باسى: جاپپاس باسىعارا داتقانىڭ اسى

بىزدەر تورعايمەن شەكتەسىپ جاتقان اقتوبە وبلىسى ىرعىز اۋدانىنداعى ولكەتانۋشىلارىنان تەلجان شونانۇلىنىڭ («شونا» ءتۇبىر سوزىنە «وۆ» دەگەن قوسىمشا ەكى داۋىستى دىبىس قاتار كەلگەندىكتەن، بۇرىنعى ورىس جازۋ ءتارتىبى بويىنشا تىكەلەي ىلىگىپ جازىلمايدى) اتا-باباسىنىڭ شەجىرەسىن (قازاقي تولقۇجاتىن) سۇراستىرىپ كورگەن ەدىك. وكىنىشكە قاراي، ول وڭىردە قالىڭ وتىرعان شومەكەي تايپاسىنىڭ شەجىرەلەرىك دەرەكتەمەلەرىنەن تەلجاننىڭ اۋلەتتىك تەگى شىقپادى. بالكىم، ونىڭ شەجىرەسى جاپپاستىڭ ىشىندە ءجۇر مە ەكەن؟ ءۇش جۇزگە جۋىق ءۇي تىگىلىپ، ءبىر شەتى پەروۆسك (سىر بوي), ءبىر شەتى قوستاناي، تورعاي، ىرعىز قازاقتارى جينالىپ ۇلان-اسىر اسى وتكەن داتقا باسىعارانى وتەي رۋىنىڭ ءبيى دەپ جاڭىلىسىپ، جاپپاس رۋىنان ەكەنىن بۇل كۇنگە دەيىن بىلمەي كەلىپ وتىرمىز عوي. بىزدىكى - تەلجان شونانۇلى اۋلەتىنىڭ شەجىرەسى سونداي ءبىر بىلمەستىكتىڭ جاپسارىندا قالىپ قويمادى ما ەكەن دەگەن وي. پاتشا زامانى، ودان كەيىنگى كەڭەس داۋىرىندەگى نەبىر اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە (جەردەن ىعىستىرۋ، ۇجىمداستىرۋ، اشارشىلىق ت.ب.) جاپپاستار ىرعىز بويىندا قونىستاپ قالعان شىعار، كىم ءبىلسىن؟ قىسقاسى، يا شومەكەي، يا جاپپاس جۇرتى اراسىنان «شونا، وراز» دەگەن كىسىلەردىڭ شەجىرەلىك دەرەگى شىقسا، ءبىراز نارسە ايقىندالار ەدى.

سىردى قىستاۋ، قىردى جايلاۋ ەتكەن جاپپاس تايپاسىنىڭ كوركەم دۇنيەدە اتىن قالدىرعان شىعارمانىڭ ءبىرى - ب.ءمايليننىڭ اتاقتى «شۇعانىڭ بەلگىسى» اتتى اڭگىمەسى. مۇنداعى باستى كەيىپكەر «اققۋدىڭ كوگىلدىرىندەي كورىكتى ءارى اقىلدى» قىز شۇعانىڭ اكەسى ەسىمبەكتىڭ رۋى – جاپپاس، قىستاۋى - سىر بويى، جايلاۋى ب.ءمايليننىڭ تۋعان جەرى بولىپ ەسەپتەلەتىن ايەت ءوڭىرى. ءسوزىمىز «سوعىمعا» سەمىز شىعۋى ءۇشىن جازۋشىنىڭ اتاقتى شىعارماسىنىڭ مىنا جولدارىنا نازار سالايىق: «...بالا كۇنىمىزدە اناۋ كورىنگەن توبەنىڭ باسىندا تالاي اسىق ويناپ ەدىك... ول دا ءبىر داۋرەن... يا... بۇل اۋىلدىڭ كۇزگە قاراي قوناتىن جەرى، جازعىتۇرعى اۆگۋسقا دەيىن وتىراتىن جايلاۋىمىز، بۇل كول دە شۇعانىڭ بەلگىسى اتاندى، بۇرىن «تارعىل وگىز سويعان» دەۋشى ەدىك. ۇلكەن كول، ماڭايى تولعان شورقىندى سۋ... ول ۋاقىتتا جەردىڭ بەرەكەسى قانداي. ءوزىمىزدىڭ ەل قانشاما... ونىڭ ۇستىنە تۋ سىردان كەلىپ جاپپاستار دا قونادى... كەيىنگى كەزدە عانا جاپپاس كەلۋىن قويدى عوي. ءبىزدىڭ بەركىمباي دەيتىن جاقىن اعالارىمىز بولادى. بۇرىن باي ەدى، بولىستىققا تالاسامىن دەۋمەن-اق مالىن قۇرتىپ الدى. وسى كۇنى كەدەي. سول بەركىمبايدىڭ اكەسىنىڭ ناعاشىسى - جاپپاس ەسىمبەك دەيتىن بولدى. ءوزى باي ەدى، جاپپاستىڭ الدى دەۋگە بولارلىق. بەركىمبايعا ارقا سۇيەپ، ەسىمبەك سول «وگىز سويعاننىڭ» ەڭ شۇرايلى جەرىنە قونۋشى ەدى.ءوزى دە جومارت، قوناقپاز ەدى. ەلگە جاعىمدى بولىپ تۇردى. مال مەن باسى بىردەي، قۇداي تىلەگىن بەرگەن ءبىر ادام: ورتان قولداي ءتورت ۇلى بولدى - شەتىنەن قاسقىر. سول ءتورت ۇلدىڭ ورتاسىندا بۇلانداپ ەسكەن شۇعا دەيتىن قىزى بولدى...».

