بەيسەنبى, 28 ناۋرىز 2024
بىلگەنگە مارجان 5983 10 پىكىر 8 ماۋسىم, 2022 ساعات 13:05

جاپپاس باسىعارا داتقانىڭ اسى

اڭداتۋ

قازاقتىڭ بۇرىنعى ساۋىق-سايران، توي-دۋمانىنىڭ ۇلكەنى – اس. ەل ەسىندە قالعان نەبىر ەلەۋلى ۇلكەن اس، توي-دۋمان بولعانى بارىمىزگە بەلگىلى. ولاردىڭ قاتارىن تەرمەلەمەي-اق، تاريحتا جاقسى ساقتالعان كەرەي ساعىنايدىڭ اسىن ايتساق، قازاقتىڭ توي-دۋمانىنىڭ قالاي وتەتىنىن بولجاپ، باعامداۋعا بولادى. كەرەي ساعىنايدىڭ اسى جانە وندا ورىن العان وزبىرلىق، زورلىق تۋرالى اقيىق اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەر» پوەماسى ارقىلى قازاق اراسىنا ابدەن تانىس. استاعى باستى سايىس-ات بايگەسىندە اتاقتى اتاقتى اقان سەرىنىڭ قۇلاگەر تۇلپارىن باتىراش باستاعان قاراقشىلار قاستاندىلىقپەن ولتىرەدى.

ايتايىن دەگەنىمىز -  كەرەي ساعىنايدىڭ اسى ەمەس، دەڭگەيى سول ءبىر استان كەم ەمەس قوستاناي ۋەزىندە وتكەن جاپپاس باسىعارا داتقانىڭ اسى. اسقا 300 ءۇي تىگىلىپ، 500-دەن استام قوي سويىلىپ، بايگە، بالۋاندار كۇرەسى، ساداق اتۋ، تەڭگە الۋ سىندى سايىستار وتەدى. باسىعارا داتقا - پەروۆسك قازاعى، رۋى – جاپپاس تايپاسىنىڭ دوستيارى. سىر بويىن قىستاپ، قوستانايدى جايلاعان باسىعارا - «داتقا» لاۋازىمىن بۇقارا امىرىنەن العان كىسى. داتقاعا بەرىلگەن اس بۇرىنعى نيكولاەۆسك (قوستاناي) ۋەزىنىڭ قوجاكول دەگەن جەرىندە 1888 جىلى وتەدى. كەرەي ساعىنايدىڭ اسىنىڭ داقپىرتى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا، نەگىزىنەن، اۋىزشا جانە ءىلياس اقىننىڭ كوركەم شىعارماسى ارقىلى جەتسە، باسىعارا داتقانىڭ اسى قالاي وتكەنىن تاپىشتەپ جازعان كۋاگەر كىسىنىڭ جازباسى بار. ول كىسى – اعارتۋشى ى.التىنساريننىڭ شاكىرتى، قوستاناي ەكى سىنىپتىق ورىس-قازاق مەكتەبىنىڭ مۇعالىمى ابدىعالي بالعىمباەۆ. جازبانىڭ تاقىرىبى «و پومينكە (اس), ۋستروەننوي نا يزۆەستنوم ۆلياتەلنوم بوگاچە مالوي وردى، دجاپپاسكوگو رودا، دوستوياروۆسكوگو وتدەلەنيا باسىگارە (داتقا بي)» دەپ اتالادى. اسقا ول جاپپاس دوستيارعا كۇيەۋ بولىپ كەلەتىن ى.التىنسارينمەن (اعارتۋشىنىڭ جۇبايى ايعانىس – دوستيار جاپپاستىڭ قىزى) بىرگە قۇرمەتتى قوناق رەتىندە بارادى.

