بەيسەنبى, 25 ءساۋىر 2024
بىلگەنگە مارجان 4609 13 پىكىر 2 شىلدە, 2022 ساعات 17:54

قاتەلىك كىمنەن كەتكەن؟!

كەيبىر عىلىمي جۇمىستارداعى «موڭعول» جانە «تاتار» اتاۋى - جالپىلاما اتاۋلار جانە ولار اۆتور تۇرعىسىنان كەتكەن قاتەلىكتەر ەكەندىگىن  كەيىنگى جىلدارى ءبىراز عالىمدار مەن جازۋشىلار  عىلىمي ەڭبەكتەرىندە ۇنەمى  كورسەتىپ  كەلەدى.

ءوز ۋاقىتىندا ەۋروپالىق ساياحاتشىلار، جىلناماشىلار مەن عالىمدار ازيانىڭ  شىعىس جۇرتىن، اسىرەسە،  ورتالىق ازيا ەلدەرىن، ولاردىڭ ۇلتىنا قاراماي تاتارلار نەمەسە موڭعولدار دەپ  بىرنەشە عاسىر  بويى جازىپ كەلدى. سونداي-اق ارتىنداعى جازىپ  قالدىرعان  عىلىمي  ەڭبەكتەرىندە  دە  اتاۋلار وسىلاي قاتە كۇيىندە  كەتە  بەرگەن. تەك كەيىنگى جىلدارى عانا ءبىراز عالىمدار مەن جازۋشىلار  اق  پەن  قارانى  ايىرعانداي ءار ۇلتتىڭ تاريحىن، ءداستۇرىن ارنايى كەلىپ ءجۇرىپ  زەرتتەپ، زەردەلەپ كەزىندەگى  تاريحتا كەتكەن  قاتەلىكتەردى  تۇزەتە باستادى.

سونداي ءبىر ەۋروپالىق  عالىمنىڭ بىرەۋى اعىلشىن  حيلدا حۋكحەم ەدى.  ول تۋرالى جازۋشى، عالىم ر.پ.حراپاچەۆسكي بىلاي دەيدى:

...رياد فورمۋليروۆوك اۆتورا موجەت ۆىزۆات نەدوۋمەنيە تسەنترالنو ازياتسكوگو چيتاتەليا. ۆ چاستنوستي، ح. حۋكحەم نازىۆاەت تيمۋرا «تاتارينوم»، ەگو نارود «تاتارامي»، ەگو ۆويسكو «تاتارسكيمي»، ينوگدا  «مونگولامي»، توگدا كاك سوۆەرشەننو وچەۆيدنو، چتو رەچ يدەت و تيۋركاح – كيپچاكاح. سكورەە ۆسەگو، ەتو دان تراديتسي، سلوجيۆشەيسيا ۆ زاپادنوي ليتەراتۋرە، گدە يزداۆنا ۋستانوۆيلوس نازىۆات ۆسە نارودى تسەنترالنوي ازي ودنيم يمەنەم – تاتارى يلي مونگولى. ناچيناەتسيا ەتا تراديتسيا س ماركو پولو، ۆەنەتسيانسكوگو كۋپتسا، كوتوروي ۆ سەرەدينە XIII ۆەكا سوۆەرشيل پۋتەشەستۆيە ۆ كيتاي ي تسەنترالنۋيۋ ازيۋ. ون دال ۆسەم نارودام، جيۆۋششيم نا دالنەم ۆوستوكە، سيبيري ي تسەنترالنوي ازي، ودنو كوللەكتيۆنوە نازۆانيە «تاتار» يلي جە  «مونگول». تيۋركي ۋ نەگو ستالي تاتارامي ي مونگولامي، حوتيا ون ي زامەتيل، چتو گراموتا حۋبيلايا (شىڭعىس حاننىڭ بالاسى قۇبىلاي) ، پەرۆوگو يمپەراتورا كيتايا (وبەدەنيتەل), ناپيسانا نا تيۋركسكوم يازىكە. چينگيسحانا ون نازۆال «تسارەم ۆسەح تاتار»، ا حۋبيلايا  ون وكرەستيل «شەستىم ۆەليكيم گوسۋدارەم ۆسەح تاتار» (ماركو پولو «كنيگا ماركو پولو و رازنووبرازي ميرا» ، زاپيساننايا پيزانتسەم رۋستيكانو ۆ 1298 گ.).

   ...سام ماركو پولو بىل ۆۆەدەن ۆ زابلۋجدەنيە تەم، چتو ۋ تاتار ي مونگول  نە بىلو سلوۆو «تيۋرك» ي ۆسەح تيۋروك وني نازىۆالي تاتارامي، ينوگدا مونگولامي، يح پلەمەنا  - تاتارا - مونگولسكيمي، ا يازىك يح  -  تاتارسكيم. ەتۋ جە وشيبكۋ پوۆتوريالي ي منوگيە ازياتسكيە ي ەۆروپەيسكيە اۆتورى.

قۇرمەتتى ، وقىرماندارىم! قاتەلىكتىڭ كىمنەن باستالعاندىعىن وزدەرىڭىز  بايقاپ وتىرعان شىعارسىزدار. تۇركىلەردى سول زامانداردا  ءبىر-اق سوزبەن،  «موڭعولدار» نەمەسە «تاتارلار» دەپ  جالپىلاما  تۇردە  جازىپ  كەتكەن. بەرىلگەن وقيعالار دۇرىس، بىراق، ۇلتتاردىڭ اتاۋىنان ۇلكەن قاتەلىك كەتكەن. بىراق ولار وزگە قۇرلىقتىڭ جانە وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى  بولعاندىقتان، جازعان  ەڭبەكتەرىندە  قاتەلىككە  ۇرىنعان. وسىعان قاراپ، ەشقانداي زەردەگە سالماي، ساراپتاماي، ىزدەنبەي، ۇڭىلمەي كەيىنگى كەيبىر ءبىزدىڭ عالىمدارىمىز بەن جازۋشىلارىمىز  ءالى كۇنگە دەيىن قالىڭ وقىرماندى شاتاستىرىپ، اداستىرىپ كەلەدى. سوندىقتان، الداعى كەزەڭدە ءبارىن ءوزىنىڭ اتىمەن اتاعانىمىز دۇرىس-اۋ دەيمىن. بۇل قازىرگى  بيلىكتە جۇرگەن  ءبىزدىڭ  اعايىندارىمىزعا دا، زيالى قاۋىم وكىلدەرىنە دە قۇلاققاعىس.

    سونىمەن، ءارى قاراي كەتتىك.

 «ۆ XVI ۆەكە زاپادنىە يستوريكي ناچالي يمەنوۆات تاتارامي ۆسە ۆوستوچنىە نارودى، ناسەلياۆشيە تەرريتوريۋ وت  ۆولگي دو كيتايا ي وت تيبەتا دو لەدوۆيتوگو وكەانا، سووتۆەتستۆەننو نازىۆايا ي تيۋركسكي يازىك، ا تاك جە درۋگيە يازىكي ەتوگو رەگيونا تاتارسكيمي. پريچەم ي رۋسسكيح وتوجدەستۆليالي س تاتارامي، ا موسكوۆكوە كنياجەستۆو نازىۆالي «تاتاريەي»، پوسكولكۋ ۆ سۆوە ۆرەميا رۋسسكيە بىلي پوددانىمي زولوتوي وردى.

      ك تاتارام ي مونگولام ستالي وتنوسيت نە تولكو پرەدستاۆيتەلەي رازليچنىح تيۋركسكيح نارودوۆ، نو ي ۆسەح مۋسۋلمان. تاك پرويزوشلو س بۋلگارامي، درەۆنيمي جيتەليامي سرەدنەگو پوۆولجيا، كوتورىە بىلي پرەۆراششەنى ۆ سوۆەرشەننو نوۆىي ەتنوس، ۆ تاتار ي نازۆانيە ەتو سوحرانيلوس دو سيح پور، نەسموتريا نا ەگو يستوريچەسكۋيۋ نەلەپوست.

     رەشيتەلنىي پوۆوروت ۆ ستورونۋ بولەە ناۋچنوگو پودحودا ك ەتومۋ تەرمينۋ ناچيناەتسيا س ۆەليكوگو نەمەتسكوگو ۋچەنوگو ا.گۋمبولدتا.

     وگرومنوە زناچەنيە ۆ يسسلەدوۆاني يستوري تيۋركوۆ يمەلي رابوتى روسسيسكوگو ۆوستوكوۆەدا ي.بيچۋرينا. فاكتيچەسكي س نەگو ناچيناەتسيا ناستوياششەە ناۋچنوە يسسلەدوۆانيە تيۋركسكيح نارودوۆ، ي ۆو منوگوم ەگو ترۋدى وپرەدەليلي ستانوۆلەنيە ۆ XI – X ۆەكاح وتدەلنوي ناۋكي پو تيۋركام، نازۆاننوي تيۋركولوگيەي.

   ترۋدامي ا.ۆامبەري، ۆ. بارتولدا، م. ا. بەللا ي در.تيۋركولوگيا بىلا پودنياتا نا ۆىسوكي ناۋچنىي ۋروۆەن ي ستالا ۆاجنەيشەي ناۋچنوي ديستسيپلينوي، ۆ كوتوروي بىلي سكونتسەنتريروۆانى يستوريا، فيلولوگيا، ليتەراتۋروۆەدەنيە ي ۆوستوكوۆەدەنيە. بىل سوبران وگرومنىم فاكتيچەسكي ماتەريال، وپۋبليكوۆانى يستوچنيكي، كوتورىە شيروكو راسكرىۆالي پرەكراسنىي مير يستوري تيۋركوۆ.

    ...ۆدوباۆوك، ۆ پوسلەدنيە گودى ۆسە يسسلەدوۆاتەلي ەۆروپى ي روسسي ۆ سۆويح  ناۋچنىح رابوتاح,   نازۆالي ۆسە  سۆويمي  يمەنامي،  چينگيسحانا ي ەگو سىنوۆەي، ا تاك جە  تيمۋرا نازۆالي «تيۋركامي»، - دەيدى  جازۋشى جانە عالىم، شىعىس تانۋشى ر.پ. حراپاچەۆسكي.

    وسى ءۇزىندى  كەلتىرىپ  جازىلعانداردى ءاردايىم ەستەرىڭىزدە ۇستاڭىزدار!  شىڭعىس حاندى «موڭعول» نەمەسە، ءامىر تەمىردى «تاتار» دەۋ وتە ۇيات نارسە. ول ءبىلىمنىڭ تايازدىعى مەن ساۋاتتىڭ شامالى ەكەندىگىن كورسەتىپ تۇرادى.

 

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

Abai.kz

13 پىكىر