ەندىگى ءسوزدىڭ رەتىن ءوزىمىزدىڭ اۋلەتتىك تاريحىمىزدان قوزعاپ، ونى ايتىلىپ وتىرعان ماسەلەلەرگە جاناما دەرەك ەتىپ ۇسىنعىمىز كەلەدى. ءبىزدىڭ ناعاشى اجەمىز، مارقۇم كاشيما قۇلتايقىزى جاپپاستان تارايتىن مامەتەك التىن رۋىنان ەدى. 1912 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 1990 جىلى 78 جاسىندا قىزىلوردا قالاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. تۋعان جەرى - قىس قىستاۋى قارماقشىنىڭ ماڭىنداعى قىزىلتام دەگەن جەر بولسا، جاز جايلاۋى - توبىلعا قۇياتىن ايەت، ترويتسكىنىڭ ىرگەسىندەگى ءۇي وزەندەرىنىڭ بويى. كاشيما اجەم ايەتتىڭ بويىنداعى جايلاۋ قونىستارىن ساعىنىشپەن ەسكە الىپ كوپ اڭگىمەلەر ايتاتىن. بىردە «سىردان قىرعا كوشكەندە «باسىعارا داتقانىڭ» جولىمەن جۇرەتىنبىز، سەبەبى ول جولدىڭ بويىندا شەگەندەلگەن قۇدىقتار بار ەدى، ونى داتقا ارنايى قازدىرعان» دەسە، ەندى بىردە ول جايلاۋدان قىستاۋعا قايتار شاقتا، ياعني كۇز ۋاقىتى بولعاندا ترويتسكى قالاسىنا بازارلاپ باراتىندارىن  قوزعايتىن. «ترويتسك بازارىنا سوڭعى رەت 14 جاستا باردىم، ەكى جىل وتكەن سوڭ مەنى قىردا (قوستاناي ءوڭىرى) تۇرمىسقا بەردى»،- دەيتىن ول. اجەمىز تۇرمىسقا شىققان جىلى ونىڭ اكەسى قۇلتاي «جامان اۋرۋمەن» (وبىر) اۋىرىپ دۇنيەدەن وتەدى. بۇل 1928 جىلداردىڭ شاماسى. ناعاشى اجەمنىڭ تۇرمىسقا شىققان وتاعاسى جاماعاتى قايتقان، ورتا داۋلەتتى كىسى بولادى. كەڭەس ۇكىمەتى ونى «ۋىزداي جاس قىز العان باي-قۇلاق» دەگەن ايىپپەن كامپەسكەگە ءىلىپ، سىبىرگە جەر اۋدارادى. سول جىلدارى كولحوزداستىرۋ باستالىپ، جۇرتتىڭ مالى ورتاق مەنشىككە تارتىپ الىنادى. ەلگە قاتتى تارشىلىق كەلىپ، جۇرت باس-جان ساۋعالاپ كوشە باستايدى. ءبىزدىڭ بولاشاق اجەمىز ەگىنشىلىكپەن، اڭشىلىق-بالىقشىلىقپەن اينالىساتىن سىر بويىنداعى ەسەنتەمىر (رۋ اتاۋى) دوسقالي اتتى ناعاشىسىنا بارىپ پانالاۋدى ويلايدى. وسىلايشا، قولىندا ورامالعا تۇيىلگەن تۇيىنشەگى بار جاس كەلىنشەك جاياۋ-جالپىلاي سىرعا قاراي اۋىپ بارا جاتقان جۇرتقا قوسىلادى. سولارمەن بىرگە اپتالاپ جاياۋ ءجۇرىپ ارالعا كەلىپ قۇلايدى. ودان ءارى ارال ستانتسياسىندا قىزىلورداعا قاراي بەت الىپ تۇرعان جۇك پويىزىنىڭ قىزىل ۆاگونىنا ءمىنىپ الادى. ءبىر ورىس سولداتى كەلىپ ورىسشالاپ «ءتۇس» دەيدى. بۇل قازاقشالاپ «تۇسپەيمىن» دەپ شىرىلداپ جىلاپ قويا بەرەدى. ۆاگونعا تاس كەنەشە جابىسىپ العان مۇنى الگى سولدات ءارى-بەرى جۇلقىلاپ، تۇسىرە الماعان سوڭ كەتىپ قالادى. سول جۇك ۆاگونىمەن قىزىلوردا ستانتسياسىنا جەتەدى. پويىزدان ءتۇسىپ، جۇرتتان سۇراي-سۇراي قىزىلوردا قالاسىنىڭ ماڭىنداعى قاراۋىلتوبە دەگەن جەردەن بەس-التى شاقىرىم جەردە ەگىنشىلىك، اڭشىلىقپەن كۇن كورىپ وتىرعان ناعاشىسى ەسەنتەمىر دوسقاليدىڭ ءۇيىن تاۋىپ الادى. جەرگىلىكتى ورىستارمەن تامىر بولىپ، اڭشىلىق قۇراتىن دوسقالي وزگە قازاقتارعا قاراعاندا، سالىستىرمالى تۇردە باقۋاتتى بولادى. اڭشىلىقپەن قاتار ەگىن ەگىپ، بالىق اۋلاعاندىقتان دوسقاليدىڭ وتباسى سىر بويىنا اشارشىلىق كەلگەن كەزدە اۋپىرىمدەپ امان قالادى. بۇل ەستەلىكتى بىزدەر 2013 جىلى اباي پورتالىندا جاريالاعان بولاتىنبىز (مارحابات، زۇلمات جىلدار كۋاگەرىنىڭ اڭگىمەسى: https://abai.kz/post/17001 ).

