ۇلى ۇستاز احمەت بايتۇرسىنۇلى تەك عىلىمي شىعارماشىلىقپەن، اعارتۋشىلىقپەن شەكتەلمەي، وتارلىق قامىتتا تۇنشىققان حالقىنىڭ ەلدىگىن جاڭعىرتۋ جولىنا دا كوپ كۇش-جىگەرىن جۇمسادى.

ول بۇگىندە ءوزىمىز الاش دەپ اتاپ جۇرگەن  قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باعدارلاماسى ىسپەتتى قۇجاتتى – اتاقتى قوياندى پەتيتسياسىن جازدى. قوزعالىس مۇددەسى ءۇشىن تەرەڭ دە جان-جاقتى جۇمىس جۇرگىزگەن، حالىقتىڭ «كوزى، قۇلاعى، ءتىلى» بولا بىلگەن «قازاق» گازەتىن شىعاردى.

مونارحيا قۇلاعان جىلعى العاشقى قازاق سەزىنىڭ جۇمىسىن باسقاردى. ەكىنشى جالپىقازاق سەزىندە الاش اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋىنا اتسالىستى. وقۋ كوميسسياسىنىڭ توراعالىعىنا سايلاندى.

ازامات سوعىسىنىڭ شىرعالاڭدارى كەزىندە باسقارۋدى وڭتايلاندىرۋ ماقساتىمەن ەكى ءبولىم قۇرىلعاندا، الاش-وردانىڭ شىعىس بولىمىنە قاراستى تورعاي بولىمشەسىندە ىستەدى.

الاش-وردا اتىنان سوۆەت ۇكىمەتىمەن كەلىسسوزگە باردى. ناتيجەسىندە ول رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ حالكومكەڭەسى قۇرعان قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ قۇرامىنا ەنگىزىلدى.

قازرەۆكوم قۇرامىندا ولكەنىڭ سوۆەتتىك اۆتونومياسىن دايىنداۋ ىسىنە بەلسەنە كىرىستى. قازاققا ازاتتىق اپەرەدى دەگەنمەن سەنىممەن بولشەۆيكتەر پارتياسى قاتارىنا كىردى. بۇكىلرەسەي ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلاندى.

بىراق جاقىنىراق بىلگەن سايىن سوۆەت وكىمەتىنىڭ قازاق ىشىندەگى ءىس-ارەكەتىنە، قازاق ولكەسىن باسقارۋدى نيەت ەتكەن رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ جۇمىسىنا كوڭىلى تولمايدى. جاريالى ۇران مەن ناقتى پراكتيكا ارسىندا جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىق بار ەكەنىن كورەدى. سودان 1920 جىلعى 17 مامىردا ماسكەۋدە پرولەتاريات كوسەمى، پرەدسوۆناركوم ۆلاديمير يليچ لەنينگە ارنايى حات بەرەدى.

بۇل قازاق تىرشىلىگىنە كۇشتەپ تاڭىلعان سوۆەتتىك بيلىكتىڭ نەويمپەريالىق سيپاتىن اشكەرەلەپ، ونى تۇزەتۋدىڭ جولىن نۇسقاعان، سودان بەرى 100 جىل وتسە دە  قورىتقان ويلارى وزەكتىلىگىن جويماعان، ءتىپتى بۇگىنگى ساياسي ەليتانىڭ دا مۇقيات وقىپ، زەردەلەپ، باسشىلىققا الۋىنا تۇراتىن وتە كەمەل  ەڭبەك ەدى.

مۇندا احاڭ قازرەۆكومنىڭ ون ايدان بەرى «ەشتەڭە تىندىرماعانىن» ايتادى، ناتيجەسىزدىكتىڭ نەگىزگى ەكى سەبەبىن اتايدى.  ءبىرىنشى سەبەپ رەتىندە – قازاق ولكەسىن باسقارۋعا قويىلعان ورتالىق وكىلىندە دە، ورتالىقتىڭ وزىندە دە قازاق ماسەلەسى جونىندە ايقىن كوزقاراس،  ولكەنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەلەپ-ەسكەرەتىن باعىت-باعدار جوقتىعىن ايتادى.  ەكىنشىسى سەبەپ – ورتالىق وكىلى مەن حالىق اراسىندا ءوزارا سەنىمنىڭ جوقتىعى دەيدى.

