ارۋاعىن ارداقتاعان قازاققا مۇنىڭ قايسىسى بۇيىرار ەكەن

يسلام ءدىنىنىڭ يمان كەلتىرەتىن شارتتارىنىڭ ءبىرى اقىرەتتىڭ بارىنا سەنۋ جانە قيامەت كۇنگە يمان كەلتىرۋ. يسلام مىنا ءفاني دۇنيە ءبىر كۇنى تىپ-تيپىل بولىپ جوعالادى،تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ ءبارى ءوز تىنىسىن ءبىرجولاتا توقتاتادى، بىراق ادامنىڭ رۋحى ماڭگى ءومىر سۇرەدى دەپ قارايدى. ال بۇرىن جانە كەيىن ومىردەن وزعاندار قيامەت كۇنى قايتا ءتىرىلىپ، ماحشارعا قاراي جۇگىرەدى جانە بارلىق ادام بالاسى تۇرەگەلىپ تۇرادى دەلىنەدى. «قۇران كارىمدە»: «بۇدان كەيىن ارينە سەندەر ولەسىڭدەر»; «سوسىن سەندەر قيامەت كۇنى، كۇدىكسىز تىرىلتىلەسىڭدەر» [1]. «قيامەت كۇنى كەيبىر جۇزدەر جارقىلداپ»; «راببىنا قارايدى»; «ول كۇنى، كەيبىر جۇزدەر تومسارۋدا بولادى»; «وزىنە بەل ۇزەتىن قيناۋ جاسالادى دەپ ويلايدى» [2]. دەمەك. قيامەت كۇنى ءاربىر پەندەنىڭ بۇ دۇنيەدە جاساعان جاقسى-جامان ءىس-ارەكەتتەرى سول كۇنى تارازىلانىپ، اق-قاراسى انىقتالىپ ءادىل جازا بەرىلەتىن بولادى.

يسلام ءدىنى جالپى بۇ دۇنيەگە سىني كوزقاراسپەن قاراپ، ادامداردىڭ «ەكى دۇنيەدە دە باقىتتى بولۋىن» تىلەسە دە، اقيقاتىنا كەلگەندە، فاني دۇنيەنى ۋاقىتشا، جالعان، ادامنىڭ سىناق الاڭى، ال باحي دۇنيەنى ماڭگىلىك تۇراعى سانايدى. ەگەر ادامدار فاني دۇنيەدە اللانىڭ پارمەنىنە بويىنىپ، پارىزدارىن مۇلتىكسىز ورىنداپ، دۇرىس جولدا ءجۇرىپ، ساۋاتتى ىستەر كوپ جاسايتىن بولسا، باحي دۇنيەگە بارعاندا اللانىڭ شاپاعاتىنا ءبولىنىپ، قيامەت كۇنى بولاتىن سۇراقتان كەيىن ولارعا جانناتتىڭ ەسىگى ايقارا اشىلادى. «راببىلارىنا قارسى كەلۋدەن ساقسىنعاندار، توپ-توپ جانناتقا جولدانادى. سونداي-اق ولار وعان بارعاندا ونىڭ ەسىكتەرى اشىلادى. ولارعا ونىڭ ساقشىلارى: «سەندەرگە سالەم. قوش كەلدىڭدەر، جانناتقا ماڭگى قالاتىن تۇردە كىرىڭدەر» دەيدى [3]. «ەندەشە، راببىلارىڭنىڭ قاي نىعىمەتتەرىن وتىرىك دەيسىڭدەر؟ راببىنىڭ حۇزىرىنا شىعۋدان قورىققان كىسىگە ەكى بەيىش بار» [4]. ەگەر بۇ دۇنيەدە جامان ىستەر جاساعان، ياعني يسلام ءدىنىن جاسىنعا شىعارىپ، ودان بەت بۇرعاندار اياۋسىز جازالانىپ، جاھاننامعا تاستالىپ، ماڭگىلىك ازاپتا قالادى دەلىنەدى.

                                                   جاننات  

ولاي بولسا يسلام دىنىندە ايتىلاتىن جاننات قانداي مەكەن، ال جاھاننام شى؟ بۇل ەكۋىن ءبىلۋ ءۇشىن يسلامنىڭ قاسيەتتى كىتابى «قۇران كارىمگە» سۇيەنىپ بىرگە ىزدەنىپ كورەلىك. وندا الدىمەن پەندە و دۇنيەگە بارعاندا جانىن ماڭگىلىك راحاتقا بولەيتىن جانناتتقا توقتالايىق.

«ءتاۋراتتا» جاننات العاشىندا ادام اتا مەن حاۋ انا تۇرىپ، كەيىن كۇنالارى ءۇشىن قۋىلعان عاجايىپ باۋ-باقشا تۇرىندە سۋرەتتەلگەن، «ىنجىلدە» جاننات تۋرالى تۇسىنىك دىنگە سەنۋشىلەردىڭ ولگەننەن كەيىن قايتىپ ورالاتىن ورنى رەتىندە سيپاتتالعان. كوپەتەگەن دىندەردە جاننات راحاتى كۇناھارلاردىڭ جاھاننامدا تارتاتىن ازابىنا قاراما-قارسى قويىلادى. ال جاننات يسلام دىنىندە ادال مۇمىندەردىڭ ماڭگىلىك مەكەنى رەتىندە سۋرەتتەلەدى.

«قۇران كارىمدە» جاننات تۋرالى اياتتار وتە كوپ، بۇل اياتتاردى وقىپ وتىرساڭىز وتە كوركەم سۋرەتتەلگەن تاماشا ورتاعا كەز بولاسىز. تاقۋالار بۇل مەكەنگە بارۋ ءۇشىن ءومىر باقي دايىندالادى، ونى ارماندايدى، وعان بارۋعا اسىعادى. «راببىلارىڭنىڭ جارىلقاۋىنا جانە تاقۋالار ءۇشىن ازىرلەنگەن، كەڭدىگى جەر مەن كوكتەي جانناتقا جارىسىڭدار» [5]; «راببىلارىڭنان جارىلقاۋعا جانە كەڭدىگى جەر مەن كوكتىڭ كەڭدىگىندەي; اللاعا، ەلشىسىنە يمان كەلتىرگەندەر ءۇشىن ازىرلەنگەن جانناتقا جارىسىڭدار. ول اللا (ت.) نىڭ مارحامەتى. ونى قالاعان كىسىسىنە بەرەدى» [6] دەيدى.

