نۇرلان دۋلاتبەكوۆ. بارلىبەك سىرتانوۆ: سانكت-پەتەربۋرگ ىزدەرى
ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان قازاق زيالارىنىڭ ءبىرى، بىرەگەيى - بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى بارلىبەك سىرتانوۆ.
ب.سىرتانوۆ 1866 جىلى جەتىسۋ وبلىسى قاپال ۋەزى اراسان بولىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى اۋىل-ايماققا بەلگىلى، بەدەلدى، باتىل، اقىل-پاراساتى مول، ءادىل ادام بولعان.
ءسوز باستابىندا بارلىبەكتىڭ تەگىنە قاتىستى ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ العان ءجون سەكىلدى. ءوز قولىمەن تولتىرىلعان تاريحي قۇجاتتاردا فاميلياسى "سىرتانوۆ" دەپ جازىلعان، ال اكەسىنە قاتىستى قۇجاتتاردا "سىرتتان" دەپ جازىلعان. ءبىز دە وسى كۇيىندە قالدىرۋدى، قولدانۋدى لايىق كوردىك جانە بۇل ايىرماشىلىقتى ايتارلىقتاي قاتە دەۋدىڭ رەتى جوق دەپ بىلەمىز.
بالا بارلىبەكتىڭ العاش ءالىپ تانىپ، ءىلىم-بىلىمگە بەت بۇرۋىنا قاپال قالاسىندا 1874 جىلى قازاق بالالارى ءۇشىن اشىلعان ازىرلىك پانسيونى مەكەمەسىنىڭ وزىندىك ىقپالى بولادى. الماتى قالاسىنداعى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتتا وسى پانسيون تۋرالى بىرقاتار قۇجاتتار ساقتالعان. سونىڭ ءبىرى جەتىسۋ وبلىسىنىڭ جوعارى مارتەبەلى ۇلىقتارىنىڭ اتىنا 1875 جىلى (№941, 21 ناۋرىز) جانە 1876 جىلى (№189, 19 قاڭتار) جازىلعان راپورت (الماتى، ومم 44-قور، 1-تىزبە، 37226-قاتار). وندا قازاق بالالارى ءۇشىن اشىلعان پانسيون شىن مانىندە 1874 جىلعى 8 قاراشادان جۇمىس ىستەيتىندىگى جانە شاكىرتتەرگە قازاق جانە ورىس تىلدەرىن جەتىك بىلەتىن جانعوزى توعجانوۆتىڭ، ايەلى ەكەۋى، ساباق بەرەتىندىگى جازىلعان.
ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان قازاق زيالارىنىڭ ءبىرى، بىرەگەيى - بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى بارلىبەك سىرتانوۆ.
ب.سىرتانوۆ 1866 جىلى جەتىسۋ وبلىسى قاپال ۋەزى اراسان بولىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى اۋىل-ايماققا بەلگىلى، بەدەلدى، باتىل، اقىل-پاراساتى مول، ءادىل ادام بولعان.
ءسوز باستابىندا بارلىبەكتىڭ تەگىنە قاتىستى ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ العان ءجون سەكىلدى. ءوز قولىمەن تولتىرىلعان تاريحي قۇجاتتاردا فاميلياسى "سىرتانوۆ" دەپ جازىلعان، ال اكەسىنە قاتىستى قۇجاتتاردا "سىرتتان" دەپ جازىلعان. ءبىز دە وسى كۇيىندە قالدىرۋدى، قولدانۋدى لايىق كوردىك جانە بۇل ايىرماشىلىقتى ايتارلىقتاي قاتە دەۋدىڭ رەتى جوق دەپ بىلەمىز.
بالا بارلىبەكتىڭ العاش ءالىپ تانىپ، ءىلىم-بىلىمگە بەت بۇرۋىنا قاپال قالاسىندا 1874 جىلى قازاق بالالارى ءۇشىن اشىلعان ازىرلىك پانسيونى مەكەمەسىنىڭ وزىندىك ىقپالى بولادى. الماتى قالاسىنداعى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتتا وسى پانسيون تۋرالى بىرقاتار قۇجاتتار ساقتالعان. سونىڭ ءبىرى جەتىسۋ وبلىسىنىڭ جوعارى مارتەبەلى ۇلىقتارىنىڭ اتىنا 1875 جىلى (№941, 21 ناۋرىز) جانە 1876 جىلى (№189, 19 قاڭتار) جازىلعان راپورت (الماتى، ومم 44-قور، 1-تىزبە، 37226-قاتار). وندا قازاق بالالارى ءۇشىن اشىلعان پانسيون شىن مانىندە 1874 جىلعى 8 قاراشادان جۇمىس ىستەيتىندىگى جانە شاكىرتتەرگە قازاق جانە ورىس تىلدەرىن جەتىك بىلەتىن جانعوزى توعجانوۆتىڭ، ايەلى ەكەۋى، ساباق بەرەتىندىگى جازىلعان.