سوسىن رەسەي پاتشالىعى نەگىزگى حالقىنىڭ قولىمەن «قازاقتاردى عاسىرلار بويى توناپ، ەزگىگە سالىپ كەلگەنىن» لەنيننىڭ ەسىنە سالىپ، ەندى وسى نەگىزگى حالىقتىڭ پرولەتارياتى ءوزىن «كەشەگى قانالعان حالىقتاردىڭ موينىنا ءمىنىپ، قۇلدىققا سالعىسى كەلەتىن جاڭا مىرزالار ەمەس، قايتا، ولاردى  ازات ەتۋشى ەكەنىن» ىسپەن دالەلدەپ، كورسەتۋگە ءتيىس دەيدى. الايدا «جەرگىلىكتى كوممۋنيست جولداستار قازاقتاردى ەشنارسە تۇسىنبەيدى دەپ ويلايدى، قيتۇرقى، ايلالى ساياساتقا سالىپ، ەڭبەكشى قازاق حالقىنا ولاردىڭ تۇرمىسىن سوۆەتتىك نەگىزدە قۇرۋعا تۋىسقاندىق كومەك بەرۋدىڭ ورنىنا، ءارتۇرلى قۋلىقتار ارقىلى  وزدەرىنىڭ ۇستەمدىكتەرىن كورسەتىپ وتىر» دەپ، قولدانىستاعى ءىس-داعدىنى اشكەرەلەيدى.

وسىنداي كەيىپتەگى بۇگىنگى ورىستار «وزدەرىن ينتەرناتسيوناليست-كوممۋنيست» دەپ اسپەتتەگەنمەن، عاسىرلار بويى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ايلالى ساياساتىن باستان كەشىپ كەلە جاتقان وزگە تەكتى ۇلتتار سەنىمىنە كىرە المايدى دەپ مالىمدەيدى. ايلا-شارعىلى ساياساتپەن كومكەرىلگەن الدامشى ءۇمىت ۇزاققا اپارمايدى، پاتشا وكىمەتى كەزىندەگىدەي  قاناۋعا، وزبىرلىققا دەگەن ىشتەي وشپەندىلىك پەن جيىركەنىشكە تۇنعان قازاقتاردىڭ نارازىلىعىن ارتتىرا تۇسەدى دەيدى.

مۇندايدى بولدىرماۋ ءۇشىن سوۆەت وكىمەتىنە ەكى جولدىڭ ءبىرىن تاڭداۋى كەرەك، ءبىرى – «بارلىق جەردە پاتشا گۋبەرناتورلارى مەن گەنەرال-گۋبەرناتورلارىنىڭ ورنىنا جاڭا ديكتاتورلار تاعايىنداۋ»، ەكىنشىسى – «قازاقتىڭ ەڭبەكشى حالقىنىڭ سەنىمىنە يە بولۋ».  ءبىرىنشى جولدى تاڭداعان جاعدايدا سوۆەتتىك قۇرىلىستىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراۋى مۇمكىن، ال ەكىنشىسىن تاڭداسا – جاڭا قۇرىلىستىڭ ىرگەتاسى بەرىك نەگىزگە قالاناتىن بولادى دەپ،  ونى لەنينگە بىلاي تۇسىندىرەدى: «قازاقتاردىڭ اراسىندا حالقى تولىق سەنەتىن جانە جازاتايىم جاڭىلسا دا، ءوز حالقىن ەشقاشان دا جەكە باسىنىڭ يگىلىكتەرى مەن پايداسىن كوزدەپ سانالى تۇردە ساتىپ كەتپەيتىن زيالىلاردىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى بار. قازاقتاردىڭ سەنىمىنە يە بولعىسى كەلەتىن ورىس پرولەتارياتى ءۇشىن ەڭ توتە جول وسى زيالىلار ارقىلى وتەدى. بىراق بۇل ءۇشىن وسى زيالىلارعا سوۆەت وكىمەتى سەنىم كورسەتۋى كەرەك».

الايدا احمەت بايتۇرسىنۇلى مۇنىڭ قيىن ەكەنىن ايتادى. ويتكەنى شەت ايماقتاردا «سۋداي تازا ينتەرناتسيوناليستەر» جوقتىڭ قاسىندا دەيدى.  «وزدەرىن ينتەرناتسيوناليستەرمىز دەپ اتاۋشىلاردىڭ  كوبى شىن مانىندە ناتسيوناليستەر، يمپەرياليستەر» دەيدى. بۇعان احاڭ ءشۇبالانبايدى.