جانناتتىڭ سەگىز ءتۇرى بولىپ، ول وتە ادەمى جانە تىنىش مەكەن بولىپ، بارلىق جەرى جاپ-جاسىل اعاشتارمەن كومكەرىلىپ جىل بويى كولەڭكەسىن ءتۇسىرىپ تۇرادى. بۇلاقتار جانە وزەندەر توقتاۋسىز اعىپ تۇرادى، «سونداي تاقۋالارعا ۋادە ەتىلگەن جانناتىڭ مىسالى: وندا ەش بۇزىلمايتىن وزەن سۋلار، ءدامى وزگەرمەيتىن سۇتتەن وزەندەر، ىشۋشىلەرگە ءدامدى اراقتان وزەندەر جانە بالدان وزەندەر، سونداي-اق وندا ولارعا ءار ءتۇرلى جەمىس ءارى راببىلارىىنان جارىلقاۋ بار; (بۇلار), جاھاننامدا ماڭگى قالىپ قاينار سۋ ىشكىزىلىپ، ىشەكتەرى تۋرالعان بىرەۋمەن تەڭ بە؟» [7]

جانناتتىڭ اۋاسى وتە جاعىمدى، ونداعىلار ىتىق، سۋىق دەگەندى بىلمەيدى، جەگەنى الدىندا، جەمەگەنى ارتىندا، «ولاردى سابىر ەتكەندەرى ءۇشىن جاننات جانە جىبەكپەن سىيلايدى»; «ولار، ول ورتادا ديۆاندارعا جاستانعان تۇردە وتىرادى. ولار وندا ىستىق تا سۋىق تا كورمەيدى»; «ولارعا بەيىشتىڭ كولەڭكەلەرى ءيىلىپ، جەمىستەرى مۇلدە ەرىكتەرىندە بولدى»; «ولارعا كۇمىستەن ىدىستار، شىنىدان قۇمىرالار ۇسىنىلادى» [8].

«ولارعا بەيىشتە قىزىعاتىن ەت پەن جەمىستى مولايتامىز» [9].

«ولار وندا جاستانىپ وتىرادى. ول جەردە مول جەمىستەر، سۋسىندار تىلەيدى»; «ولاردىڭ قاسىندا تەلمىرگەن جاسىت قور قىزدارى بار» [10].

«ولارعا وزگەرمەس جاستار اينالىپ، قىزمەت ەتەدى»; «اعىپ جاتقان اراقتان تولتىرىلعان شەلەكتەر، قۇماندار جانە كەسەلەرمەن»; «ول باس اۋىرتپايدى دا، ماس قىلمايدى»; «قالاعان جەمىستەرە بار»; «كوڭىلدەرى سوققان قۇس ەتتەرى بار»; «بوتا كوز حۇرلار بار»[11].

«ولاردى بوتا كوز حۇرلارمەن ۇيلەندىرەمىز»; «سونداي يمان كەلتىرگەندەر، ولاردىڭ ۇرپاقتارى دا يمان كەلتىرىپ، وزدەرىنە ىلەسكەن بولسا، ولاردى ول ۇرپاقتارىنا قوسامىز. سونداي-اق ولاردىڭ عامالدارىنان ەش نارسە كەمىتپەيمىز. اركىم ىستەگەنىنىڭ بوداۋىنا ۇستالادى. ولارعا بەيىشتە قىزىعاتىن ەت پەن جەمىستى مولايتامىز» [12].

«شىن مانىندە تاقۋالار امان ءبىر ورىندا بولادى»;  «باقشالاردا بۇلاقتاردا»; «جۇقا، قالىڭ جىبەكتەر كيىپ، ەرسىلى-قارسىلى وتىرادى; وسى سياقتى، سونداي-اق ولاردى بوتا كوز حۇرلارمەن ۇيلەندىرەمىز»; «ول جەردە بەيبىت تۇردە ءارتۇرلى جەمىستى سۇراي الادى» [13].

«ولار، عادىن جانناتتارىنا كىرەدى. وندا التىن جانە ءىنجۋ بىلەزىكتەرمەن بەزەنەدى دە ولاردىڭ وندا كيىمدەرى جىبەكتەن بولادى» [14].

«(اللا تاقۋالارعا): «ءاي قۇلدارىم! بۇگىن سەندەرگە ءحاۋىپ-قاتەر جوق ءارى قايعىرمايسىڭدار» (دەيدى); «ولار سونداي يمان كەلتىرىپ، بوي ۇسىنۋشىلار»; «جانناتقا كىرىڭدەر. سەندەر دە جۇبايلارىڭ دا شاتتىققا بولەنەسىڭدەر»; «ولارعا التىننان تاباقتار، كاسەلەر ۇسىنىلادى. سونداي-اق وندا كوڭىلدەرى قىزىعاتىن، كوزدەرى قۋاناتىن نارسەلەر بار. سەندەر وندا ماڭگى قالاسىڭدار»; «مىنە وسى سەندەردىڭ عامالدارىڭمەنەن مۇراگەر بولعان جاننات»; «وندا سەندەرگە جەمىستەر كوپ، ودان جەيسىڭدەر» [15].

«ولار جانناتتا سالەمنەن باسقا بوس ءسوز ەستىمەيدى»; «بىراق «سالەم، سالەم» دەگەن ءسوزدى عانا ەستيدى»; «راسىندا حۇر قىزدارىن جاڭادان جاراتامىز. (نەمەسە جانناتتىق ايەلدەردى قايتادان جاراتامىز. ب.); «ولاردى ەر كورمەگەن قىزدار ەتىپ، جاراتامىز»; «كۇيەۋىن سۇيگىش قۇرداس بولادى» [16]

«ولار جانناتتا سالەمنەن باسقا بوس ءسوز ەستىمەيدى. جانە ولارعا جانناتتا ەرتەلى-كەش نەسىبە بار»; «قۇلدارىمىزدان بىرەۋ تاقۋا بولسا، سونى مۇراگەر ەتەتىن بەيىش وسى» [17].

جانناتقا كىرۋدىڭ  ەڭ وڭتايلى جولى جانە پەندەنىڭ اقىرەتتەگى ازاپتان ساقتايتىن بەس ۋاق نامازدى قازا قىلماي وقۋ ەكەنى تۋرالى «قۇران كارىمدە» مىناداي اياتتار بار:

«ولار كومەسكە يمان كەلتىرەدى، نامازدى تولىق ورىندايدى، وزدەرىنە بەرگەن نەسىبەمىزدەن (اللا جولىنا) جۇمسايدى» [18] (2-باقارا سۇرەسى، 3-ايات. 2-بەت)

«نامازدى تولىق وقىڭدار، زەكەت  بەرىڭدەر، سونداي-اق (اللانىڭ حۇزىرىنا) يىلۋشىلەرمەن بىرگە يىلىڭدەر» [19] (2-باقارا سۇرەسى، 43-ايات. 7-بەت)

«قاشان ناماز وتەپ بولساڭدار، اللانى; تۇرىپ، وتىرىپ جانە جاتقان بويدا ەسكە الىڭدار. قاشان تىنىشتالساڭدار، وندا نامازدى تولىق ورىنداڭدار. ويتكەنى، ناماز مۇمىندەرگە بەلگىلى ۋاقىتتا پارىز قىلىندى» [20].