جوعارىدا ايتىلعان 1875 جىلعى راپورتتا مىناداي دەرەكتەر بار: "ۆ وكتيابرە 1874 گ. كيرگيز اراسانسكوي ۆولوستي سىرتتان بوكين پريۆەل ۆ ۋەزدنوە ۋپراۆلەنيە دۆۋح دەتەي 11-تي ي 9-تي لەتنيح مالچيكوۆ ي پروسيل پرينيات يح ۆ ۋچيليششە س تەم ۋسلوۆيەم، چتوبى وت نەگو نە ترەبوۆالي ني نا ۋچەبۋ، ني نا يح سودەرجانيە، ا تاكجە، چتوبى پري نيح ناحوديلاس يح مات، ەگو ستارشايا جەنا.
دەتي بىلي پرينياتى ي روزمەششەنى ۆ يۋرتۋ، داننوي سىرتتانوم نا پەرۆوە ۆرەميا پوكا نەيزۋچتەن سرەدستۆا دليا نايما درۋگوي يۋرتى".
اراسان بولىسىنىڭ قازاعى سىرتتان بوكيننىڭ مەكتەپكە اكەپ تاپسىرعان ەكى ۇلىنىڭ ءبىرى - بارلىبەك تە، ەكىنشىسى ونىڭ اعاسى - تۇرلىبەك ەدى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن مۇراعات قۇجاتىندا 1868 جىلعا دەيىن قازاقتار بالالارىن وقۋعا بەرۋگە قارسى بولىپ، سودان ءار بولىستى ءبىر بالادان وقۋعا جىبەرۋگە مىندەتتەگەندىگى، سولاي بولسا دا بولىستار مىندەتتەن قۇتىلۋ امالىمەن مەكتەپكە العاشقىدا پاناسىز، اتا-اناسىز، اعايىن-تۋىستارى سىرت بەرگەن ءالجۋاز، اۋرۋ-سىرقاۋلى بوزبالالاردى جونەلتكەندىگى ايتىلادى.
دەرەكتەرگە قاراعاندا، 1875 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنا دەيىن اتالمىش مەكتەپتە سىرتتاننىڭ ەكى ۇلى عانا ءبىلىم العان جانە ولاردىڭ ورىس تىلىندە ءبىر اۋىز ءسوز بىلمەۋى كوپ قيىندىقتار تۋعىزعان سىڭايلى. ول تۋرالى راپورتتا مىناداي جولدار بار:
"بالالار ورىس تىلىندە بىردە-ءبىر ءسوز بىلمەيتىن ەدى، ال ۋچيليششەنىڭ وقۋ ادىستەمەسى بويىنشا ساباق ءتۇسىندىرۋ تۇرىندە وتكىزىلەتىندىكتەن قازاق بالالارىنا مۇنىڭ پايداسى بولمادى. ولاردىڭ وقۋعا دەگەن ىنتاسى تۇنشىقپاس ءۇشىن، سونىمەن قاتار ۋچيليششەدەگى لەكتسيالاردى تىڭداۋعا ۇيرەنۋى ءۇشىن مەن ولارعا قاراپايىم داۋىس ىرعاعى جانە قولمەن كورسەتۋ ءادىسى بويىنشا جازۋدى جانە وقۋدى، مىسالى باس، قول، اياق دەگەن سياقتى سوزدەردى ۇيرەتەتىن، سونىمەن قاتار سان ساناۋعا جاتتىقتىراتىن تەگىن مۇعاليما تاۋىپ بەردىم. سىرتتاننىڭ بالالارى قابىلەتتى ءارى ىجداعاتتى بولىپ شىقتى. مۇعاليما وتكىزەتىن ساباق اياقتالعان سوڭ، ولار ۋەزدىك باسقارماعا كەلەدى جانە مۇندا قىزمەتتەگى ءوز ىستەرىمەن اينالىساتىن قازاقتاردىڭ قاتىسۋىمەن بالالار كۇندەلىكتى جيناقتاعان تانىم-بىلىمدەرىنەن ەمتيحان تاپسىراتىن ەدى".