لەنيننىڭ ەسىنە بولشەۆيكتەر تاراپىنان ابدەن مويىندالعان بەلگىلى ءجايتتى سالادى: كۇنى كەشەگى پاتشالىقتا  ورىستار بۇراتانالارعا ويىنا كەلگەنىن ىستەگەنىن، ال بۇراتانالاردا ەشقانداي قۇق بولماعانىن، قىلمىس جاسادى دەپ ايىپتالعان بۇراتانالاردى پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ دالەلسىز-اق قاتاڭ جازالاي بەرگەنىن بۇگىنگى كوممۋنيستىك بيلىك داۋسىز فاكت دەپ مويىندايدى. ەندەشە  عاسىرلار بويى ورىس حالقىنىڭ وسى رۋحتا، ياعني بۇراتانالارعا شەكسىز ۇستەمدىك ەتۋ رۋحىندا تاربيەلەنىپ كەلە جاتقانى دا داۋسىز فاكت رەتىندە مويىندالۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيدى احاڭ، قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى اسكەري رەۆكوم مۇشەسى،  رەسەي بولشەۆيكتەر كومپارتياسىنىڭ مۇشەسى كوممۋنيست احمەت بايتۇرسىنۇلى.

رەسەيدە كوممۋنيست كوپ، بىراق ناعىز يدەيالىق كوممۋنيستەر وتە از، ال شەت ايماقتاردا مۇلدەم جوقتىڭ قاسى دەپ بىلەدى ول. مۇنى دا حالكومكەڭەس توراعاسى لەنين جولداستىڭ جادىنان شىعارماعانى دۇرىس دەگەن ويداعى بايتۇرسىنوۆ: سوندىقتان دا  «كوممۋنيست ەمەس، بىراق ادال ۇلتشىل، زيالى قازاقتارعا  سوۆەت وكىمەتى تولىق سەنۋى ءتيىس، – دەگەن پىكىردە، – ويتكەنى ولار حالقىن شىن سۇيەدى، ۇلتتىق مۇددەلەرىنە قول جەتكىزۋ ماقساتى ولاردى سوۆەت وكىمەتىنە يەك ارتۋعا ءماجبۇر ەتەدى». بايتۇرسىنوۆ ەكپىن قويا ايتادى: پرولەتاريات كوسەمى ەش كۇدىكتەنبەسىن، قازىرگى تاڭدا  ءوز حالقىن ازات ەتۋدى شىن جۇرەكتەن تىلەيتىن «قازاق زيالىلارى ينتەرناتسيونالدان وزگە جول تاڭداي المايدى».  ال ءوزارا  سەنىمگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن «العاشقى قادامدى سوۆەت وكىمەتى جاساۋى كەرەك»، بۇل ويىنىڭ دۇرىستىعىن احاڭ حاتىندا دالەلدەپ جازادى.

ەكى جاقتان دا سەنىم بولمايىنشا، قازاق ولكەسىندە جۇمىستىڭ دۇرىس جولعا قويىلۋى مۇمكىن ەمەس،  مۇنى قازرەۆكومنىڭ احمەت بايتۇرسىنۇلى تىكەلەي ارالاسىپ كەلە جاتقان 10 ايداعى ءومىرى كورسەتتى. بايتۇرسىنوۆ مىناعان سەنىمدى: «...قازاقتاردىڭ نەنى قالايتىنى بەلگىلى، ءارى ونىسى ابدەن تابيعي نارسە. يمپەرياليزمنىڭ سان عاسىرلىق ەزگىسىندە بولىپ كەلگەن حالىق ەڭ الدىمەن وسى ەزگىدەن ازاتتىق الۋدى ويلايدى».

ول وسى پايىمدارىن پرولەتاريات كوسەمى تۇسىنۋگە جانە ەسكەرۋگە ءتيىس دەپ ساناعان-تىن، سول سەبەپتى ويلارىن حاتىندا تاراتا جازعان ەدى. سوسىن تەز جۇزەگە اسىرىلۋى قاجەت دەپ تاپقان ۇسىنىستارىن جەتى تارماققا تۇجىرىمداپ ءتىزىپ بەردى. اتتەڭ، ولاردى سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى لەنين مەن ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرى ەسكەرمەدى.