«ولار جانناتتاردا سۇرادى!»; «قىلمىستىلاردان»; «سەندەردى، جاھاننامعا كىرگىزگەن نە نارسە؟»; «ولار، «ءبىز ناماز وقۋشىلاردان ەمەس ەدىك» [21].

ال پايعامباردىڭ ءبىر حاديسىندە: «كىمدە-كىم بەس ۋاق نامازعا مۇقيات بولسا، اللا وعان ءبىر نۇر ءناسىپ ەتەدى، نامازى وعان دالەل بولادى جانە قيامەت كۇنى ول قۇتىلادى. ال ەگەر كىمدە-كىم نامازعا سالعىرت قاراسا، ونىڭ نۇرىن الىپ قويادى ءارى دالەلى بولمايدى جانە ول ءۇشىن قيامەتتە قۇتىلۋ جوق. ول قيامەت كۇنى پەرعاۋىن، قارۋن، ھامان، ابۋ يبن حالافپەن بىرگە بولادى دەگەن».

جوعارىدا ايتىلعاندار مۇميندەردىڭ (تاقۋالاردىڭ) ءومىر بويى ءۇمىت ەتەتىن اقىرەتتىڭ سىيى – جانناتتىڭ وبرازدى، جاندى سۋرەتەرى. بۇعان بارۋدى ارمانداعان مۇمندەر فاني دۇنيەدەگى بارلىق قيىنشىلىققا كونىپ، شۇكىر ەتىپ، اللانىڭ پارىزدارىن بارىنشا ورىنداپ، ناماز وقىپ، زەكەت بەرىپ اقىرەتتە ماڭگىلىك مەكەنگە كىرۋدى ارماندايدى. سول ارقىلى رۋحاني تىنىشتىق تاپقانداي بولادى.

جاھاننام

ەندى جاھاننام قانداي مەكەن ەكەنىنە توقتالساق. يسلام ءدىنىنىڭ كوزقاراسى بويىنشا، بۇ دۇنيەدە جامان ىستەر جاساعان، ياعني اللانىڭ پارىزدارىن ورىنداماعان، دىننەن تەرىس اينالعان ادامدار قيامەت كۇنگى سۇراقتان كەيىن، جاحاننامعا تاستاپلىپ، ماڭگىلىك ازاپقا تۇسەدى. «قۇران كارىمدە» جاھاننامنىڭ جاعدايى وتە ناقتى، جاندى جانە وبرازدى بەينەلەنگەن. كوركەم جانناتپەن سالىستىرعاندا جاھاننام بۇكىلدەي كەرىسىنشە. جاھاننامدا قاراڭعىلىق پەن ازاپتاۋعا تولى، مۇنى ەستىگەن پەندەنىڭ دەنەسى تۇرشىگىپ، بويىن ۇرەي بيلەيدى. جاننات سەگىزى بولسا، ال جاھاننامنان جەتەۋى بار. «جاھاننامنىڭ جەتى قاقپاسى بار. ءار قاقپاعا ولاردان ءبىر بولەگى ايرىلادى» [22].

«ولاردىڭ ۇستەرىندە دە وتتان تۇنەكتەر; استارىنان دا تۇنەكتەر بولادى. مىنە اللا قۇلدارىن وسى ارقىلى قورقىتادى. ءاي قۇلدارىم! مەنەن قورقىڭدار» [23].

«ءاي، مۇمىندەر! وزدەرىڭدى ءارى ءۇي ىشتەرىڭدى وتىنى ادامدار مەن تاستاردان بولعان وتتان قورقىڭدار. ونىڭ باسىنداعى پەرىشتەلەر; جۋان دەنەلى، قاتال. ولار اللانىڭ وزدەرىنە بەرگەن امىرلەرىنە قارسى كەلمەيدى. نە بۇيرىلسا، سونى ورىندايدى»; «ءاي قارسى كەلمەڭدەر! بۇگىن سىلتاۋراتپاڭدار! شىن مانىندە ىستەگەندەرىڭنىڭ سازايىن تارتاسىڭدار»; «ءاي پايعامبار! كاپىرلەر جانە مۇنافىقتارمەن كۇرەس، سونداي-اق ولارعا قاتاڭ بول. ولاردىڭ ورنى جاھاننام نەندەي جامان ورىن» [24].

«ولار ىستىق بۋ، قاينار سۋدا بولادى»، «قارا تۇنەك كولەڭكەدە بولادى»، «سالقىن دا ەمەس، جايلى دا ەمەس»; «ويتكەنى ولار، بۇدان بۇرىن (دۇنيەدە) توڭ مويىن اۋەسقورلار ەدى»; «زور كۇنادا قاسارۋشى ەدى»; «ءولىپ توپىراق جانە سۇيەكتەر بولساق تا شىن تىرىلەمىز بە؟» –  دەيدى»; «بۇرىنعى اتا-بابالارىمىز دا تىرىلە مە؟» – (دەيدى). «(مۇحاممەد ع.س) «ءسوزسىز بۇرىنعىلار دا، سوڭعىلار دا»، – دە»; «البەتتە، ءمالىم كۇندە بەلگىلى ورىنعا جينالادى» (دە)» [25]. «ءارى جاھاننامعا سالىنادى» [26].

«ولارعا جاھاننامدا وتتان توسەك جانە ۇستەرىندە وتتان جامىلعىلار بار. زالىمدارعا وسىلايشا جازا بەرەمىز» [27].

«ول، ادام تەرىسىن ورتەپ كەتەدى»; «وعان ون توعىز (پەرىشتە) قارايدى» [28].

«نەگىزىنەن ونداي اياتتارىمىزعا قارسى شىققانداردى جەدەل جاھاننامعا سالامىز دا، ولاردىڭ تەرىلەرى جانعان سايىن ازاپتى تاتۋلارى ءۇشىن، ونى باسقا تەرىلەرگە اۋىستىرامىز. شاكسىز اللا تىم ۇستەم، حيكمەت يەسى» [29].

«راس زاققۋم اعاشىن زالىمدارعا سۇمدىق قىلدىق»; «راس ول، جاھاننامنىڭ تۇبىندە شىعاتىن ءبىر اعاش»; «ونىڭ قاۋاشاقتارى، شايتانداردىڭ باستارى سياقتى (وتە جامان بەينەدە دەگەن ۇعىمدا. ب.ج.م.ك.ر)»; «سونداي-اق ولاردان جەپ قارىندارىن تولتىرادى»; «سوسىن ولارعا قايناپ تۇرعان سۋدان سۋسىن بەرىلەدى»; «سوسىن ولاردىڭ قايتار جەرلەرى البەتتە جاھاننام بولادى» [30].

«كۇناكارلاردىڭ تاماعى»; «بالقىعان كەن سياقتى قارىندارىندا قاينايدى»; «قايناعان سۋ قۇساعان»; «ونى ۇستاڭدار دا سۇيرەتىپ، جاھاننامنىڭ ورتاسىنا تاستاڭدار»; «سوسىن باسىنىڭ ۇستىنە ازاپ رەتىندە قاينار سۋ قۇيىڭدار» [31].

«ولاردىڭ اششى، ساسىق تىكەننەن باسقا ەشبىر تاماعى بولمايدى»; «ول، سەمىرتپەيدى دە اشتىقتى باسپايدى» [32].

«البەتتە جاھاننام كۇتىپ تۇرادى»; «ازعىنداردىڭ بارار جەرى»; «وندا ولار عاسىرلارشا تۇرادى»; «ولار وندا سالقىندامايدى دا سۋسىن تاپپايدى»; «بىراق قايناپ تۇرعان سۋ، ءىرىڭ ىشەدى»; «قىلمىستارىنا ساي ءبىر جازا»; «ويتكەنى ولار، ەسەپكە تارتىلۋدى ويلامان ەدى»; «اياتىمىزدى مۇلدە جاسىنعا شىعارعان ەدى»; «ءار نارسەنى جازىپ ساقتادىق»; «ەندى تاتىڭدار; ال ەندى سەندەرگە ازاپتانباسقا ەش نارسە تاتىرمايمىز (دەلىنەدى)» [33].

ءجاھاننامدا ەشقاشان شىداۋعا بولمايتىن قيناۋلارمەن قاتتى ازاپتاۋلار ۇدايى بولادى. ازاپتاۋدىڭ سان ءتۇرلى بار.

«ونىمەن ولاردىڭ ىشىندەگىلەرى جانە تەرىلەرى ورتەلەدى»; «ولار ءۇشىن تەمىردەن كۇرزىلەر بولادى»; «قاشان ولار جاھاننامنىڭ بەينەتىنەن شىعۋدى قالاسا، وعان قايتا يتەرىلەدى دە: «جاندىرۋشى ازاپتىڭ ءدامىن تاتىڭدار!»، – دەلىنەدى. ولاردىڭ باستارىنىڭ توبەسىنەن ھاراراتلىك قايناعان سۋ قۇيىلادى، سونىمەن»  [34].

«قيامەت كۇنىندە ولار جاھاننام وتىندا قىزدىرىلىپ، قابىرعالارى، ارقالارى تاڭبالانىپ: «مىناۋ وزدەرىڭ ءۇشىن جيعاندارىڭ. ال ەندى جيعاندارىڭنىڭ ءدامىن تاتىڭدار» (دەلىنەدى) [35].

«سول ۋاقىتتا ولاردىڭ مويىندارىندا اجىرعىلار، بوعاۋلار بولعان تۇردە سۇيرەتىلەدى» [36]. «كۇدىكسىز اياتتارىمىزدى جاسىنعا اينالدىرىپ، ودان ءوزىن جوعارى كورگەندەرگە كوكتىڭ ەسىگى اشىلمايدى... جانە ولار تۇيە ينەنىڭ كوزىنەن وتكەنگە دەيىن جانناتقا كىرمەيدى. كۇنالارىڭدى ءوستىپ جازالاندىرامىز» [37].

«قۇران كارىمدە» تاعى بىلاي دەلىنەدى: «جانناتتاعىلار مەن جاھاننامداعىلاردىڭ) اراسىندا دالدا بار. جانە «اعراف» دەلىنگەن جوعارى ورىندا ەكى جاقتاعىلاردى دا الپەتتەرىنەن تانيتىن بىرەۋلەر بار. بۇلار «سەندەرگە سالەم» دەپ جانناتتاعىلارعا ايعايلايدى. بۇلار ءالى جانناتقا كىرمەگەن، ءۇمىت ەتەتىندەر»; «قاشان ولاردىڭ كوزدەرى توزاقتىقتار جاققا بۇرىلسا: «راببىمىز! ءبىزدى زالىم ەلمەن بىرگە قىلى كورمە!»، – دەيدى. «اعىرافتاعىلار جاھاننامداعى الپەتتەرىنەن تانىعاندارعا: «سەندەرگە كوپتىكتەرىڭ جانە مەنمەندىكتەرىڭ پايدا بەرمەدى مە؟» – دەپ ايعايلايدى»; «ولارعا جانناتتاعىلاردى كورسەتىپ:) «بۇلارعا اللانىڭ راحمەتى تيمەيدى دەپ، انت ىشكەن ادامدارىڭ ەمەس پە؟ جانناتقا كىرگەندەر. سەندەرگە قورقىنىش جوق ءارى سەندەر قايعىرماڭدار (دەلىنەدى). «جاھاننامداعىلار، جانناتتاعىلارعا: «بىزگە سۋلارىڭنان نەمەسە اللانىڭ سەندەرگە بەرگەن نەسىبەسىنەن توگىپ جىبەرىڭدەر» دەپ ايعايلايدى. ولار: «راسىندا اللا، ول ەكەۋىندە كاپىرلەرگە ارام ەتكەن» [38].

ولار جاھاننامداعلاردى كورگەندە، ونداعى ازاپتاۋلاردى كورىپ، اللادان وزدەرىنە كەڭشىلىك، كەشىرىم بەرۋىن تىلەۋمەن بولادى.

مىنە بۇلار ءجاھاننام تۋرالى «قۇران كارىمدەگى» باياندار. يسلام ءدىنى وسى ارقىلى پەندەلەردى تاۋقۋا بولۋع، جاقسىلىق جاساۋعا، جاماندىقتان ساقتانۋعا شاقىرادى. يسلامنىڭ كوزقاراسى بويىنشا، بۇ دۇنيە پەندەلەر ءۇشىن سىناق مايدانى، قىسقا ۋاقىتىق ءومىر ءسۇرۋ تۇراعى، ال و دۇنە بولسا ماڭگىلىك مەكەن سانالادى. بۇ دۇنيەدە جاقسى ءىس ىستەگەندە، ساۋاتتى ءىس ىستەگەندە  و دۇنيەگە بارعاندا قينالىسسىز جانناتقا كىرەدى، بۇ دۇنيەدە جامان ءىس ىستەگەندەر، قىلمىس ىستەگەندەر و دۇنيەدە قۇتىلۋعا بولمايتىن جاھاننامنىڭ ازابىنا تارتىلادى.

قيامەت كۇنى ءالى بولعان جوق، ونىڭ قاشان بولاتىنىن ءبىر اللا بىلەدى. جاننات پەن جاھاننامعا ەشكىم بارا قويعان جوق.

      تاڭىرلىك دۇنيە تانىمىندا بۇ دۇنيە مەن و دۇنە بار ما؟

يسلام دۇنيەنى بۇ دۇنيە (فاني – جالعان) جانە و دۇنيە (باقي – ماڭگىلىك) دەپ ەكىگە بولسە، ال قازاقتىڭ تاڭىرلىك ءدىنى دە دۇنيەنى بۇ دۇنيەنى – جارىق، و دۇنيەنى – تىلسىم دەپ ەكىگە بولەدى.

ءولىم جايلى تاڭىرلىك تۇسىنىك بويىنشا قازاق ەشقاشان ادامدى ءولدى دەمەيدى: قايتىس بولدى، قازا بولدى، مارقۇم بولدى، ومىردەن وزدى، كوز جۇمدى، بوزداق، شەتىنەدى دەيدى. قازاق ارۋاقتىڭ ولمەيتىندىگىن بىلگەندىكتەن وسىلاي ايتىپ وتىر.

بۇل تۋرالى جۇيەشى، ءتاڭىرشى تاقتار (ابىز) اسقاربايۇلى بەيسەنبينوۆتىڭ «اقيقات» كىتابىندا بىلاي بايان ەتىلەدى:

                                                 تاڭىر

ءتاڭىر دۇنيەنى ەكىگە بولەدى: بۇ دۇنيە – جارىق، و دۇنيە تىلسىم.

ءتاڭىردىڭ جارىعى، ورىسشا – سۆەتلىي، وزارەننىي، پروسۆەتلەننىي.

ءتاڭىردىڭ تىلسىمى، باسقا تىلدە – ترانتسەندەنتننىي، سوكروۆەننىي.

يسلام – ءومىردى «فاني» دەپ،جاماندايدى.

ءتاڭىر ءدىنى – ءومىردى «جارىق» دەپ، ماداقتايدى.

يسلام – ءولىمدى «باحي» دەپ، ماداقتايدى.

ءتاڭىر ءدىنى – ءولىمدى «تىلسىم» دەپ جۇمباقتايدى.

يسلام مەن تاڭ-ءىر ءدىنىنىڭ تۇسىنىكتەرى ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى بولىپشىعىپ، وسى جەردەن باستاپ دۇنيە تانىمدارى قاق جارىلىپ، ەكى ءدىن ەكى جاققا كەتەدى.

قازاقتىڭ تاڭ-ىرلىك دۇنيە تانىمىندا، دۇنيە – جارىق، ءولىم – ءسات، عۇمىر – تىلسىم.

قازاقتىڭ تاڭ-ىرلىك دۇنيە تانىمىندا، ءومىر – الەمنىڭ ءوزى سەكىلدى شىر اينالادى.

قازاقتىڭ تاڭ-ىرلىك دۇنيە تانىمىندا، ءومىردىڭ ولشەمىن «تۋدىم-تۋدىم» دەگەن تۇجىرىمعا سيدىرىپ: تۋاسىڭ، ءومىر سۇرەسىڭ، ومىردەن وزاسىڭ، عۇمىرعا جەتەسىڭ، جەتكەن – قايتادى، قايتقان – قايتا تۋادى، – دەپ ماڭگىلىكتىڭ اقيقاتىن انىقتايدى.

ماڭگىلىك ءومىر تۋرالى قازاق ۇلتىنىڭ ءوز تۇسىنىگى – عىلىمي تۇسىنىك، كەرەمەت تۇسىنىك.

ماڭگىلىك ءومىر ءار ادامنىڭ ارمانى، كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ارمانى.

ماڭگىلىك ءومىردى ويلامايتىندار از، ولاردىڭ ءجونى بولەك.

الەمنىڭ «ورتادوكس» دىندەرى، ءولىمدى – ماقتاپ، ماڭگىلىك سول جاقتا، وندا جۇماق (جاننات), قور قىزدارى بار، بۇزىلمايتىن سۋدان، سۇتتەن، بالدان، اراقتان وزەندەر اعىپ جاتىر، جاراتۋشىنىڭ ءوزى دە سول جاقتا وتىر دەپ جاراپازان ايتقانىمەن، ەشكىمنىڭ ولگىسى كەلىپ، «باقيلىق» جاققا اسىعىپ وتىرعان جوق.

ادام، وسى جەردە، وسى كازىر، اۋىرماي-سىرقاماي ماڭگىلىك ءومىر سۇرگىسى كەلىپ وتىر، ەشكىمنىڭ ولگىسى كەلىپ وتىرعان جوق، ولگىسى كەلىپ وتىرعان ادامدى، ولگىسى كەلىپ وتىرعان ۇلتتى، ولگىسى كەلىپ وتىرعان قازاقتى كورمەدىم، كورسەڭ ايت.

نە دەيسىڭ، جانناتتى اڭساپ، قازاق جاستارى قوپارىلىپ ولۋدە دەيسىڭ بە؟ ويباي-اۋ، وندا بىتتىك، قازاق قۇلدىراپ كەتتى دەسەڭشى – سورلى قازاق.

قوي، جاقسى ءسوز جارىم ىرىس، قازاق امان بولسىن، قازاعىم امان بولسىن، ۇلتىم امان بولسىن، ۇزاق ومىرگە يە بولىپ، باقىتتى دا باقۋاتتى ءومىر ءسۇرسىن! قازاقتىڭ تاڭىرلىك دۇنيە تانىمىندا «و دۇنيە، بۇ دۇنيە» تۇسىنىگى بار، باسقا دىندەگى تۇسىنىكتەردەن الشاق جاتادى، سايكەس كەلمەيدى. وقى، ايىرىمىن اجىرات [1].

تاڭرلىك دۇنيە تانىمدا، ارۋاقتىڭ تىلسىمعا ورالۋىنىڭ «التى ولشەمى» بار. 1. عۇمىر. 2. تامۇق. 3. توزاق. 4. جۇماق. 5. قۇردىم. 6. عايىپ.

وسى التى ولشەم جايلى ايتايىن، دالەل دالادا قالماسىن [2].

1. عۇمىر

ارۋاق – ادام، ادام – ارۋاق. ءومىردى ومىرگە جالعا.

ارۋاق: بىردە ءومىر، بىردە عۇمىر. ءومىردى ومىرگە جالعا.

ارۋاق: تۋدىم-تۋدىم اينالدىم. ءومىردى ومىرگە جالعا.

ماڭگىلىك ولشەمى – ءومىر، عۇمىردان باستالعان. ءومىردى ومىرگە جالعا.

دۇنيە عاجاپ، ءبىرى – تىلسىم، ەكىنشىسى – جارىق. ءومىردى ومىرگە جالعا.

ءومىر اينالىپ تۇرعان دۇنيەدەن تىسقارى ەمەس. ءومىردى ومىرگە جالعا.

ءولىم اينالىپ تۇرعان دۇنيەدەن تىسقارى ەمەس. ءومىردى ومىرگە جالعا.

عۇمىر اينالىپ تۇرعان دۇنيەدەن تىسقارى ەمەس. ءومىردى ومىرگە جالعا.

ءومىر ولمەيدى، ءولىم ولمەيدى، عۇمىر ولمەيدى. ءومىردى ومىرگە جالعا.

عۇمىر دا، ءومىر دە ارۋاققا بەرىلگەن، ءولىم ءسات. ءومىردى ومىرگە جالعا.

ءومىردىڭ ولشەمى «تۋدىم-تۋدىم»، تۋ قايتا تۋ. ءومىردى ومىرگە جالعا [3].

2. تامۇق

تامۇق – وراپ وقىساڭ قۇمات.

تاممۇق. تام – كاپاي. ۇق – پونيماي. كاپاي پونيماي.

قۇمات. قۇم – پەسوك. ات – سترەلياي. پەسوك سترەلياي.

قازاق كەيدە، اۋزىڭا «قۇم» قۇيىلسىن دەيدى. تامۇققا كەت دەگەنى.

تامۇقتى ومىردەن تامباي تۇرىپ ءبىل، تامۇقتان ساقتان، دايىن جۇر.

تامۇق، ادام ومىردەن وزعاندا عانا ۇعاتىن ءسات، ورالۋ قيىن.

تامىپ بارىپ، قايتىس بولىپ اقيقاتتى ءبىلۋ وتە اۋىر ءسات.

تامۇق، ءومىر تۇگەسىلىپ، ءولىم، تاجىل، كەلىپ سەنى العانان كەيىن، قازا بولۋ، مارقۇم بولۋ، دەننىڭ قادىرىن كەش ۇعاتىن ءسات، ۇققانىڭمەن پايدا جوق.

تامۇق، ءومىر تۇگەسىلىپ، جان ءوشىپ، دەم ءبىتىپ، جانۋى بىتكەن ماي شامداي تامىپ بارىپ ءومىر قۇندىلىعىن كەش ۇعاتىن ءسات، ۇققانىڭمەن پايدا جوق.

ارۋاققا جينالاتىن اقپاراتتى جاماندىقپەن كومكەر، تۇتقىنسىڭ.

جاساعان جاقسىلىعىڭ مەن جاماندىعىڭنىڭ ولشەمى، ءومىرىڭنىڭ ولشەمى، تامۇقتىڭ بەتىن ارى قىلماساڭ – ۇرپاعىڭ ازادى، ۇلتىڭ توزادى.

قايتىس بولعانعا كوڭىل ايت – ەستيدى، تىرىگە قازا قايىرلى بولسىن دە – جۇبات [4].

3. توزاق

توزاق قازاق ءسوزى، تاڭ-ىرلىك دۇنيە تانىم.

توزاق: ورىسشا – اد، يسلامدا – جاھاننام.

توزاق – قازوت دەپ ورالىپ ايتىلادى.

ءسوزدى سارالاساق: توز – ۋستارەۆشي. اق – كلەتكا. قاز – كوپاي، وت – وگون.

سوزدەردى قوسساق: «ۋستارەشايا كلەتكا، كوپاي وگون» دەگەن تۇسىنىك شىعادى.

توزاق – توزىپ قالعان «اق».

قازاق، «توزاقتىڭ وتىنا جانعىر» دەيدى، قانداي جامان قارعىس.

توزاق: اراق، تەمەكى، اپيىن، وسەك، وتىرىك، ۇرلىق، ناداندىق، جالقاۋلىق، امامنىڭ يتتىك قاسيەتتەرى مەن قاتىگەزدىگىنەن توزىپ قالعان «كلەتكا».

توزاق، ادامنىڭ ومىرگە قايتىپ كەلۋگە مۇمكىندىگى ازايىپ، شەجىرەلىك اقپارات جوعالىپ، ۇلت قۇلدىراپ ازىپ-توزادى.

ءبىر قۇمالاق ءبىر قارىن مايدى شىرىتەدى، شەجىرەنى شىرىتەدى، ساق بول، تازا قانىڭدى ءشىرىتىپ جۇرمەسىن، شىرىكتەر.

توزاققا تۇسكەندەر ومىرگە قايتىپ كەلۋ مۇمكىندىگىنەن ۇزاق مەرزىمگە ايىرىلادى، وعان قاراماستان توزاقتاعىنىڭ تىكتەلۋ، ومىرگە قايتىپ كەلۋ مۇمكىندىگى بار، تىكتە.

ارۋاققا باراتىن اقپاراتتاردىڭ توزىپ قالعان اقتار ارقىلى جۇرۋىنە ادامنىڭ ءوزى كىنالى، اقماقتىعى ونىڭ كىناسى.

ارۋاقتىڭ توزعان اقتاردان اقپارات جيناۋى، ادامنىڭ قايتىس بولۋىنا كەدەرگى، ومىرگە قايتىپ كەلۋىنە كەدەرگى، ارۋاقتىڭ جەڭىل جۇرۋىنە كەدەرگى.

ارۋاق توزعان اقتاردان اقپارات جيناۋى، ۇرپاققا كەسىر، ۇرىققا كەسىر، تۇقىم قۋالاۋ اقپاراتىنا كەسىر.

كەدەرگىلەر قوسارلانىپ كەتسە، تۇقىم ازادى، ۇرپاق توزادى، ەلدىڭ شاڭىراعى كۇندەردىڭ كۇنىندە قاراڭ قالادى.

قايتىس بولعانعا كوڭىل ايت – ەستيدى، تىرىگە قازا قايىرلى بولسىندە – جۇبات [5].

4. جۇماق

جۇماق قازاق ءسوزى، ورىسشا – راي، يسلامشا – بەيىش، جاننات.

جۇماق. جۇم – زاكرىۆاي، سۆاراشيۆاي. اق – كلەتكا. ءتۇسىن، ۇق!

جۇماق. ءتاڭ-ءىر ءدىنى ءىلىمىنىڭ ۇلى زاڭدارىنىڭ ءبىرى.

جۇماق دەگەنىمىز، جەتى قات كوكتە ەمەس، ءوزىنىڭ بويىندا تازا، پاك، اقپاراتتار اعىمى ءجۇرىپ، جازىلىپ جاتقان ۇلى قۇرىلىم، ول – اق (كلەتكا).

باۋىرىم! جۇماق، اقتىڭ ىشىندەگى دەننىڭ دۇرىس ءجۇرىپ، اقپاراتتىڭ دەرلىك ارۋاققا ورالىپ، جۇمىلىپ بارىپ بىتكەن عاجايىپ جۇمىسى.

جۇماق، ول تازا اقپاراتتى جيناقتاعان ارۋاق.

ارۋاققا اقپاراتتاردى جاقسىلىقپەن كومكەر: ارۋاق بولاسىڭ.

ءومىرىڭ پاك، اقپارات تازا، نامازعا لايىق بولسا: جۇماق بولادى.

جۇماق جاساۋ – اركىمنىڭ مىندەتى.

جۇماقتىڭ دۇرىس ءجۇرۋى، اق ءولىم، ءانسات ءولىم.

جۇماقتىق دۇرىس ءجۇرۋى: ارۋاق، ءپىر، پەرىشتە.

جۇماقتىڭ دۇرىس ءجۇرۋى، عۇمىر.

جۇماقتىڭ دۇرىس ءجۇرۋى، ۇرپاق مول بولىپ، ومىرگە قايتا قايتىپ كەلۋ اقيقاتى.

جۇماقتىڭ دۇرىس جۇرسە، «يە» بولاسىڭ.

يە: نە «ادام» نە «اق شار! بولىپ كورىنەتىن ارۋاق.

يەسى بار ادام، الەمنىڭ قۇپياسىنان حاباردار بولادى، ءار زاتتىڭ ورنىن ءبىلىپ، تۇجىرىم جاساپ، دالەل اشادى.

ادامنىڭ يەسى بار دەگەن ءسوز – اقيقات.

قايتىس بولعانعا كوڭىل ايت – ەستيدى، تىرىگە قازا قايىرلى بولسىن دە – جۇبات [6].

5. قۇردىم

قۇردىم – پەتليا، تەمنيتسا، كارتسەر.

يسلام دىنىندە بۇل تۇسىنىك جوق، بار بولسا ايت.

قۇردىم «ارۋاق» قارمالىپ قالعان جەر.

قۇردىم، قازاق تۇسىنىگىندە، ادامنىڭ كەلمەسكە كەتكەن جەرى، قارما.

قۇردىمدا شەجىرە توزادى، ۇلت ازادى، ازدىراتىن ءوزىڭ تۋعان – جەتەسىز، نە –

بوگدە.

قۇردىمدا «ارۋاق» ولمەيدى، تۇتقىن، ماڭگىلىككە تۇتقىن.

قۇردىمدا ارۋاق ۇرپاعىن قورعاپ قورشاي الماي، ۇرپاق قۇلدىرايدى. ازىپ-توزادى، ءىرىپ-ءشىريدى، ۇلت وركەنيەتى توقتايدى.

قۇردىم – ۇرپاقتىڭ شەجىرە اقپاراتىن توقتاتاتىن، تۇزاق.

قۇردىم، تالاي ۇلتتاردى جوققا ءتان جاسادى، تالاي وركەنيەتتى جوق جاسادى، تالاي پاتشانىڭ تۇقىمىن تۇزداي ەتتى.

قۇردىم بولاتىن سەبەبى، پەندەنىڭ قولى – قان، جۇرەگى – تاس.

قۇردىم بولاتىن سەبەبى، تىنىش جاتقان ەلدىڭ، تۋعان جەرى مەشىتىن قان ساسىتتى، باسىپ الدى، ۇرپاعىن ازدىردى، ۇلتىن توزدىردى.

قۇردىم بولاتىن سەبەبى، ءولىم شاشتى، تابيعاتتى ءولتىردى، ادام ءولتىردى.

قۇردىم بولاتىن سەبەبى، ءبىر اقىماق بار جاقسىلىقتى ءشىرىتتى.

قۇردىم بولاتىن سەبەبى، قان جىبەرمەيدى، قان جىبەرمەدى، ۇرىق توزدى، ۇرپاق ازدى، تۇقىم قۇرىپ ءوشتى.

قۇردىم بولادى، قان جىبەرمەي، التىن تاق، التىن سارايدان تامتىق جوق...

قۇردىم بولاتىن سەبەبى، كۇنانىڭ ۇلكەن-كىشىسى بولمايدى: ءبىردى ءولتىر، مىڭدى ءولتىر، بىردەي، بارار جەرىڭ جامان.

قۇردىم جىبەرمەي، قۇرىپ كەتكەن، تۇقىمىمەن قۇرىپ كەتكەندەر جايلى تاريح ايتپا، تاريح قان ساسىپ كەتەدى.

قۇردىم تۇبىڭە جەتەدى، جەتپەي قويمايدى، قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ، قاندى قولدىڭ تۇقىمىن قان باسادى، قۇردىم بولادى، تاريح ونىڭ تەڭى ەمەس.

قۇردىمنىڭ بەلگىسى، ءۇرىم بۇتاق ازىپ توزىپ، شەتىنەن جۇپتانىپ، جىرتىلا ايىرىلىپ، بىل-شىت، توز-توز بولىپ قۇريدى.

ۇلت ارمانى سونەدى، ءبىر قۇمالاق ءبىر قارىن مايدى ءشىرىتىپ، ۇلت مىڭداعان جىلدارعا قاراڭعىلىقتارعا كەتەدى.

شەجىرە كوتەر، پەندە بۇلدىرەتىن زاتتىڭ ورنىن كورسەت، قان قۇيلى سوعىستى توقتات، شەشىلمەيتىن داۋدى شەش.

جاۋ كەلەدى، كەلمەي قويمايدى كەلەدى، وڭباي قالادى، كەيبىرى مۇلدەم جوق بولادى، كەيبىرىنەن ازىن اۋلاق ۇرپاق قالادى.

جاۋ قۇرتام دەپ كەلەدى، قۇردىمدى تابادى، بىلمەستىگىن كەشىر.

قان توككەلى كەلگەن، جاۋىعىپ كەلگەن; جاماعايىن، بابالاس، تۋىس، ۇلۇستار مەن حالىق، تايپا مەن توبىر، جەكجات پەن جۇراتتاردى كەشىر، قۇرتام دەپ ويلادى، قۇردىمدى تاپتى، اۋىر جازا، ولارعا سول دا جەتەدى.

قانداي جاعداي بولسا دا، قولىڭدى قانعا بوياما.

مال سوي، سەندە جازىق مەندە ازىق جوق دەپ كەشىرىم سۇرا، جۇرەگىڭ تازا ۇلت بول، قولىڭدى قانعا مالما. ءبىر ادامدى زورلىقپەن ولتىرسەڭ، ومىرگە قايتا كەلۋ زاڭى سانداعان جىلدارعا دوعارىلادى، شەجىرە توقتايدى، ۇمىتپا.

اينالىپ تۇرعان ءومىر، ناعىز ۇلت ءبىرىن ءبىرى باياعىدا تۋىپ بىتكەن، زاڭ بۇزىلسا «تۋدىم، تۋدىم» جۇيەسى بۇزىلىپ، كەلمەي قالعان: نە – سەن، نە – ول بولۋى مۇمكىن. ساقتان، ۇلت ازىپ-توزباس ءۇشىن، ۇل بالاسىن ولتىرگەندى ولتىرمە، قۇن ال، قۇلدىققا سال، وتەسىن-وتەسىن، اياما.

ساقتانساڭ عانا ساقتايدى، ساقتىق – ۇلت اماندىعىنىڭ كەپىلى.

باسى تۇگەل ۇلت، تاسى تۇگەل ۇلت، ومىرگە قايتا قايتىپ كەلەدى.

قولى قان پەندە، قولى قان ۇلتتان اۋلاق بول، جۇعادى.

قاندىقول ۇرپاق اركىمدە بەر، ۇلت قۇلدىراپ تۇرادى.

قاندىقول ۇرپاعىڭ ءۇشىن كەشىرىم سۇرا، الدىنان جارىلقاپ ۇرپاعى شاشىلىپ كەتپەسىن، ارتىندا قالعان ۇرپاعى ءۇشىن تىنىشتىق سۇرا.

قان جۇكتەپ، شەجىرە بۇزساڭ، تىنىشتىق بولماس.

قۇردىمنان ساقتان، جاسامپازدىق كەرەك [7].

6. عايىپ

عايىپ – بوجەستۆەننىي مير. مير كلەتكا.

عىلىمي – گاللاكتيكا.

عايىپ الەم، عايىپتان كەلەسى، عايىپقا كەتەسىڭ.

عايىپ ارۋاقتىڭ الەمى، عايىپتا «عۇمىر» بار.

شەشىم اقپارات تازالىعىنا بايلانىستى، ارۋاق – دەن.

ارۋاقتى الداۋ مۇمكىن ەمەس. جاقسى – جاقسى، جامان – جامان، شەشىم ناق.

ءومىر مەن عۇمىردى تابىستىر، كەش قالما، وكىنىشى بىتپەيدى.

قايتىس بولعانعا كوڭىل ايت – ەستيدى. تىرىگە قازا قايىرلى بولسىن دە – جۇبات.

ۇق، قازاقتا دۇنيە تانىم جوق دەگەن «ءسوزدىڭ» جالعان ەكەنىن ۇق.

قازاقتىڭ بىلمەگەنى «جەر استىندا» دەگەن قاراپايىم ايتىلا سالعان ءسوز، قازاق ءبارىن بىلگەن، كوڭىلىنە توقىعان، زەردەسىنە ەككەن، بىلگەنى ءسوز ارقىلى بۇگىنگە جەتكەن» [8].

ءبىز يسلام مەن ءتاڭىردىڭ بۇ دۇنيە مەن و دۇنيە تۋرالى تانىمى تۋرالى دەرەكتەردى كىتاپتارىنا سۇيەنە وتىرىپ ورتاعا سالعان بولدىق، ەندىگىسىن پاتشا كوڭىلدى وقىرماندارعا قالدىردىق...

«ءالىمجان! سەن وڭباعان ادامسىڭ، كاپىرسىڭ، شايتانسىڭ!» دەپ مەنى جازعىرىپ، قارعاي كورمەڭىزدەر. اق پەن قارانىڭ اراسىن تەك  جاراتۋشى عانا اجىراتىپ ايتا الادى؟!

ءالىمجان ءاشىمۇلى،

تاۋەلسىز جۋرناليست

پايدالالىنعان ادەبيەتتەر:

1. «قۇران كارىم». حاليفا التاي اۋدارماسى.

[1] (23 - ءمۇميننۇن سۇرەسى، 15-16-ايات. 342-بەت).

[2] (75-قيامەت سۇرەسى، 21-,22-,23-,24-اياتتار. 578-بەت).

[3] (39 - ءزۇمار سۇرەسى، 73-ايات. 466-بەت).

[4]. (56-ۋاقيا سۇرەسى، 45-46 ايات. 533-بەت).

[5] ء(الي عۇمىران سۇرەسى، 133-ايات. 67-بەت)

[6] (57 - حاديد سۇرەسى، 21-ايات. 540-بەت)

[7] (47 - مۇحاممەد سۇرەسى، 15-ايات. 508-بەت).

[8] (76 - ءىنسان سۇرەسى، 12-, 13-, 14-, 15-اياتتار. 579-بەت).

[9] (52 - تۇر سۇرەسى، 22-ايات. 524-بەت).

[10] (38 - ساد سۇرەسى، 51-, 52-ايات. 456-بەت).

[11] (56 - ۋاقيا سۇرەسى، 17-, 18-, 19-, 20-, 21-اياتتار. 535-بەت)

[12]. (52 - تۇر سۇرەسى، 20-, 22-, 23-اياتتار. 524-بەت)

[13] (44 - دۇحان سۇرەسى، 51-, 52-, 53, 54, 55-اياتتار. 498-بەت).

[14] (35 - فاتىر سۇرەسى، 33-ايات. 438-بەت)

[15] (43-زۇحرۇف سۇرەسى، 70-, 71-, 72-, 73-اياتتار. 494-بەت)

[16] (56-ۋاقيا سۇرەسى، 25-, 35-, 36-, 37-اياتتار. 535-بەت)

[17] (19 - ءماريام سۇرەسى، 62-, 63-ايات. 309-بەت. 25-فۇرقان سۇرەسى، 75-ايات).

[18] (2-باقارا سۇرەسى، 3-ايات. 2-بەت).

[19] (2-باقارا سۇرەسى، 43-ايات. 7-بەت).

[20] (4-نيسا سۇرەسى، 103-ايات. 95-بەت).

[21] (74-ءمۇدداسسير سۇرەسى، 40-, 41-, 42-, 43-اياتتار).

[22] (15 - حىجىر سۇرەسى، 44-ايات. 264-بەت).

[23] (39 - ءزۇبار سۇرەسى، 16-ايات. 460-بەت).

[24] (66-تاحريم سۇرەسى، 6-, 7-, 9-ايات. 560-561-بەت).

[25]. (56 - ۋاقيا سۇرەسى، 42-, 43-, 44-, 45-, 46-, 47-, 48-, 49-, 50-اياتتار. 535-بەت).

26] (56-سۇرە، 94-ايات، 537-بەت).

[27]. (7-اعراف سۇرەسى، 41-ايات. 155-بەت).

[28] (74-ءمۇدداسسىر سۇرەسى، 29-ايات. 576-بەت).

[29]. (4-نيسا سۇرەسى، 56-ايات، 87-بەت )

[30]. (37-ساففات سۇرەسى، 62-, 63-, 64-, 65-, 66-, 67-اياتتار. 448-بەت).

[31]. (44-دۇحان سۇرەسى، 43-, 44-, 45-, 46-, 47-اياتتار).

[32]. (88-عاشيا سۇرەسى، 6-ايات. 592-بەت).

[33]. (78- ءنابا سۇرەسى، 21-, 22-, 23-, 24-, 25-, 26-, 27-, 28-, 29-, 30-اياتتار. 582-بەت)

[34]. (22-حاج سۇرەسى، 19-, 20-, 21-, 22-اياتتار. 334-بەت)

[35].  (9- تاۋبە سۇرەسى، 35-ايات. 192-بەت).

[36]. (40-عافىر، سۇرەسى، 71-ايات. 475-بەت)

[37]. (7-اعراف سۇرەس، 40-ايات، 155-بەت )

38]. (7- اعىراف سۇرەسى، 46-, 47-, 47-, 48-, 49-اياتتار. 156-بەت)

-بەت)

2. توقتار (ابىز) اسقارباەۆيچ بەيسەنبينوۆ. «اقيقات» كىتابى.

[1]، [2]، [3]، [4]، [5]، [6]، [7]، [8]. توقتار اسقارباەۆيچ بەيسەنبينوۆ. «اقيقات» كىتابى، (263-, 264-, 265-, 266-, 267-بەتتەر).

Abai.kz