جوعارىدا كەلتىرىلگەن ەسەپ-راپورتتىڭ سوڭىندا مىناداي جولدار كەزدەسەدى: "1874 گودا ۆ زداني كاپالسكوگو ۋچيليششا س 4 دو 6 چاسوۆ پو پولۋ دني وتكرىت كلاسس دۆا كازاحسكيح دەتەي پود رۋكوۆودستۆوم ۋچيتەلەم بۋراتوۆا. ك 1 چيسلۋ يانۆاريا ناستوياچەگو گودا ۋچاششيحسيا بىلو ۋجە 16.
موەگو ستارشەگو پوموششنيكا شتابس كاپيتانا يزرازتسوۆا 1876 گ."
ءسويتىپ، بارلىبەك قاپال قالاسىنداعى پانسيوننان ساۋات اشقان سوڭ، 10 جاسىندا ۆەرنىي قالاسىنداعى ەر بالالار گيمنازياسىنا وقۋعا تۇسەدى. سونداي-اق بارلىبەكپەن بىرگە تۇرلىبەك تە ۆەرنىي قالاسىندا ءبىلىم العان سياقتى. وعان جامبىل جاباەۆتىڭ "سىرتتانعا" (ج. جاباەۆ، ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعى، "جازۋشى" باسپاسى، 1982 ج.، 1-توم، 32-بەت) دەگەن مىنا ولەڭىن دالەل رەتىندە كەلتىرۋگە بولادى:
"قىدىرالى، قۇلشاننان،
قۇلاش ۇرعان سىرتتانىم.
جەردى بولجاپ كۇن شالعان،
جۇرەگىڭدى ۇققامىن.
قىدىرالى ەسىمبەك،
ەرەنتالدى ساباعان.
ەر تۋعان ۇل دەسىن دەپ،
ءبىر كادەگە جاراعان.
سەندەي قازاق از شىعار،
ءۇمىت كۇتكەن بالادان.
ەكى بالاڭ جەتىلسە،
قۇتىلارسىڭ تابادان."
ج.جاباەۆتىڭ وسى ولەڭىنە بەرىلگەن ءتۇسىنىكتەمەدە: "سىرتتان كەدەيلىكتىڭ قورلىعىنان، بايلاردىڭ كوز تۇرتكىسىنەن قۇتىلام با دەپ ەكى بالاسى بارلىبەك پەن تۇرلىبەكتى ۆەرنىيداعى وقۋعا اكەلگەن ەكەن، بۇل ولەڭ وسىعان وراي ايتىلعان", - دەپ جازىلعان.
بارلىبەك 1886 جىلى ۆەرنىي قالاسىنداعى ەر بالالار گيمنازياسىنداعى وقۋىن ۇزدىك اياقتاپ شىعادى. تۇرمىستىق قيىندىقتار مەن الەۋمەتتىك پروبلەمالارعا قاراماستان، جاس شاكىرت ءبىلىمىن ءارى قاراي جەتىلدىرۋدى ءوز الدىنا ماقسات ەتىپ قويادى. ءارى گيمنازيا ديرەكتورى د.نوۆاك ونىڭ ەرەكشە قارىم-قابىلەتى مەن تالاپ-تىلەگىن بايقايدى دا، جەتىسۋ وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ اتىنا ب.سىرتانوۆتى سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا جىبەرۋ ءۇشىن قاراجات ءبولۋ جونىندە قاتىناس حات جازادى.