استاعى داۋ-داماي

القيسسا، باسىعارانىڭ ارۋاعىنا باعىشتالعان استا 300-گە جۋىق كيگىز ءۇي تىگىلىپ، 500 قوي سويىلىپ، بايگە، ساداق اتۋ، تەڭگە الۋ سىندى ءتۇرلى سايىستار وتەدى. بايگەنىڭ جانە وزگە دە ساۋىقتىق سايىستاردىڭ باس تورەشىسى بولىپ، حالىقتىڭ ۇيعارىمىمەن ى.التىنسارين بەكىتىلەدى. بايگە دەسە، قانى قىزبايتىن قازاق جوق: مۇندا دا كەرەي ساعىنايدىڭ اسىندا بولعان قايعىلى جاعدايعا مازمۇنداس وقيعا تۋىندايدى، بىراق ونىڭ سوڭى بەيبىت جاعدايمەن تامامدالادى. ءا.بالعىمباەۆتىڭ جازباسىنان بايقاعانىمىزداي، سايىس قورىتىندىسىن شىعارىپ، جۇلدە تاراتاردا التىباس قىپشاقتار مەن ارعىننىڭ توقتامىس رۋى اراسىندا، قازاقتىڭ جالپاق مىنەزىندە كوپ ساقتالعان، بايگە جۇلدەسىنە قاتىستى داۋ تۋادى. باس تورەشى بايگەنى سوردەن وتكەن جەردەن باقىلاپ تۇرعان قاراقشىلاردىڭ (قازىلاردىڭ) سوزىنە سۇيەنىپ جۇلدەنى التىباستارعا بەرەدى. بۇل شەشىمگە توقتامىستىقتار كەلىسپەي، اسىرەسە، بايباتشا سارتوۆ دەگەن جاس جىگىت داۋدى ۇدەتە تۇسەدى. ى.التىنسارين كومەكشىلەرىنە پارمەن بەرىپ، وزەۋرەگەن بايباتشانى ءوزىنىڭ پاۋەسكەسىنىڭ ارتىنا بايلاپ تاستايدى. توقتامىستىقتار ءبىر جەرگە جينالىپ، ارالارىنداعى سىيلى اقساقالى نۇرباي تالپاقوۆ دەگەن كىسىمەن اقىلداسادى. سول-اق ەكەن ءبىر توپ كىسى اتقا قونىپ، التىنساريننىڭ كۇيمەسىنە قاراي قيقۋلاي شابادى. ولاردىڭ الدىنان جاپپاس دوستيارلىقتار كەسە كولدەنەڭ شىعىپ، شابۋىلداۋشى اتتى كىسىلەردى توقتاتادى، استىڭ شىرقىن بۇزباۋعا شاقىرادى. داۋ-داماي بەيبىت تۇردە شەشىلەدى. بىراق بۇل وقيعا كەشكىلىك اسقا جينالۋشىلاردىڭ اراسىندا قىزۋ اڭگىمەگە اينالادى.

استا قىزۋ تالقىلاۋعا تۇسكەن اتالمىش وقيعا مازمۇنى ۋاقىت وتە كەلە ءتۇرلى قوسپالار قوسىلىپ، وزگەرتۋلەر مەن قۇبىلتۋعا ۇشىرايدى. كىشى ءجۇز جاپپاس باسىعارا ورتا ءجۇز ارعىنداعى وتەي رۋىنىڭ باسىعاراسىنا اينالىپ، استىڭ وتكەن جەرى وباعانعا كوشەدى، توي-دۋماننىڭ ۇستىندە شوشاقۇلى بايتۇرسىننىڭ اعايىنى كوبەكۇلى تولەباي ى.التىنساريندى سابايدى-مىس. وسى اۋىزەكى ايتىلعان دەرەكتەر عىلىمي تۇرعىدان سارالانباي، باس-كوز جوق زەرتتەۋ كىتاپتارعا ەنىپ، ءتىپتى، ورتالىق ارنالاردىڭ ءبىرى تۇسىرگەن دەرەكتى ءفيلمنىڭ سيۋجەتىنە دە ارقاۋ بولىپ شىعا كەلدى. وسىندايدا وقىرمان ساناسىنا: «ۇمبەتەي بالاسىنىڭ ءبارى سوتقار بولعان با؟ نامىسشىل شوشاقۇلى بايتۇرسىننىڭ باۋىرى اقتاستى تۇتقىنداۋعا كەلگەن ۋەزد باسشىسى يا.ياكوۆلەۆكە قول كوتەرگەن ارەكەتى تۇسىنىكتى، ال كوبەكۇلى تولەبايدىڭ بەيبىت استىڭ شىرقىن بۇزىپ، اتاقتى ۇستازدى، لاۋازىمدى قىزمەتكەردى سوققىعا جىعاتىنداي نە كورىنىپتى؟» دەگەن ويلار كەلەرى انىق.

قارپىق اقىن جوقتاۋى

ەندى وسى ءبىر جاڭىلىس ايتىلىپ جۇرگەن دەرەكتەردىڭ ءتۇپ-تۇقيانىنا ۇڭىلەيىك. تولەبايدىڭ ىبىراي التىنساريندى سابادى دەگەن اڭگىمە ۇمبەتەيلىك قارپىق اقىن شىعارعان «تولەبايدى قىزىنىڭ جوقتاۋى» (جالپى، قارپىق اقىن تولەباي تۋرالى قىزىنىڭ، كەلىنىنىڭ، جاماعاتىنىڭ (جۇبايىنىڭ) جوقتاۋى دەگەن ءۇش جىر شىعارعان) جىرىنىڭ مازمۇنىنان باستاۋ الادى. ونىڭ جىرىندا:

قىپشاقتىڭ وڭكەي مانابى

كەز بولىپتى اشۋعا.

بالقوجاۇلى ىبىراي

ارتىن جيىپ جونەلدى،

باسىن قورعاپ قاشۋعا.

مۇنى كورىپ اكەكەم،

امانجولداپ ات قويدى.

تاسىعان كوڭلىن باسۋعا.

قۋىپ جەتىپ سوڭىنان،

اعالىعىن بىلدىرگەن،

كورمەگەنىن كورگىزگەن.

بوزبالاعا ايداتىپ،

قايتارىپ توپقا كىرگىزگەن.

بەكمۇحامبەت بولىسىن،

ينسپەكتور ورىسىن،

جۇمىلعان كوزىن اشتىرتىپ،

وكشەسىنەن باستىرتىپ،

«جان ساۋعا، باتىر!»- دەگىزگەن،- دەپ كەلەتىن ەپيزود بار.

جىردىڭ ماتىنىنە تەرەڭ نازار سالعان كىسى مۇندا تولەباي ى.التىنساريندى «سابادى» نەمەسە «ۇردى، جىقتى» دەگەن سوزدەردىڭ جوق ەكەنىن بايقايتىنى انىق. راس، جىردا اعايىنعا دەگەن الدەبىر وكپە-رەنىشتىڭ ەلەسى كەزدەسەدى جانە سونىڭ ەسەسىن تولەباي قايتاردى دەگەن دە ەمەۋرىن بار. بۇل ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ايتۋىنشا قايىرساق، كوركەم شىعارمانىڭ ءبىر تىرەگى بولىپ سانالاتىن قيال ءىسى. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، جوقتاۋ قايتقان كىسىنىڭ اتقارعان ىستەرىن، جاقسى مىنەز- قاسيەتتەرىن ارداقتاۋ سىندى كورىنىستەردى قايعى شەككەن كىسىنىڭ شەرمەندى كوڭىل-كۇيى ارقىلى بەرىلەتىندىكتەن وندا سۋرەتتەلەتىن وقيعالاردىڭ شىندىعىنا شارتتى تۇردە قاراۋ قاجەت. جوقتاۋدا ەموتسيالىق كوڭىل-كۇي رايى، مارقۇمدى دارىپتەۋ رەڭى  اسا باسىم بولادى جانە وقيعانىڭ ەرتەرەكتە ءوتىپ كەتكەنى دە ءتۇرلى اۋىتقۋلاردى تۋعىزادى. ويىمىزعا ناقتى دالەل كورىنىس – ءا.بالعىمباەۆتىڭ اتالمىش تاريحي جازباسى.

قارپىق اقىننىڭ جوقتاۋ جىرىنداعى تاريحي تۇلعالارعا كەلەتىن بولساق، كوبەك بالاسى تولەباي – شوشاقۇلى بايتۇرسىننىڭ اعايىنى. 1899 جىلعى ستاتيستيكالىق ەسەپتە ول داۋرەنبەك ءبىرىمجانوۆ ۇزاق جىلدار بيلەگەن توسىن بولىسىنا قارايتىن №5 اۋىلدىڭ ءبيى (4 سۋرەت).

4 سۋرەت. 1899 جىلى جاريالانعان تاريحي دەرەك كوزىنەن ءۇزىندى.

شەجىرەشى قارتتار ونى بولمىسىنان مىرزا بولعان دەسەدى. ال بەرمۇحامەد بولىس – سارىوي بولىسىنىڭ باسشىسى بەرمۇحاممەد الدياروۆ (5 سۋرەت).

5 سۋرەت. 1899 جىلى جاريالانعان تاريحي دەرەك كوزىنەن ءۇزىندى.

ول 1881-82 جىلدارى مۇحامەتجان قاراباەۆپەن بىرگە قازان ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان. بىراق وقۋدى اياقتادى ما، الدە اياقتامادى ما، ول جاعى بىزگە بەيمالىم. ى.التىنسارين 1882 جىلى قازاندا ءبىلىم الىپ جۇرگەن قوس شاكىرتكە باسپاعا ۇسىنىلعان «شاريات ۋل-يسلام» كىتابىنا كوررەكتور بولۋدى تاپسىرادى. ونىڭ بالاسى ابۋباكىر الدياروۆ ترويتسكىدە جەكە ەمحانا اشقان بىلىكتى دارىگەر، الاش قايراتكەرى.

قارپىق اقىننىڭ جوقتاۋى 1923 جىلى ماسكەۋدە ءا. بوكەيحان مەن ا.بايتۇرسىنۇلى بىرلەسىپ شىعارعان «جيىرما ءۇش جوقتاۋدا» العاش رەت جاريالاندى. بىراق ول شىعارما اۆتورلارى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندىقتان، جىر ۇزاق جىلدار جۇرتشىلىققا بەلگىسىز بولىپ كەلدى. سونىڭ سالدارىنان اقىننىڭ جوقتاۋى جۇرتشىلىقپەن قايتا قاۋىشقان وتكەن عاسىردىڭ 80-90 جىلدارى ەل اراسىندا جاڭىلىس ايتىلعان، تاريحي دەرەكتەرگە نەگىزدەلمەگەن وي-پىكىرلەر پايدا بولدى. بۇل باعىتتى ۇستانعاندار جوقتاۋداعى قارپىق اقىننىڭ:

ءۇش ءجۇزدىڭ قازاعى

باسىقارا داتقانىڭ

باسىن قوسقان اسىندا

بولعانداردان ەستيمىن،

بولماسام دا قاسىندا، - دەگەن «بولعانداردان ەستىگەن» ءسوز ەكەنىن ايتقان ەسكەرتپەسىنە نازار اۋدارماعان.  دەمەك، اقىن ەل ىشىندە قاۋەسەت بولىپ جۇرگەن وقيعانى جىر جولدارىنا اينالدىرعان جانە باسىقارا داتقانىڭ قاي رۋدان ەكەنىن دە اتاماعان. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، ولار 1885 جىلى تورعاي ۋەزىنىڭ باسشىسى يا.پ.ياكوۆلەۆتىڭ باسىن جارعان بايتۇرسىننىڭ بىرنەشە اعايىنىمەن بيلىك تاراپىنان قاتتى جازالانىپ، يتجەكەن سىبىرگە 15 جىلعا جەر اۋدارعان وقيعاسىن سالىستىرمالى تۇردە پايىمداپ، زەردەلەمەگەن. باسىعارا داتقانىڭ اسى ۇستىندە تورعاي وبلىسى حالىق مەكتەپتەرىنىڭ ينسپەكتورىنا قول كوتەرىلىپ، ونىڭ باسى جارىلعان بولسا، پاتشا ۇكىمەت بۇل وقيعانى اياقسىز قالدىرماي، كىنالى كىسىنى قاتاڭ جازالار ەدى. ى.التىنساريننىڭ داۋكەس بايباتشا سارتوۆتى پاۋەسكەنىڭ ارتىنا بايلاپ تاستاۋى دا ونىڭ قولىندا ۇلكەن بيلىك، ەل الدىندا اتاق-ابىرويى، بەدەلى بار ەكەنىن بىلدىرەدى.

ۇشىنشىدەن، ءا.بالعىمباەۆ جازباسىنداعى توقتامىس رۋىنان اتتارى اتالاتىن تالپاقوۆ نۇرباي مەن سارتوۆ بايباتشا - ومىردە ناقتى بولعان كىسىلەر. ولاردىڭ ەسىمدەرى ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى شەجىرەلىك دەرەكتەرگە تۇسكەن. قوستاناي مەشىتىنىڭ يمامى، مارقۇم ەرتاي قاجى بالاحمەتتىڭ ەل اراسىنان جيناعان «ءۇش الاش» اتتى شەجىرەلىك كىتابىندا نۇربايدىڭ اكەسى تالپاق دەگەن كىسى توقتامىستىڭ توعىز بالاسىنىڭ ۇلكەنى ءازىربايدان تۋادى. ءازىرباي مەن ونىڭ باۋىرى ساندىبايدا دا توعىز بالا بولعان ەكەن. سوندىقتان «جانىبەكتىڭ قارا شاڭىراعى» دەپ تانىلاتىن توقتامىس رۋى تۋرالى ەل اراسىندا:

توقتامىستان- توعىزبىز،

ءازىربايدان –توعىزبىز،

ساندىبايدان – توعىزبىز،

ءازىر قۇداي ءوزىمىز، - دەگەن ءسوز قالعان دەسەدى.

باسىعارا داتقانى اسىندا بايگە جۇلدەسىن داۋلاپ جۇرگەن بايباتشانىڭ اكەسى سارت – ساندىبايدىڭ تۋعان توعىزدىڭ ءبىرى. ال سارتتان تۋعان بايباتشانى شەجىرە دەرەگى «باسشا» دەپ اتايدى. باسشادان - مۇقان، مۇقاننان - كاكىم تۋادى، - دەيدى شەجىرەشىلەر.

بايقاپ وتىرعانىمىزداي، ەگەر ءا.بالعىمباەۆتان بۇل جازبا قالماعاندا، وسى ايتىلعانداردىڭ ءبىرى دە كوتەرىلمەگەن بولار ەدى،

ءتۇيىن ءسوز

تۇيىندەي كەلگەندە، جاپپاس باسىعارا داتقانىڭ اسى تۋرالى ءا.بالعىمباەۆتىڭ ەستەلىگى – تاريحي تۇرعىدان دا، ەتنوگرافيالىق تانىم، ولكەتانۋشىلىق مالىمەتتەر تۇرعىسىنان دا ماڭىزى زور جازبا. مۇنداي قولجازبالاردى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋ ەل اراسىندا جاڭىلىستان تۋاتىن كەيبىر فەيكلورلىق (فەيك – جاڭىلىس، نەگىزسىز) اڭگىمەلەردىڭ ەرىكسىز وربۋىنە توسقاۋىل بولارى انىق. اۋىزەكى ءسوز ءوزىن «ەركىن سەزىنەتىن» قالىڭ بۇقارا اراسىندا فەيكلوردىڭ پايدا بولۋى زاڭدى. ال ونى ناعىز فولكلوردان اجىراتا ءبىلۋ – عىلىم دەڭگەيىن بىلدىرەتىن قۇبىلىس. شەتەل عىلىمىندا اتالمىش ماسەلەنى زەرتتەيدىڭ عىلىمي تەوريالىق جانە مەتودولوگيالىق نەگىزدەمەلەر قالىپتاسقان. كەڭەس داۋىرىندەگى عىلىمي زەرتتەۋلەردە بۇل ماسەلەگە كوڭىل بولىنەتىن. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ەيفوريالىق كوڭىل-كۇي باسىمدىلىق العان كەزدە اتالمىش ماسەلە نازاردان تىس قالدى نەمەسە كولەگەيلەندى. فەيكلور مەن ناعىز فولكلوردى (رۋحاني قازىنانى) عىلىمي تۇرعىدا دۇرىس اجىراتۋعا اسا ۇلكەن ىقىلاس بولماعاندىقتان، جوق جەردەن «ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى» باتىر، تابان استىنان «لۇقپانداي دانىشپان، ناۋشارۋانداي ادىلەتتى بي-شەشەندەر» پايدا بولىپ، ولارعا ەل-جۇرتتىڭ «اسارى مەن جىلۋى» نەمەسە سوعان ۇرپاق تۇرعىسىنان قاتىسى بار قالتالى كىسىلەردىڭ دەمەۋى ارقىلى جاپپاي ەسكەرتكىش اشۋ ءۇردىسى دە ورىن العانى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. بۇرىن دا ايتقانبىز، قازىرگى تاڭدا قولعا الىنىپ جاتقان جاڭا، ادىلەتتى قازاقستانعا جالعان داقپىرت پەن دارىپتەۋ قاجەت ەمەس دەپ تاعى دا قايتالايمىز.

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، ۇمبەتەي قارپىق اقىننىڭ سىبىرگە ايدالعان اقتاس پەن بايتۇرسىندار ەلگە ورالعان كەزدە شىعارعان كولەمدى تاريحي تولعاۋىنىڭ 1903 جىلى جازباعا ءتۇسىپ ساقتالىپ، ونىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتۋىنە ءبىرى تورعايدا، ەندى ءبىرى ورىنبوردا قىزمەت جاساعان اعايىندى بالعىمباەۆتاردىڭ قاتىسى بار. بۇل ەندى ءجونى ءبىر بولەك اڭگىمە.

الماسبەك ابسادىق،

قوستاناي

Abai.kz