1903 جىلعى ەكىنشى پارتسەزدە ومىرگە اكەلگەننەن بەرى لەنين وتىنىن ۇستەمەلەپ سالىپ، الاۋىن لاۋلاتىپ جاعىپ كەلە جاتقان بولشەۆيزم تاپ تۋىن كوتەرۋشى رەتىندە بايتۇرسىنوۆ ايتقان ۇلت زيالىلارىنا تۇبەگەيلى سەنىم ارتۋدى، ارينە، ويىنا دا المايتىن. ءارى بايتۇرسىنوۆ نۇسقاعان «عاسىرلار بويى ورىس حالقىنىڭ ...بۇراتانالارعا شەكسىز ۇستەمدىك ەتۋ رۋحىندا تاربيەلەنىپ كەلە جاتقانى» جاڭا يمپەريا قۇرىپ جاتقان بولشەۆيكتەر ءۇشىن پاتشالىقتىڭ ايىپتالۋعا ءتيىس قاسيەتىنە جاتپايتىن. كەرىسىنشە، تاپ وسى «ارتىقشىلىقتى» جاڭا يدەيالىق قىزىل بوياۋ جاعىپ، وزگە تەكتىلەردى «اعا حالىقتىڭ تۋىسقاندىق كومەگى» ارقاسىندا جاڭاشا بىرىكتىرۋ ىسىنە پايدالانۋ كوزدەلگەن-ءتىن...

قازرەۆكوم قۇرامىنداعى ۇلت قايراتكەرى احاڭ سوۆەت ۇكىمەتىن باسقارىپ وتىرعان ءنومىرى ءبىرىنشى بولشەۆيك لەنينگە تاپسىرعان اتالمىش حاتتان ءتورت اي وتكەندە، 1920 جىلعى قازاندا قازاقستاننىڭ قۇرىلتايشى سوۆەتتەر سەزى بولدى. سوۆەتتىك اۆتونوميا جاريالاندى. قازاق رەسپۋبليكاسى قۇرىلىپ، ونىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى (قازواك، كازتسيك، قازاتكوم) سايلاندى. سودان، قازاق وكىمەتىنىڭ جۇمىس ىستەي باستاعانىنا ەكى ايداي عانا ۋاقىت بولعاندا، قازاق وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى كۋلاكوۆ پەن قازاق حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى رادۋس-زەنكوۆيچ ورتالىق مەكەمەلەردە ىستەيتىن جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالپى جينالىسىن شاقىردى.

جينالىستا بايانداما جاساعان وبكوم حاتشىسى الدا تۇرعان مىندەتتەر تۇرعىسىنان قازاق قىزمەتكەرلەرىنە سىن ساداعىن باعىتتادى، ولاردى ماسەلەنى بۇرمالاۋعا ءازىر تۇرعان ۇلتشىلدار دەپ عايباتتادى. سوندا جارىسسوزگە بىرىنەن سوڭ ءبىرى قۇلشىنا شىققان شەشەندەر – قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى سماعۇل سادۋاقاسوۆ پەن دىنشە ءادىلوۆ باستاعان جاس قايراتكەرلەر ۇكىمەتتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىن كۇنى كەشەگى وتارشىلدىق جولدىڭ جالعاسى رەتىندە اشكەرەلەدى. بۇل ساياسات ۇلتتىلىق سيپاتتى ساقتاۋ، ۇلت مۇددەسىن قورعاۋ ماعىناسىنداعى ۇلتشىلدىقتى قىسپاققا تۇسىرۋدە، ءتىپتى ىعىستىرىپ تاستاۋدا دەپ ۇققاندىقتان، اتالعان باسشىلارعا (كۋلاكوۆ پەن رادۋس-زەنكوۆيچكە) قارسى قاتتى سىني سوزدەر ايتتى.

قىزۋ جۇرگەن جينالىس وبكوم حاتشىسىن ورنىنان الۋ تۋرالى قاۋلى الدى. سوعان سايكەس 1921 جىلعى 20 قاڭتارداعى قازاق وبلپارتكومىنىڭ پلەنۋمى كۋلاكوۆتىڭ قازاق رەسپۋبليكاسىندا بۇدان ءارى جۇمىس ىستەۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن شەشىم قابىلدايدى. (بۇل ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ العاشقى، سونىمەن بىرگە سوڭعى دا ساياسي جەڭىسى بولاتىن. ودان كەيىن مۇنداي ءىرى جەڭىسكە قول جەتكىزىلگەن ەمەس، ۇلتتىق مۇددەنى كۇيتتەۋشىلەر نەگىزىنەن جەڭىلىس تاۋىپ ءجۇردى).