سونىڭ ناتيجەسىندە 1886 جىلى بارلىبەك سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. ونىمەن بىرگە قازاقستاننىڭ باسقا دا وبلىستارىنان كەلگەن جاس جىگىتتەر وقيدى. ولاردىڭ اراسىندا: باقىتجان قاراتاەۆ، جانشا (جيھانشا) سەيدالين، مامبەتالى سەردالين، ابدوللا تەمىروۆ، ت.ب. بولدى. ب.سىرتانوۆ ستۋدەنتتىك جىلدارى سونداعى وقۋ ورىندارىندا وقىپ جۇرگەن ەستى-باستى، ۇلت بولاشاعىنا جانى الاڭ جاستارمەن بىرىگىپ، «جەرلەستەر» اتتى ۇيىمدى قۇرۋعا بەلسەنە ات سالىستى. ۇيىمنىڭ جينالىستارىندا قازاق جاستارى قاراڭعىلىق پەن بوداندىق بۇعاۋىنان شىعا الماي وتىرعان حالقىمىزدىڭ ءومىر-تۇرمىسىنداعى كوپتەگەن كۇلبىلتەلى، قوردالى ماسەلەلەردى كوتەرىپ، تالقىعا سالاتىن بولعان. عىلىمنىڭ ءتۇرلى سالالارىندا ءبىلىم العان ولار قازاق جەرىنىڭ ناقتىلى بوستاندىعى جانە ونى وركەنيەت جولىمەن دامىتۋداعى وزدەرىنىڭ اتقارار ءرولى تۋرالى ارماندايتىن. سونىمەن قاتار جاس جىگىتتەر ورىس حالقىنىڭ وزىق ويلى تۇلعالارى ن. چەرنىشەۆسكي، ۆ. بەلينسكي، ن. دوبروليۋبوۆ جانە ا. گەرتسەننىڭ شىعارماشىلىعى جانە قايراتكەرلىك ورىسىمەن جاقىن تانىسادى.
سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مۇراعاتىندا ب.سىرتانوۆتىڭ وسى وقۋ ورنىندا قانداي ۇلگەرىممەن ءبىلىم العانىن ايعاقتايتىن اتتەستات پەن بىتىرگەندىگى جونىندەگى كۋالىك ساقتالعان ەكەن. اتتەستاتتا ب.سىرتانوۆتىڭ ءتارتىبى وتە جاقسى، ساباققا قاتىسى جانە دايىندىعى، سونداي-اق جازبا جۇمىستاردى ورىنداۋى وتە جاقسى، بارلىق پاندەرگە دەگەن قىزۋشىلىعى، ىنتا-ىقىلاسى وتە جاقسى ەكەنى ايشىقتالعان. پاندەر بويىنشا مىناداي ۇلگەرىم كورسەتكەن:
قۇداي زاڭى بويىنشا -
ورىس ءتىلى مەن جازۋدان - 4 (جاقسى)
لوگيكادان - 4 (جاقسى)
لاتىن تىلىنەن - 4 (جاقسى)
گرەك تىلىنەن - وقۋدان بوساتىلعان
ماتەماتيكادان - 5 (وتە جاقسى)
فيزيكا. ماتەماتيكالىق جاعراپيادان - 5 (وتە جاقسى)
قىسقاشا تابيعاتتانۋدان - 4 (جاقسى)
تاريحتان -5 (وتە جاقسى)
گەوگرافيادان - 5 (جاقسى)
نەمىس تىلىنەن - 5 (جاقسى)
كورىپ وتىرعانىمىزداي، ستۋدەنت ب.سىرتانوۆ نەگىزگى پاندەردى جاقسى ۇلگەرىممەن وقىعان.
ال كۋالىكتە ب.سىرتانوۆتىڭ يمپەراتورلىق سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنە 1886 جىلدىڭ تامىزىندا قابىلدانىپ، شىعىس تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ اراب-پارسى-تۇرىك-تاتار تىلدەرى بولىمىنە تىركەلگەنى جازىلعان. وندا ول مىناداي كۋرستاردى: اراب ءتىلى، اراب ادەبيەتىنىڭ تاريحى، پارسى ءتىلى، پارسى ادەبيەتىنىڭ تاريحى، تۇرىك-تاتار ءتىلى، تۇرىك تايپالارىنىڭ تاريحى، وسمان ءتىلى، وسمان ءتىلىنىڭ تاريحى، ورىس مەملەكەتتىك قۇقىعى تاريحى، حالىقارالىق قۇقىق، پوليتسيا قۇقىعى، قارجى قۇقىعى، ت.ب. تىڭداعان.
ب.سىرتانوۆتىڭ سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ستۋدەنتتىك كەزەڭىنە قاتىستى مىنا ءبىر دەرەكتى دە كەلتىرە كەتسەك پە دەيمىز. اتاقتى سادۋاقاس شورمانوۆتىڭ گريگوري پوتانينگە جازعان ءبىر حاتىندا: ء"بىزدىڭ قازاق جاستارىنان جوعارى وقۋ ورىندارىندا 30 بالا وقيدى. ونىڭ ىشىندە بارلىبەك سىرتانوۆ دەگەن بالا پەتەربۋرگتە ءجۇر. كوزىڭىزدىڭ قىرىن سالساڭىز", - دەگەن جولدار بار. 1887 جىلى جازىلعان وسى حات باياناۋىلدىق ارداقتى اعانىڭ جەتىسۋلىق جاس جەتكىنشەككە قالاي قامقورلىقپەن قاراعانىن كورسەتەدى.
1887 جىلى ا.ۋليانوۆ پەن ءبىر توپ رەۆوليۋتسيونەرلەردىڭ ءىى الەكساندارعا جاساعان قاستاندىعى ب.سىرتانوۆتىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن ىقپال ەتەدى. جالپى العاندا، پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دەموكراتيالىق، رەۆوليۋتسيالىق جانە عىلىمي داستۇرلەرى ونىڭ قوعامدىق-ساياسي تانىم-تۇسىنىگىنىڭ وسۋىنە العىشارت بولىپ، ومىرىنە وشپەس ورنەگىن قالدىردى.
1890 جىلى ب.سىرتانوۆ سانك-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىن ويداعىداي اياقتاپ، اراب-پارىس جانە تۇرىك-تاتار تىلدەرى ماماندىقتارى بويىنشا ۇزدىك ديپلوم الىپ شىعادى. ول جەتىسۋ وڭىرىنەن شىعىپ، جوعارعى، ۋنيۆەرسيتەتتىك ءبىلىم العان العاشقى قازاقتاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
ۋنيۆەرسيتەتتى اياقتاعاننان كەيىن ب.سىرتانوۆ 1891-1894 جىلدارى تاشكەنت قالاسىندا تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ قازىنالىق پالاتاسىندا قىزمەت ەتتى. 1894 جىلعى 29 كىركۇيەكتە جەتىسۋ اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ بۇيرىعىمەن وبلىستىق باسقارمانىڭ ءىس جۇرگىزۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعايىندالدى. مۇنىڭ ارتىنشا ەرەكشە تاپسىرمالاردىڭ كىشى شەنەۋنىگى قىزمەتىن اتقاردى. ول جەتىسۋ وبلىستىق باسقارماسىندا قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، رەسەي شەنەۋنىكتەرىنەن ءجابىر كورگەن قازاق حالقىنىڭ وكىلدەرىنە كومەك كورسەتۋدى ءوز بورىشى سانادى. سول ءۇشىن احمەتكارىم زەينۋللين دەگەن ازاماتپەن بىرگە قازان قالاسىنان اراب قارىپتەرى بار باسپاحانا قۇرالدارىن الدىرتىپ، "سەميرەچەنسكيە وبلاستنىە ۆەدومستي" گازەتى ىشىنەن "تۋزەمنىي وتدەل" دەگەن ءبولىم اشتىرادى. وندا جاريالانعان ماتەريالداردا باس بوستاندىعىنان، تۇرعىلىقتى جەرىنەن ايىرىلا باستاعان جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ اۋىر ءحالى اشىق، اشىنا جازىلادى. ءسوز ورايىندا ايتا كەتكەن ورىندى، كەيىننەن ەسىمى ەلگە ءمالىم بولعان م.تىنىشباەۆ، س.امانجولوۆ، و.جاندوسوۆ، ج.بارىباەۆ سياقتى جەتىسۋ وڭىرىندەگى العاشقى قازاق زيالىلارى ۆەرنىي گيمنازياسىن تىكەلەي وسى بارلىبەك سىرتانوۆتىڭ ىقپالى، كومەگى ارقاسىندا ءبىتىرىپ شىعادى.
1903-1907 جىلدارى ب.سىرتانوۆ رەسەي مەن قىتاي شەكاراسىنىڭ مەجەسىن تەكسەرۋ ىسىنە اتسالىستى. پاتشا وكىمەتىنىڭ ورىس شارۋالارىنىڭ جەتىسۋ وڭىرىنە قونىس اۋدارىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مال باعۋعا، ەگىن ەگۋگە جارامدى جەرلەرىن تارتىپ الۋىنا نارازىلىق تانىتتى. ءوز زامانىنىڭ وزىق ويلى، الدىڭعى قاتارلى ازاماتى رەتىندە پ.ا. ءستولىپيننىڭ رەاكتسياشىل ساياساتىنا قارسى شىقتى. «ايقاپ» جۋرنالىندا قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي ماسەلەلەرىنە قاتىستى ماقالالار جاريالادى.
جالپىقازاق سيەزىندە تالقىعا تۇسۋگە ءتيىس نەگىزگى ماسەلەلەر رەتىندە ب.سىرتانوۆ مىنالاردى ۇسىندى: 1) قازاق حالقىنا ءبىر كەزدەرى ودان زورلىقپەن تارتىپ الىنعان جەرلەردى قايتارۋ; 2) مەملەكەتتىك دۋماعا قازاق حالقىنىڭ وكىلدەرىن سايلاۋ; 3) جەرگىلىكتى جەرلەردە قاجەتتىلىككە وراي ءدىني مۇفتيلەر سايلاۋ; 4) جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ قۇقىقتارىن رەسەي يمپەرياسى ورىستارىنىڭ قۇقىقتارىمەن تەڭەستىرۋ. بۇل پروبلەمالار سول ۋاقىتتاعى اسا ماڭىزدى ماسەلەلەر بولاتىن.
ب. سىرتانوۆ جەتىسۋ ولكەسىندە جەردى كەلىمسەكتەردىڭ تالان-تاراجعا سالىپ جاتقان قيمىل-ارەكەتتەرىن توقتاتۋ ءۇشىن 1910 جىلى قازان ايىنىڭ 21 جۇلدىزىندا ۇزىناعاشتا وبلىس قازاقتارىن جيناپ، ارنايى كەڭەس وتكىزەدى. وندا ءوزى بايانداما جاساپ، قازاق حالقىنىڭ جەر تارلىعىن كورىپ وتىرعان زارداپتارىن باتىل تۇردە ورتاعا سالادى.
ءوز بايانداماسىندا بارلىبەك سىرتانوۆ: "ەل-جۇرتىم، قارا شەكپەندىلەر كۇننەن كۇنگە ءبىزدىڭ جەرىمىزگە قونىستانۋدا، ءحالىمىز اۋىرلاپ بارادى، كۇن كورۋ قيىنعا سوعىپ تۇر، جاقسى جەردىڭ ءبارى قاراشەكپەندىلەردىڭ مەنشىگىنە ءوتتى، جۇرتىنان ايىرىلعان بايعۇس قازاق تاقىر جەرگە قۋىلدى. اۋىز اشپاي جاتۋعا ەندى بولماس. ويانۋ قاجەت، كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن، اتالارىمىزدان قالعان جەرىمىزدى ساقتاپ قالۋ باستى مىندەتىمىز. قاراشەكپەندىلەردىڭ كەلۋىن توقتاتۋ ءۇشىن ءبۇتىن قازاق بولىپ باس قوسۋ قاجەت" دەپ اشىنا باياندايدى (ب. سىرتانوۆ. "جەردى قورعاۋ", بارلىبەك سىرتانوۆتىڭ مۇراعاتى، 1-توم، 13-بەت.).
1910-1913 جىلدار ارالىعىندا ب.سىرتانوۆ ءوز تاراپىنان قۇپيا تۇردە قازاق ولكەسىن رەسەيدىڭ وتارى قاتارىنان شىعارۋدى كوزدەگەن جارعى ازىرلەدى. بۇل جارعىدا قازاق جەرى رەسەي وتارى ەمەس، دومينيونى (دوستاستىق قۇرامىنا ەنگەن مەملەكەت، مىسالى، اۆستراليا وداعى, جاڭا زەلانديا) بولۋ كەرەكتىگى كورسەتىلدى. وعان سايكەس قازاق ولكەسى رەسەي قۇرامىنان شىعىپ، رەسپۋبليكا مارتەبەسىمەن جەكە مەملەكەت بولىپ قۇرىلۋعا ءتيىس ەدى. جارعى بىرنەشە تارماقتاردان تۇردى. نەگىزگى يدەياسى - قازاقستاننىڭ ساياسي تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋى، ونى رەسەي كولونياسى ەمەس، رەسەي دومينيونى (ناقتىلاپ ايتقاندا، يمپەريا قۇرامىنداعى دەربەس، وداقتاس مەملەكەت) دەپ تانۋ. كەيىندە ب.سىرتانوۆتىڭ بۇل يدەيالارى «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىنا ەندى. جوعارىدا اتالعان جارعىنى قازاق ەلىنىڭ تۇڭعىش كونستيتۋتسياسى دەسە دە بولاتىن ەدى.
قۇجات "قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆى" دەپ اتالادى. اتالمىش جارعىعا بەلگىلى جۋرناليست وتەپبەرگەن اقىپبەكوۆ ەل گازەتى «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» 2006 جىلعى 26 ءساۋىر كۇنگى نومىرىندە جاريالانعان «بارلىبەك سىرتانوۆ. وسى تۇلعا جازعان قازاق ەلىنىڭ تۇڭعىش كونستيتۋتسياسى تۋرالى نە بىلەمىز؟» اتتى ماقالاسىندا ەگجەي-تەگجەيلى تالداۋ جاساعان ەكەن. سوندىقتان ءبىز وعان توقتالىپ جاتپايمىز.
جالپى قۇرىلىمى 4 ءبولىم، 28 تارماقتان (باپتان) تۇراتىن قازاق ەلى جارعىسىنىڭ سوڭىنا "13 يۋن، 1911 جىل، س.پەتەربۋرگ" دەپ مەزگىلى مەن مەكەنى جازىلىپ، "س.ب.الاشينسكي" دەگەن قول قويىلعان. "س.ب.الاشينسكي" - بارلىبەك سىرتانوۆتىڭ بۇركەنشىك اتىنىڭ ءبىرى. بىرقاتار زەرتتەۋ ماتەريالدارىنا "الاتاۋ بالاسى" دەپ قول قويعانى دا ءمالىم.
كەلتىرىلگەن دەرەككە سۇيەنسەك، "قازاق ەلىنىڭ جارعىسى" سانكت-پەتەربۋرگتە ومىرگە كەلگەنىن اڭعارامىز. وسىدان كەلىپ بۇل قۇجاتتىڭ جازىلۋىنا نە سەبەپ بولدى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. بارلىبەك سىرتانوۆتىڭ ءومىرى مەن ساياسي، قۇقىقتىق كوزقاراستارىن العاش زەرتتەپ، بىرقاتار قۇندى دەرەكتەر تاپقان جانە جەكە كىتاپ جازىپ شىعارعان عالىم ساكەن وزبەكۇلىنىڭ مۇراعات قۇجاتتارىنا سۇيەنسەك، ول تومەندەگىشە بايان تابادى:
«1911 جىلى بارلىبەك سىرتانوۆتى ناۋقاسىنا قاراماستان، الماتى وبلىسىنىڭ قازاق، قىرعىز، سارت، نوعايلارى پاتشا وكىمەتىنىڭ جەردى تارتىپ الىپ جاتقان ساياساتىنا وزدەرىنىڭ نارازىلىقتارىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن رەسەي استاناسى سانكت-پەتەربۋرگكە ارنايى وتىنىشپەن جىبەرەدى. وزىنە تاپسىرىلعان حالىقتىڭ اماناتىن ورىنداۋ ماقساتىمەن ول پاتشا وكىمەتى شەنەۋنىكتەرىنىڭ ەسىگىن كۇزەتۋمەن بولادى. ونىڭ ءسوزىن كىم تىڭداسىن. رەسەيدىڭ توڭمويىن، حالىق، ۇلت مۇددەسىنەن الشاق تۇرعان اپپاراتى سوزىنە قۇلاق اسپايدى.
مىنە، وسىنداي سەرگەلدەڭ كۇي كەشىپ جۇرگەندە بارلىبەك سىرتانوۆ سول كەزە بۇكىل مۇسىلمان جۇرتشىلىعىنا كەڭىنەن تانىس ءاليحان بوكەيحانوۆپەن كەزدەسەدى. سول جەردە الاشتىڭ ەكى ارىسى قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى، ونىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن بوستاندىعى حاقىندا تەرەڭدەپ اڭگىمە قوزعاعان سياقتى. ولاردىڭ وسى جۇزدەسۋلەرى مەن ىشتەي پىكىرلەستىكتەرى ءبىر ارناعا توعىسا كەلىپ، اقىرى بارلىبەك سىرتانوۆقا ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالايتىن قۇجاتتار جازۋدى ءاليحان بوكەيحانوۆ تاپسىرعانعا ۇقسايدى».
