سارتر قازىر ءتىرى بولسا، ءىسى رەسەيمەن بولار ەدى. جوق، ول ساياسات ساپىرىپ، رەسمي بيلىكتىڭ وزبىرلىعىن تىزۋمەن اۋرەلەنبەس ەدى. ول پۋتيندى قويا تۇرىپ، الدىمەن ورىستىڭ بۇقارا حالقىن سىنار ەدى. ول سىناعاندا جۇرت قاشارعا جەر، كىرەرگە تەسىك تاپپاي قينالار ەدى.

سارتردى «ەكزيستەنتسياليزم پروكۋرورى» دەپ اتايتىندار بار. ەركىندىگىڭدى تەرگەگەندە تىم قاتال، تىم ادىلەت­تى. قىرىق سىلتاۋ ايتىپ اقتالا المايسىڭ. سيتۋا­تسياڭدى جىلىكتەپ تالدايدى دا، جالعان اليبيلەرىڭدى ءبىر بىرلەپ قيراتىپ، دياگنوزىڭدى قولىڭا ۇستاتادى. جاۋاپكەرشىلىگىڭدى شىڭعىرتىپ موينىڭا ىلەدى.
ول – ماريۋپولدە، بۋچادا، جالپى وسى سوعىستا قازا بولعانداردىڭ وبالى تەك پۋتيندە عانا ەمەس، ەلدىڭ بارلىق ازاماتىندا ەكەنىن اششى دالەلمەن، سويقان افوريزمدەرىمەن ساناڭا جەتكىزىپ بەرەر ەدى. «حالىق» دەگەن جالپىلاما ءسوز. ال سارتر تەك ەكزيستەنتسياليست ەمەس، ول سونداي-اق فەنومەنولوگ، پەرسوناليست. ياعني بۇقارانى تۇتاس سوت­تاي سالمايدى. بۇقارا ىشىندەگى اركىمنىڭ ۇلەسىن، جەكە ادامنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ەرەكشەلەپ كورسەتىپ بەرەر ەدى.

سولدات ءبارىن كومانديرگە جابادى: «بۇل اسكەري ءتارتىپ»، «بۇيرىق سولاي»، «قورعانۋ ءۇشىن ات­تىم»، – دەيدى. قالاي اقتالساڭ دا مەيلى، شۇرىپپەنى باساردا ەركىڭ وزىڭدە بولعانىن دالەلدەپ بەرەر ەدى «ايىپتاۋشى فيلوسوف». باسقاسىن بىلاي قويعاندا، تريبۋنالعا تارتىلىپ، ساتقىن رەتىندە اتىلىپ كەتسەڭ دە بەيبىت ادامعا وق جاۋدىرماۋدىڭ امالىن تابار ەدىڭ. ءولىم باردا قورلىق جوق. ولاي ىستەمەۋىڭە ەكى-اق سەبەپ اسەر ەت­تى: قورقىنىشىڭدى جەڭە المادىڭ نەمەسە قۇلقىنىڭدى تەجەي المادىڭ.

ءدىنشىل ءبارىن قۇدايعا جاپپاق بولادى. «ءبىزدىڭ قولدا نە بار دەيسىڭ؟ قۇدايسىز قۋراي دا سىنبايدى. مۇنىڭ ءبارى ءتاڭىر ءىسى»، – دەپ اقتالادى. ول دا سول ەكى سەبەپتىڭ ىقپالىمەن قۇدايشىلىعىن ايتپادى – قورىقتى نەمەسە جىلى ورنىن ساقتاپ قالعىسى كەلدى.

– مەنىڭ نە كىنام بار؟ ءبىزدى كىم تىڭداپ جاتىر؟ اۋىلدا كارتوپ ەگىپ جۇرگەن شارۋا­مىن. مەنەن نە سۇرايسىڭ – دەيدى مۇجىق.

– سوتسيۋم دەگەن بولادى. بۇقارا قوزعالۋ ءۇشىن قوعامدا وعان قاجەت­تى شارت­تار تۋ كەرەك. ايتپەسە ءبىر ادام ەشتەڭە وزگەرتە المايدى، – دەر بالكىم كوزىلدىرىگىنىڭ اينەگى جيىرما سانتيمەتردى قۇرايتىن عالىمسىماق بىرەۋ.

– ادامنىڭ ەركىندىگى شەننىڭ يەرارحياسىنا تاۋەلدى. قىزمەتىڭ نەعۇرلىم جوعارى بولسا سوعۇرلىم ەركىنسىڭ. ال ءبىزدىڭ ەركىمىز – پۋتين، – دەپ اقتالار تاعى بىرەۋ.

– ادام دەگەن جارىقتىق، جەل ايداعان قاڭباق سياقتى. نەمەسە قۇم دالانىڭ ءبىر تال قيىرشىق تاسى. تابيعاتىمىزدان دارمەنسىز جاراتىلىسپىز، – دەر ەدى ءبىر ناتۋراليست.

– پۋگاچەۆا بۇرقىلداپ ەلىن تاستاپ كەت­تى. سودان بىردەڭە وزگەردى مە؟ – دەر ەدى ءبىر سكەپتيك.

– تەلەۆيزوردان ەستىدىم، سوعان سەنىپ قالدىم – دەر ەدى نادان.

– تاعدىردىڭ سالعانىن كورەرمىز، بىردەمەسى بولار، – دەيدى كونبىس.

بىراق سارتردىڭ وتە سالقىنقاندى ايىپ­تاۋشى ەكەنىن ايت­تىق. ول ءتىپتى تاريحتى قوپارىپ، ءبىر ادامنىڭ ميلليون تاعدىرعا اسەر ەتكەن وقيعالارىن ءتىزىپ تە اۋرە بولمايدى. ادامدا ەرىك بار ەكەنىن كولدەنەڭ تارتىپ، سونى قالاي پايدالانعانىڭدى قايتا-قايتا سۇرار ەدى.

كوكتەن جەبىرەيىلدىڭ ءوزى ءتۇسىپ، قۇلاعىڭا سىبىرلاسا دا قابىلداعان شەشىمىڭنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ءوزىڭنىڭ عانا موينىڭدا. جەر استىنان ءازازىل شىعىپ، جەلكەڭە وتىرىپ ازعىرسا دا جاۋاپكەرشىلىگى ساعان كەلەدى.

جالانى اففەكتىگە، ۇرەيگە، اڭعالدىعىڭا، بەيساناعا، بۇيرىققا، زاڭعا، داستۇرگە، تاربيەڭە، دىنىڭە، دىنسىزدىگىڭە، تەمپەرامەنتىڭە، پسيحيكاڭا، بالا- شاعاڭنىڭ اش جاتقانىنا، شەشەڭنىڭ اۋزىنا سۋ تامىزۋ كەرەك بولعانىنا، ءوزىڭدى بىرەۋ ولتىرەم دەپ بوپسالاپ جاتقانىنا، ولاي ەتسەڭ قوعامنان شەت­تەپ قالاتىنىڭا، جەتىم وسكەنىڭە، ەركە وسكەنىڭە، وسكەن ورتاڭ سونداي بولعانىنا جابا المايسىڭ.

ساعان تەك اقىل-ەسىڭنىڭ كەم بولۋى عانا جەڭىلدىك بەرە الادى.
«مەن جۋرناليست ەدىم، تەك اقپارات تاراتۋمەن اينالىسامىن»، «بلوگەرمىن، بوتپىن، تارىسى پىسكەننىڭ تاۋىعى بولام»، «دارىگەرمىن – قولىمنان ەمدەۋ عانا كەلەدى، ساياسات­تى تۇسىنبەيمىن»، «ءانشىمىن، بيلىككە قارسى شىقسام ساحنامنىڭ ەسىگى جابىلادى»، «مۇعالىممىن، مەن تەك سايلاۋ كەزىندە عانا ساياساتقا ەرىكسىز ارالاسام»، «سپورتشىمىن. جۇرت كوشەگە شىقپاي جاتىر، ايتپەسە مەن دە شىعار ەم»، – دەپ اقتالا المايسىڭ. سارترگە ونداي ءۋاج وتپەيدى. بالكىم، ونىڭ ورنىندا كاميۋ بولسا تۇسىنىستىكپەن قارار. بىراق سارتردا مۇڭكىر-ناڭكىردىڭ سيپاتى بار.

ونىڭ تىلىمەن ايتقاندا: «ادام تاڭداۋ جاساۋعا ەرىكتى. جاي عانا ەرىكتى ەمەس، ەرىكتى بولۋعا ءماجبۇر. چەلوۆەك وسۋجدەن بىت سۆوبودنىم. ياعني ەركىندىگىڭنەن باس تارتۋ دا ەركىندىگىڭدى پايدالانۋ ارقىلى ىسكە اساتىن اكت».
بىراق قايتەسىڭ ەندى، سارتر جوق. ەۋروپادا باتىرىپ ايتاتىن فيلوسوف تا قالمادى.

ارينە، ول ءتىرى بولسا، ۋكراينا تۋرالى دا بىرەر ءسوز ايتار ەدى. «مى نيكوگدا نە بىلي تاك سۆوبودنى، كاك ۆو ۆرەمەنا نەمەتسكوي وككۋپاتسي» دەگەن ءسوزى فرانتسۋزدان گورى، ۋكرايندارعا كوبىرەك كەلەدى. ارعى-بەرگى تاريحتا ۋكراينداردىڭ ءدال بۇلاي ەركىن بولعان كەزىن بىلمەيمىن.

بۇل ءوزى حالىق ءۇشىن اۋىر كەزەڭ بولعانىمەن، بولمىستىڭ اشىلۋىنا تاپتىرمايتىن مۇمكىندىك. كەركەگارد ايت- پاقشى «نە بۇك، نە شىك بولاسىڭ». تاڭداۋ الدىنا تۇرعان ادام عانا شىن مانىندە ءتىرى جان. بولمىس – تاڭداۋ جاساۋ ارقىلى عانا اشىلادى.

زەلەنسكيدىڭ ورىس اسكەرى ۋكرايناعا كىرەردەن ءبىر كۇن بۇرىن «مەن باسقا ادام ەدىم» دەيتىنى بەكەر ەمەس. ءبىر كەزدەگى سايقىمازاق ءارتىس قازىر ەۋروپالىق ليدەرلەر رەيتينگىندە ءبىرىنشى تۇر. بىلىكتىلىگى، بىلىمدىلىگى، پاراسات-پايىمى، شەبەر ساياساتى، تاكتيكالىق جەڭىسى ءۇشىن ەمەس (!), جاساعان تاڭداۋى مەن تاۋەكەلى ءۇشىن.

ياعني تىعىرىققا تىرەلگەندە عانا، قاسىرەتپەن بەتپە-بەت كەلگەندە عانا بولمىستىڭ تۇلەۋىنە مۇمكىندىك اشىلادى. ادامنىڭ شىنايى ەركىندىگى دە وسىنداي ءسات­تە ورگە قالقىپ شىعادى. ال بىلايعى كەزدەگى ەركىندىك تۋرالى تۇسىنىگىڭنىڭ ءبارى انشەيىن بوس ءسوز نەمەسە «تۇتىنۋشىلىق ەركىندىك».
بۇل تۇرعىدان ۋكراينا وتە بيىك رۋحاني دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، ۇلت­تىق بىرلىكتى سەزىندى. بەيبىت زامان ەليتا اراسىندا زالىمدار مەن الاياقتاردىڭ، فاريسەيلەردىڭ جاسىرىنىپ جۇرۋىنە كوپ مۇمكىندىك بەرەدى. كەرەمەت ادامنىڭ ماسكاسىن كيىپ الىپ، اۋىق-اۋىق پوپۋليستىك ۇران اتىپ، ەكونوميكا ءۇشىن الاڭداپ، ەلدىڭ الەۋمەت­تىك جاعدايى ءۇشىن كوكىرەگىڭ قارس ايىرىلعانداي كەيىپ تانىتىپ وتىرساڭ جەتكىلىكتى. بىراق بىلايعى كەزدە ونىڭ كىم ەكەنىن اشكەرەلەۋ قيىن. ويتكەنى ول جەردە تاۋەكەل جوق، تاڭداۋ جوق. سوعىس باستالعان كۇنى ۋكراينا سونداي ارامزالاردان ءبىر تازارىپ الدى. كەمە سۋعا باتاردا ەگەۋقۇيرىقتار ءبىر كۇن بۇرىن سەكىرەدى. باسقارۋشى ەليتا مەن بيزنەسمەندەردىڭ ءبىرازى ەلدەن تابانىن جالتىرات­تى. ءدال قازىر الەمدە تۇتاستىعى ۋكراينداي ەل بار ما ەكەن؟!

ساكەن نۇرقابەكۇلى

دەرەككوزى: قازاق ادەبيەتى

Abai.kz