اتالعان ساياسي جەڭىستەن ءبىر اپتا وتكەندە، 1921 جىلعى  27 قاڭتاردا، قازاق حالكومكەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆيكتور رادۋس-زەنكوۆيچ اعارتۋ حالىق كوميسسارى احمەت بايتۇرسىنۇلىنا مىنەزدەمە جازدى. مىنەزدەمەسىندە ونىڭ كوميسسارلىق قىزمەتىن تەرىس باعالاي وتىرىپ: «جالپى دايىندىعى جاقسى، دارىسكەرلىك، ادەبيەتشىلىك جۇمىسقا نەعۇرلىم جارامدى»، – دەپ ءبىر قىرىنا تاۋىرىرەك باعا بەرەدى، سوسىن ودان ءارى: «ۇلتشىلدىق سەزىمدەرى كۇشتى، ونىسى الداعى ماقساتتى دۇرىس تۇسىنۋگە كەدەرگى كەلتىرەدى. تەرەڭ ەمەس، ۇساق-تۇيەككە كۇش سارقادى»، – دەپ تەرىس سيپاتتاي كەلە، وعان پارتيالىق تۇرعىدان مۇلدەم سەنىم ارتۋعا بولمايتىنىن تۇجىرىمدايتىن قورىتىندى جاسايدى.

رەسەي فەدەراتسياسى حالكومكەڭەسىنىڭ توراعاسى، بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ سەركەسى، باس كوممۋنيست ۆلاديمير لەنين بۇراتانالاردان شىققان قاتارداعى كوممۋنيست احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ پاتشالىق يمپەريادان مۇرا بوپ قالعان ۇلتتىق استامشىلىقتى داۋسىز فاكت رەتىندە مويىنداۋ قاجەتتىگى حاقىنداعى ەسكەرتپەسىن، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ەلەۋسىز قالدىردى. سودان ۇلكەندى-كىشىلى چينوۆنيكتەر مەن قارا حالىقتىڭ پاتشا زامانىنان بەرى وزگە تەكتىلەرگە شەكسىز ۇستەمدىك ەتۋ رۋحىندا تاربيەلەنىپ كەلە جاتقان ءومىر سالتى سوۆەت زامانىندا دا ساباقتاستىق تاپتى. تەك وعان باسقا رەڭك، جاسامپاز ۇران تەلىندى. ناتيجەسىندە «ينتەرناتسيونالدىق باعىتقا» بىردەن كوندىگە قويماعان «ۇلتشىلدىق» كورىنىستەر كۇيدىرگى بوپ  تەز كوزگە ءتۇسىپ جاتتى.

وسىنداي كوزقاراس سالدارىنان سوۆەت بيلىگى ۇلت ماسەلەسىنە بۇرمالاڭقى تۇرعىدا قارادى. ءسويتىپ ازاتتىق كۇرەسكەرى احمەت بايتۇرسىنوۆقا جانە جالپى ۇلتشىل دەلىنەتىن زيالىلارعا قارسى قۋعىن-سۇرگىندى 1928–1932 جىلدارعى ساياسي رەپرەسسيالارمەن، سوسىن 1937 جىلعى ۇلكەن تەررورمەن تۇيىندەدى. ءبىز ءبىرشاما تىلگە تيەك ەتكەن احاڭنىڭ لەنينگە ۇلت ماسەلەسىن شەشۋ جولىن كورسەتكەن ماڭىزدى حاتى سوۆەت وكىمەتى تاريح ساحناسىنان كەتكەنگە دەيىن ارحيۆ قويناۋىندا جاسىرىلىپ جاتتى.

بۇل ساياسي ءمانى زور قۇجاتتى تەك ۇلى ۇستازدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا اتاپ قانا قويا سالماي، بۇگىنگى جاستار، ءتىپتى بيلىك بۋىندارىنداعى قىزمەتكەرلەر دە، وزدەرىنىڭ ازاماتتىق پوزيتسياسىن بەكەمدەۋىنە پايدالانسا جاقسى بولار ەدى.

ءال-فارابي اتىنداعى قازمۋ-دا  احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 150 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا جاسالعان بايانداما.

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz