭ قاجەتتى جاعدايدا سوزىلماۋى. دايىندىق فاكۋلتەتتەرىنە قۇجات 30 تامىزعا دەيىن قابىلدانادى. وعان وقۋعا تۇسكەن ستۋدەنتتەردەن وقۋ ۆيزاسىن الىپ كەلۋ تالاپ ەتىلەدى. بالالار وقۋ وقۋدىڭ ورنىنا قىتايعا قايتا ورالىپ، وقۋ ۆيزاسىن الۋعا كوپ ۋاقىتىن سارپ ەتەدى. ءارى ونى بەرۋدىڭ ماشاقاتى وتە كوپ ەكەن. ماسەلەن، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ارقىلى ولارعا ارنايى شاقىرتۋ جىبەرىپ، وقۋ ۆيزاسىن سۇراپ حات جازعانىمىزعا قاراماستان، كۇزدە وقۋعا تۇسكەن ون ستۋدەنتتىڭ ۆيزاسى ءالى دايىن ەمەس. سەبەبى، قىتاي تاراپى ەندى ولاردىڭ قازۇۋ ستۋدەنتى ەكەندىگىن ايعاقتايتىن انىقتاما سۇراتىپ جاتقان كورىنەدى. سول سەبەپتى دە، دايىندىق فاكۋلتەتىندە وقۋعا كەلگەن بالالار ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما ارقىلى وقيتىندىقتان، ولاردان وقۋ ۆيزاسىن تالاپ ەتۋدى توقتاتسا، ەكىنشىدەن، ولاردىڭ شەتەلدە وقىپ كەلگەن ديپلومدارىن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىندە نوستريفيكاتسيادان، ياعني ارنايى ساراپتان وتكىزۋ ءداستۇرى قالىپتاستى. بۇل دا ءبىراز ۋاقىتتى شىعىندايتىن، ورىنسىز تالاپتاردىڭ بىرىنە اينالدى. ەگەر، قۇجاتتىڭ جالعان، جالعان ەمەس ەكەندىگىن تەكسەرۋ قاجەت بولسا، ونى وسىنداعى سول مەملەكەتتەردىڭ ەلشىلىكتەرى ارقىلى انىقتاۋعا بولادى عوي. كەيبىر بالالاردان بەلگىلى ءبىر ۋنيۆەرسيتەتتە وقىعانىن راستايتىن انىقتاما سۇراتىپتى، ال ول ۋنيۆەرسيتەتتەر ءبىزدىڭ ديپلومىمىز انىقتاما رەتىندە بەرىلگەن، ودان ارتىق قانداي قۇجات كەرەك دەپ بەرمەپتى. سول سەكىلدى قازاقستاندا جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىمدى جالعاستىرۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە دە تىعىرىققا تىرەيتىن ماسەلەلەر كوپ. كوبىندە ولاردان تۇراقتى تىركەۋ جانە ازاماتتىققا قۇجات وتكىزدى دەگەن انىقتاما تالاپ ەتەدى. ەگەر ول انىقتاما بولماسا، قۇجاتتارىن قابىلدامايدى. قازىر قالادا تىركەۋ ءتارتىبىنىڭ كۇشەيتىلۋى سالدارىنان، تىركەۋگە تۇرۋ قيىندادى. ال تۇراقتى تىركەۋى جوقتاردى ازاماتتىققا قابىلدامايدى. ياعني بۇل قۇجاتتىڭ دا وقۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ تۇرعانى ايدان انىق. تاعى ءبىر ماسەلە، بۇرىن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ جاتاقحاناسىندا تۇراقتى تىركەۋگە الىپ، سول تىركەۋمەن ازاماتتىققا قۇجات تاپسىرۋعا رۇقسات بار ەدى. قازىر سول جاقسى تاجىريبە كەلمەسكە كەتكەن. بۇگىندە جاتاقحانالار وقۋ ۆيزاسى بولماسا، ۋاقىتشا تىركەۋگە دە تۇرعىزبايتىن بولدى، - دەدى ول.
2010 جىلدىڭ 6 جەلتوقسانىندا سول كەزدەگى ىشكى ىستەر ءمينيسترى سەرىك بايماعامبەتوۆتىڭ ەكس-دەپۋتات بەكبولات تىلەۋحاننىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالىنا وراي جازعان رەسمي حاتىنا سۇيەنسەك، 1991-2008 جىلدار ارالىعىندا شەتتەن كەلگەن 775 مىڭ 206 قازاق قازاقستان ازاماتتىعىنا قول جەتكىزگەن. بۇل قازاقستانعا ورالعان 800 مىڭ ادامنىڭ ءبىرازى ءولى جاندار ەكەن دەگەن مالىمەتتى جوققا شىعاراتىن دەرەك. ال ولاردىڭ 20 جىلداعى وسىمىمەن 1 ميلليوننان استام قازاقتىڭ ءبىزدىڭ دەموگرافيامىزدىڭ كەمدىگىن تولتىرعانى ءمالىم. وكىنىشتىسى، سول كوشتىڭ قاڭتارىلۋى. ونىڭ قاشان، قانداي جاعدايدا جولعا قويىلاتىنى ازىرگە بەيمالىم.

ەسەنگۇل كاپقىزى

"تۇركىستان" گازەتى