وكىنىشكە قاراي، ءا.بالعىمباەۆتىڭ جاپپاس باسىعارا داتقانىڭ اسى تۋرالى جازعان ەستەلىگى بۇگىنگى تاڭعا دەيىن تولىق نۇسقادا كوپشىلىككە بەلگىسىز بولىپ كەلدى. سوعىس جىلدارىندا قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ قولجازبا بولىمىنە تاپسىرىلعان جازبا يدەولوگيالىق تۇساۋى مىقتى، تسەنزورلىق قۇرىعى ۇزىن بولعان كەڭەستىك داۋىردە كوپشىلىكتەن تۇمشالانعانى تۇسىنىكتى بولسا، تاۋەلسىزدىك العان 30 جىل ىشىندە ونى قايتا جاريالاۋعا كىم كەدەرگى جاساعانى مۇلدەم تۇسىنىكسىز. بىزدىڭشە، باستى سەبەپ – عىلىمي پايىم-زەردەنىڭ نەگىزگى ايشىعى بولىپ سانالاتىن ۇقىپتىلىقتىڭ، ىجداعاتىلىقتىڭ، قاجىرلىقتىڭ، قازىنانى قۇنتتاۋدىڭ عالىمدار اراسىندا تومەندەپ كەتۋى.

قۇندى قولجازبا

القيسسا، ءا.بالىمباەۆتىڭ ەستەلىگىندە اسقا دايىندىقتىڭ قالاي جۇرگەنى، قوناقتاردى قالاي كۇتكەنى، قانداي سايىستاردىڭ بولعانى، ى.التىنسارينگە قاتىستى نەندەي وقيعا ورىن العانى تۋرالى مالىمەتتەر باياندالعان. جازبانىڭ تاريحي جانە ەتنوگرافيالىق قۇندىلىعىن ەكەرە وتىرىپ، ونى وقىرمان نازارىنا تۇپنۇسقادا تۇتاستاي ۇسىنىپ بارىپ، سودان كەيىن ءسوزىمىزدى جالعاستىرعىمىز كەلەدى. سونىمەن، ءا. بالعىمباەۆ بىلاي دەيدى (1 سۋرەت):

1 سۋرەت. ءا.بالعىمباەۆ جازباسىنىڭ تۇپنۇسقاسىنان ءۇزىندى

«ۆ 1888 گودۋ نا گرانيتسە كۋستانايسكوگو ي تۋرگايسكوگو ۋەزدوۆ ب. تۋرگايسكوي وبلاستي، پريكوچەۆاۆشيە يز كىزىلوردى، ۆىكوچەۆاۆشيە راننەي ۆەسنوي چەرەز تۋرگايسكي ۋەزد ۆ كۋستانايسكي دجاپپاسى-دوستياروۆتسى ۋسترويلي بولشۋيۋ پومينكۋ (اس) – پو ۋمەرشەمۋ سۆوەمۋ يزۆەستنومۋ ۆسەمۋ كرايۋ بوگاچە باسىگارە، نازۆاۆشەگوسيا «داتكوي»، يمەۆشي گراموتوي وت بۋحارسكوگو ەميرا، پولزوۆاۆشيسيا بولشيم اۆتوريتەتوم سرەدي ۆسەگو ناسەلەنيا كاك پەروۆسكوگو، تاك ي سوسەدنەي تۋرگايسكوي وبلاستي. اس ۋسترويلي نا بەرەگۋ وزەرا «كوجا-كۋل»، ناحوديۆشيمسيا نا وديناكوۆىم راسستوياني وت تۋرگايا ي كۋستانايا نەدالەكو ي وت يرگيزسكوگو ۋەزدا، ناسەلەننوم كازاحامي مالوي وردى. نا ەتۋ پومينكۋ بىلي پريگلاشەنى ۆسە كازاحي، كرومە سۆويح پەروۆتسەۆ-دجاپپاستسەۆ، ۆسە كازاحي تۋرگايسكوگو، كۋستانايسكوگو ي بليجايشەگو يرگيزسكوگو ۋەزدوۆ، و چەم بىلو وپوۆەششەنو و دنە پومينكي زا مەسياتس ۆپەرەد، چتوبى وني ۆسە پودگوتوۆيليس ك تاكومۋ بولشومۋ اس (پومينكە) نەبىۆالومۋ زا پوسلەدنەە ۆرەميا: پودگوتوۆيلي سكاكۋنوۆ لوشادەي، بورتسوۆ (بالۋانوۆ), سترەلكوۆ يز لوۆكوي مولودەجي دوستايۋششيح ۆسكاچ مونەتى، زاۆيازاننوي ۆ ترياپوچكۋ س زەملي ي ت.پ. پراۆدا، پومينكۋ ۋسترويلي گرانديوزنۋيۋ: بىلو پوستاۆلەنو دو 300 ي بولەە كيبيتوك، دليا پريگلاشەننىح گوستەي، زارەزانو سۆىشە 500 بارانوۆ، سوتنيا لوشادەي ي روگاتوگو سكوتا، ا كۋمىسۋ يز بليجايشيح اۋلوۆ (زا دەن ي بولشە ەزدى) ۆەزلي سامي گوستي دليا سۆوەگو اۋلا-كيبيتكا، تاكجە پريۆوزيلي سامي دجاپپاستسى-رودستۆەننيكي دليا پريەحاۆشيح يز دالنىح اۋلوۆ، ۆ بولشيح يز تسەلوي لوشادينوي شكۋرى زاكونچەننىح ساباح (كوجانايا چەتىرەحۋگولنايا س دليننوي شەيكوي پوسۋدا، كۋدا زالوجەنى-بىسپەك (دەرەۆياننايا مەشالكا). ۆ ۋسترويستۆە پومينكي پرينيمالي ۋچاستيە ي ۋسلۋجيۆالي ۆسە دجاپپاستسى دوستياروۆسكوگو وتدەلەنيا، رودستۆەننيكي پوكوينوگو. كاك وني، تاك ي بوگاتىە سۆاتيا ەگو پوموگالي ماتەريالنو پريگونيالي ۆ پوموشش ۋسترويتەليام پومينكي لوشادەي كوسياكامي، بارانوۆ دەسياتكامي، روگاتىي سكوت (پود ۆيدوم «ازا») ي تاكيم وبرازوم، سوۆمەستنو سپراۆليالي پومينكۋ (تريزنۋ) ۆو ۆسەح وتنوشەنياح: ماتەريالنو ي ۋسلۋگامي. دليا بولەە پوچەتنىح گوستەي-گلاۆارەي رودوۆ وتدەلەني، گلاۆنىم وبرازوم درۋگيح ۋەزدوۆ بىلي پوستاۆلەنى بولشيە لۋچشيە بەلىە كيبيتكي 7-8 كاناتاح (رەشەتكاح) س لۋچشيم ۋبرانستۆوم ۆنۋتري، ۋكراشەننىمي ۋزورنىمي تەسۆامي ي نا زەملە (پولۋ) پوستالەنى ۋزورنىە كوشمى دوروگيە كوۆرى ي ۆ نەكوتورىح كيبيتاح سۆەرحۋ كوۆروۆ داجە شەلكوۆىە ستەگانىە ودەيالا.

نا ەتۋ زنامەنيتۋيۋ پومينكۋ – «اس» - پو پريگلاشەنيۋ، ۆ چيسلە پروچيح پريەحال سو سۆويمي رودستۆەننيكامي التىباسوۆتسامي ينسپەكتور شكول ي.ا.التىنسارين ۆ پوۆوزكە، زاپرياجەننىي نا ترويكە بۋلانىح لوشادەي. پيشۋششي ەتي ستروكي، توگدا ۋچيتەل ۆ كۋستاناە، پو پرەدلوجەنيۋ التىنسارينا، پريەحال س نيم ۆ ودنوي پوۆوزكە. ناس ۆسەح پري پريبليجەني ۆ اۋل - پو وبىچايۋ ۆسترەتيلي زا ۆەرستۋ ۆەرحوۆىە ۋسترويتەلي پومينكي ي پروۆوديلي دو سامىح پوستاۆلەننىح دليا گوستەي كيبيتوك ي پوۆەلي ۆ ودنۋ يز لۋچشيح بەلىح بولشيح كيبيتوك س حوروشەي وبستانوۆكوي، گدە وكازالاس ي حوروشايا بولشايا سابا س كۋمىسوم. ۆو ۆسەح كيبيتكاح بىلو پولنو زۆانىح گوستەي، بولەە پوچەتنىح ۋۆاجەمىح گوستەي، ۆ توم چيسلە ي ناس ۋگوششالي سپەرۆا چاەم س باۋرساكامي (جارەنىمي ۆ سالە حلەبنىمي ورەشكامي), ۋريۋكوم ي كيشميشەم; پوسلە نەكوتوروگو ۆرەمەني راسپيۆالي كۋمىسۋ، رازليتوگو ۆ بولشۋيۋ شارۋ (دەرەۆياننۋيۋ پوسۋدۋ) ي ۆ نەبولشيح چاشكاح (كىمىزاياك) پوداۆالي ۆسەم گوستيام پو 2-3 چاشكي كاجدومۋ. ۋگوششەنيە دليلوس س ۋترا. زاتەم ۆ پولدەن پوداۆالي وستىۆشەە مياسو يزۆەستنىمي كوستيامي رازۆوزيلوس نا ۆەرحوۆىح لوشادياح كازانتسامي-رازداتچيكامي ۆ بولشيح پلوسكيح دەرەۆياننىح چاشكاح (تاباق) ي پوچەتنىم اقساكالام لۋچشيە چاستي مياسا س پوچەتنىمي كوستيامي ي ۆ بولەە وبيلنوم كوليچەستۆە (كازى، جانباس ي در.) ي نا ترويح پوداۆالي پو ودنوي چاشكە (ۇشەۋ ارا – كاجدىم ترويم), ودنو بليۋدو پولنوگو مياسا. كوگدا ۋگوششەنيا ۆو ۆسەح كيبيتكاح ي ۆسە وكونچيلوس، ك پولۋدنيۋ پريبليزيتەلنو ۆەرحوۆىە سو ستورونى ۋسترويتەلەي پومينكي س پريۆيازاننىمي نا دليننىح شەستاح كوشمامي ۆ رودە فلاگا رازگلاشالي، وپوۆەستيلي ۆسەح كريكامي «ات شابار»، چتو زناچيت «نا بايگۋ» ۆىەزجايتە، سوبيرايتەس ۆ ۋكازاننوە ي ۆوزۆىشەننوە مەستو (ۆسلەد زا نيمي), گدە بىلو پوستاۆلەنو كاراكچي (نامەچەننو دليا سبورا مەستو).

ۆسە گوستي پوسپەشيلي سەست نا لوشادەي ي پوەحالي نا ۋكازاننوە مەستو. تام كاجدىي رود سو سۆويمي وتدەلەنيامي ساديلسيا وتدەلنو: سرەدنيايا وردا پروتيۆ مالوي وردى، وبرازوۆاۆ ۆ سەرەدينە وچەن بولشوي كرۋگ: دليا بورتسوۆ ي سترەلكوۆ. س وبەيح ستورون كرۋگا بىلي وتكرىتىە مەستا دليا پروحودا ي پروەزدا سكاكوۆىح لوشادەي. كاجدىي رود ي وتدەلەنيا ۆىدۆيگالي يز سۆوەي سرەدى بورتسوۆ ي سترەلكوۆ. بورتسى ي سترەلكي، ودەرجاۆشيە پوبەدۋ (ۆەرح) پولۋچەننىە يمي، ۆ پرەميۋ پوداركي (پريزى) حالات ي دەنگي، پرينوسيلي يح سۆويم سوروديچام، ستارشيم اكساكالام، كاك ەتو پرينياتو. ەتي پوسلەدنيە پرينيمالي پوداركي-پريزى بورتسوۆ ي بلاگوداريلي يح، داۆالي باتۋ، دوبروە پوجەلانيە يم زدوروۆيا ي ۋسپەحا ۆپرەد، سەمەينوگو سچاستيا ي. ت.پ.  پەرۆىم دولگوم پو پريبىتيۋ سەحاۆششيحسيا گوستەي نا مەستو سبورا ي راسچيتوۆاننىم يح نا وپرەدەلەننىە مەستا سوبيرالي سكاكوۆىح لوشادەي (سكاكۋنوۆ) س سەدوكامي مالچيكامي س زاۆيازاننىمي نا گولوۆە ۋ كاجدوگو پلاتكامي ي پوگنالي يح پوگانۋشكي (ايداۋشى) زا 30-40 ۆەرست نازناچەننوە مەستو، وتكۋدا پو ۋكازانيۋ پوگونششيكوۆ مالچيكي ودنوۆرەمەننو دولجنى سكاكات وبراتنو. ۋ ۆسەح سكاكۋنوۆ گريۆى ي حۆوستى بىلي زاپلەتەنىە، كاك كوسى ۋ دەۆيتس، ي ۆسە وني بىلي تونكيە (...)[1] پودگوتوۆلەننىە دليا سكاچكي پو يزۆەستنومۋ مەتودۋ. پوسلە ۋگونا لوشادەي ۆ كرۋگۋ شلا بوربا بالۋانوۆ وبىچنىم پوريادكوم ي رازداچي پريزوۆ پوبەديتەليام، سترەلبا ۆ مونەتۋ ي پروچ. تۋت جە وبياۆليالاس بايگا سكاكۋنام – سكاچكوۆىم لوشاديام، كاجەتسيا، نا 10 پەرۆىح پريسكاكاۆشيح لوشادەي: پەرۆىم بولشە س ۋمەنشەنيەم پريزوۆ، بولەە پوزجە پريبىۆشيم لوشاديام ۆ پوريادكە پريبىتيا ي پروحودا يح چەرەز كاراكچۋ.

پروشلو زناچ. ۆرەميا، كوگدا ۆيدنەليس سكاچۋششيە لوشادي ەششە ۆدالي سلەديۆشيسيا زا ەتيم تولپا، زاگۋدەلا ي منوگيە، نەسموتريا نا زاپرەششەنيا، نە ۋتەرپەلي، پوسكاكالي نا ۆسترەچۋ، چتوبى پوموچ پەرۆىمي پريسكاكات سۆويم لوشاديام. ەتو بىلو «كوتەرمەشي»، تاششۋششيە زا پوۆود سۆويح لوشادەي ي ۋچينياۆششيە بولشوي بەسپوريادوك ەتيم. پري ۆسەم ەتوم سلەديۆشيە زا پريسكاكاۆشيمي ي پروەحۆشيمي چەرەز كاراكچي لوشادمي وسوبو نازناچەننىە دليا ەتوگو ليتسا زاپيسىۆالي پريسكاكاۆشيح لوشادەي – پو كليچكە مالچيكوۆ، نازىۆاۆشيح حوزياەۆ يح. پري تاكوم بەسپوريادوچنوم حاوسە س ۋچاستيەم كوتەرىمەشەي وچەن ترۋدنو بىلو زنات، كاكيە ي چي لوشادي ۆپەرەد پريسكاكالي، نو رەگيستراتورى وتمەچالي، زاپيسىۆالي پريسكاكاۆشيح لوشادەي بولەە يلي مەنەە پراۆيلنو، نو تولكو پرويزوشەل سپور ناسچەت دۆۋح ليش لوشادەي 6-7, كوتورىە پريسكاكالي سو سۆويمي كوتەرمەشامي بەسپوريادوچنو ريادامي ي ترۋدنو بىلو ۆ تاكوي بەسپوريادوچنوم حاوسە وپرەدەليت، كوتورايا ۆپەرەد پريشلا. پرويزوشەل بولشوي سپور. ودنا لوشاد بىلا ارگىنسكايا يز وتد. توكتامىس، درۋگايا كيپچاكسكوگو رودا يز وتد. التىباس[2]. زاۆيازالسيا گورياچي سپور يز-زا پەرۆەنستۆا ي بايگۋ، ي دەلو دوحوديلو چۋت نە دو دراكي. بولشە ۆسەح كريچال، وسپاريۆال ي نە ۋستۋپال يز توكتامىسوۆىح مولودوي پارەن بايباتشا سارتوۆ. ي. التىنسارين، كاك ۆىبراننىي ۆسەم وبششەستۆوم رۋكوۆوديتەلەم ي راسپريادەليتەلەم پو بايگە ي پروۆەدەنيۋ ۋۆەسەليتەلنىح زرەليشش، پودوشەل ك سپوريۆشەي تولپە، پرەدلوجيل پەرەستات سپورى، رەشيت ميرنىم پۋتەم، نو بايباتشا نە پەرەستاۆال، توگدا التىنسارين، ۆيديا، چتو ون نە ۋپريميلسيا، ۆەلەل سۆويم ليۋديام (پوموششنيكام) سحۆاتيت ەتوگو نەپوكورنوگو بۋيانا ي سۆيازات ك ەگو پوۆوزكە سزادي. تۋت توكتامىسوۆتسى، پوددەرجاننىە يزۆەستنىم ارگىنسكيم چەگەنوۆىم پودنيالي بۋنت، زاكريچالي زاگۋلدەلي، بىسترو سەلي نا لوشادەي، سوبيراليس نا ودنو مەستو، كاك بۋدتو سوۆەششاليس ۆو گلاۆە سو سۆويم اكساكالوم بوگاچەم (نۋرباەم تالپاكوۆىم) س تسەليۋ وتومششەنيا، زا ەتۋ وبيدۋ يح مولودتسا. مى س ي.التىنسارينوم توجە سەلي ۆ سۆويۋ پوۆوزكۋ ي پوەحالي ۆ درۋگۋيۋ ستورونۋ. يزدالي ۆيدنو بىلو، چتو كۋچا توكتامىسوۆتسەۆ سكاچۋت ۆ ناشۋ ستورونۋ س كريكامي، نو دوروگۋ يح پەرەگوراجيۆالا ميرنايا تولپا ي نە دوپۋسكالا يح، ۆيديمو، دجاپپاستسى س تسەليۋ نە دوپۋسكات دەبوشيرستۆا ي بەسپوريادكا. زاتەم رەشيلي دەلو ميرنىم پۋتەم، پوسرەدنيكي سۆيدەتەلي دوكازالي، چتو پۋتانيتسا پرويزوشلا ۆسلەدستۆيە سمەششەنيا «كوتەرمەشەي»، دوپۋستيۆشيم بەسپوريادوك، نو وني، رەگيستراتورى، سامي ۆيدەلي، چيا لوشاد نەمنوگو ۆپەرەد پريسكاكالا، ي وبە ستورونى دولجنى بىلي پودچينياتسيا يح رەشەنيام. تاكيم وبرازوم ۆوزموجنوە سو ستورونى رازگورياچەننىح توكتامىشەۆتسەۆ ناپادەنيە نا التىنسارينا بىلو ۋسترانەنو. ۆەچەروم، كونەچنو، نە مالو بىلو رازگوۆوروۆ وب ەتوم».

قوجاكول جانە بەستوبە بولىسى

بىزدەر بالعىمباەۆ بايانىنداعى باسىعارا داتقانىڭ اسى وتكەن بۇرىنعى ءۇش ۋەزدىڭ - قوستاناي، تورعاي، ىرعىزدىڭ  شەكارالىق ايماعىنداعى قوجاكول دەگەن مەكەندى پاتشا زامانىنداعى جانە قازىرگى زامانداعى كارتالاردان ىزدەپ، تاۋىپ الدىق. قازىرگى زاماننىڭ اكىمشىلىك-تەريتوريالىق كارتاسىندا قوجا اتاۋىمەن ەكى توپونيميكا بار. ءبىرى قامىستى اۋدانىنىڭ كراسنوگورسك ەلدى مەكەنىنە جاقىن ەلدى مەكەندى بەلگىلەگەن «قوجا» دەگەن جەر، ەكىنشىسى - اۋليەكول اۋدانىنىڭ (اقشىل كوكپەن بويالعان) قامىستى اۋدانىمەن (سارعىش تۇسپەن بويالعان) شەكارالاس وڭىرىندە ورنالاسقان – قوجاكول (2 سۋرەت).

[1] وقۋ مۇمكىن ەمەس

[2]  قولجازبادا «يز وتد. التىباس» دەگەن جولدار اۆور تاراپىنان سىزىلىپ تاستالعان.

2 سۋرەت. قازىرگى قوجا جانە قوجاكول مەكەنى.

ءبىر-بىرىنەن اراقاشىقتىعى اسا الىس ەمەس ورنالاسقان وسى ەكى مەكەننىڭ قايسىسى ءا.بالعىمباەۆ ايتىپ وتىرعان قوجاكول ەكەنىن ءدال باسىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. قازىرگى قامىستى اۋدانى پاتشالىق زاماندا «بەستوبە بولىسى» دەپ اتالعان. بەستوبە بولىسى – كىشى ءجۇز جاپپاس تايپاسىنىڭ جايلاۋى. قوستاناي وبلىسىنىڭ قامىستى اۋدانىندا جاپپاستان تارايتىن جۇرت تا وزگەلەرمەن قاتار قونىستاپ وتىر. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ەكس پرەزيدەنت تاراپىنان «قازاقتىڭ تۇڭعىش پومەششيگى» دەگەن قولپاشتاۋ ءسوز تاڭىلىپ، قولداۋ كورسەتىلگەن «قاراباتىر» اگروفيرماسىنىڭ باسشىسى، مارقۇم ءجازيت قۇدايقۇلوۆتىڭ قازاقي تەگى جاپپاس تايپاسىنا تىرەلەدى. ال ونىڭ اگروفيرماسى قامىستى اۋدانىنىڭ تەريتورياسىنا ورنالاسقان. بىراق پاتشا زامانىندا بولىستاردىڭ شەكاراسى شارتتى تۇردە بولعانىن، كەڭەس داۋىرىندە ول ءتۇرلى وزگەرىستەرگە ۇشىراعانىن ايتا كەتۋىمىز قاجەت.

ال پاتشا زامانىنىڭ توپوگرافيالىق كارتاسىندا ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان مەكەن «ۇلكەن قوجاي كول» (ۇلكەن جۇرگەن جەردە كىشى دە جۇرەدى) دەپ بەلگىلەنگەن. باتىس قاپتالىندا سولتۇستىككە قاراي ۇزىنان توبىل وزەنى اعىپ جاتسا، شىعىسىندا «قورجىن كول»، «دوڭگەلەك سور»، ال وڭتۇستۇگىندە «تەنتەك سور» دەپ اتالاتىن ەكى تۇزدى كول ورىن العان (3 سۋرەت). وسى ولكەلەردە جاقسى بىلەتىن كىسىلەر قازىرگى تاڭدا «قوجايكولدىڭ» قاي جەردە ورنالاسقانىن باعامداي الادى دەپ ويلايمىز.

3 سۋرەت. ۇلكەن قوجايكول.

ءسوز ورايى كەلگەندە ايتا كەتكەنىمىز ءجون، شوشاق بالاسى بايتۇرسىن جىڭعىلدى وتكەلىندە تورعاي ۋەزىنىڭ باسشىسى يا.ياكوۆلەۆكە قول كوتەرگەن بەلگىلى وقيعاعا ۇمبەتەي اۋىلىمەن بىرگە ىرعىز بەتتەگى (توعاي وزەنىنىڭ ارال، سىر بەتى) قىستاۋلارىنا كوشىپ بارا جاتقان پەروۆسكى ۋەزىنىڭ اۋىلدىق بي-ستارشىندارى بايسەيىت اساۋباەۆ، ومانباي (ۋمانباي) بەلگىباەۆ، نيكولاەۆ ۋەزى بەستوبە بولىسىنىڭ قازاقتارى شونا ورازوۆ پەن ورامباي (ۋرامباي) سانسىزباەۆتار كەزدەيسوق كۋا بولادى. بۇلار، ءسوز جوق، جاپپاس جۇرتىنىڭ كىسىلەرى بولسا كەرەك. ايتپاقشى، تورعاي دالاسىن جىڭعىلدى وتكەلى ارقىلى ىرعىزعا قاراي كەسىپ وتەتىن «جاپپاس سۇرلەۋى» دەگەن جول ساقتالعانىن ولكەتانۋشىلار كەشەگى كۇنگە دەيىن ايتىپ كەلدى. وسى تۇستا شونا ورازوۆ دەگەن كىسىنىڭ ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ مىقتى شاكىرتى، اتاقتى ءتىلشى عالىم تەلجان شونانوۆقا قاتىسى بار ما ەكەن دەگەن «كەزبە» وي دا كەلەدى. «شونا» – قازاق اراسىندا قالماق-موڭعول داۋىرىنەن قالعان وتە سيرەك كەزدەسەتىن انتروپونيم. ماعىناسى «قاسقىر» دەگەندى بىلدىرەدى. جۇرتىمىز ونى «قاسقىرباي»، «قاسقىربەك» دەپ قازاقشالاپ جىبەرگەن.

جالعاسى بار.

الماسبەك ابسادىق،

قوستاناي

Abai.kz

10 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1562
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2251
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3505