ال جارعىنىڭ ءبىز بايقاعان باستى ەرەكشەلىگى - قۇجاتتىڭ ەۋروپاشا ءبىلىم العان، باتىس تاربيەسىنەن ءتالىم العان ازاماتتىڭ قولىنان شىققانىنا قاراماستان، ءون بويىنان ەلگە، جەرگە دەگەن ماحاباتتىڭ لەبى ەسىپ تۇرعاندىعى، قازاق دالاسىنىڭ «ءيىسى» شىعىپ تۇرعاندىعى، وسى سالقام ساحارانىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاپ تۇرعاندىعى. قازىرگى تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى زاڭدارىمىزدا وسى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردىڭ جوقتىعى، قازاقى «ءيىستىڭ» اڭقىماۋى الاڭداتپاي قويمايدى. وقىرمان مەنى كەشىرسىن! مىنا جاعادان العان جاھاندانۋ زامانىندا نە قىلعان «ۇلتتىق ءۇردىس» دەگەن كەرجاق پىكىر، سولاقاي سۇراۋلاردىڭ شىعارىن دا بىلەمىن. جاسىراتىنى جوق، ءبىزدىڭ زاڭدارىمىزدىڭ بارلىعى دەرلىك ورىس تىلىندە دايىندالىپ، سونسوڭ بارىپ قازاقشاعا اۋدارىلاتىنى بەلگىلى. سودان كەلىپ ونىڭ قازاقشا مازمۇنىن ورىسشاسىنا قاراماي تۇسىنە المايسىڭ. مەن ءتىلى جونىندە ايتىپ وتىرمىن، ءدىلى جونىندە ءسوز مۇلدە باسقا، جوعارىداعىداي...
جانە ءبىر كەلەڭسىزدىك، بىزدە زاڭ قابىلداۋ بارىسىندا شەتەلدىك ساراپشىلاردى تارتۋ ۇردىسكە اينالعان. وركەنيەت كوشىندە اتى وزعان ەلدەردىڭ وزىق تاجىريبەسىنە سۇيەنۋ كەرەك تە شىعار، بىراق سوعان كەتەتىن قىرۋار قارجىنى باسقا ءبىر ماقساتتى جۇمىستارعا جۇمساسا قايتەدى دەگەن دە پىكىر بار...
البەتتە، ءبىزدىڭ زاڭ قابىلداۋشى ورگان پارلامەنتتەگى دەپۋتاتتارىمىزدان ءاليحان، جاقىپ، بارلىبەكتىڭ دەڭگەيىنە جەتۋدى تالاپ ەتۋدى استە بولماس. دەگەنمەن سولاردىڭ سارقىتتارى دەرلىك، الاش يدەولوگياسىمەن، ۇلتتىق ۇردىستەرمەن مىقتى قارۋلانعان ادامداردىڭ سوندا وتىرعانى ابزال. ولار ءاربىر زاڭدى جازۋ بارىسىندا «مەنىڭ كونستيتۋتسيا اتىن الىپ وتىرعان ەلگە قانداي پايدام بار، نەندەي كومەگىم تيەدى، قاي كەم-كەتىگى، جوق-جىتىگىنە نۇسقا بولامىن» دەگەن بەرىك ويدا بولۋى كەرەك!
ب.سىرتانوۆ 1914 جىلدىڭ 26 قاراشاسىندا اۋىر ناۋقاستان، مەزگىلسىز قايتىس بولادى. قاپال قالاسىنا جەرلەنەدى.
ب. سىرتانوۆتىڭ ەلى ءۇشىن سىڭىرگەن ەڭبەگى كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق ءوز باعاسىن الىپ ۇلگەرگەن ەكەن. ماسەلەن، زامانداسى باقىتجان قاراتاەۆ وعان جازعان ءبىر حاتىندا: "مەنىڭشە جالعىز سەن عانا حالىقتىڭ سەنىمىنە يە بولدىڭ. جالعىز سەنىڭ عانا "حالىق ءۇشىن ەڭبەك ەتتىم" دەپ ايتۋعا قاقىڭ بار" (ە.فەدوروۆ "وچەركي ناتسيونالنوگو-وسۆوبوديتەلنوگو دۆيجەنيا ۆ سرەدنەي ازي", تاشكەنت، 1925, ستر. 25) دەپ، ەرەكشە ءىلتيپات بىلدىرەدى.
قورىتا كەلگەندە، سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن قازاق زيالىلارى ىشىندە ب.سىرتانوۆتىڭ ورنى دا، ءجونى دە بولەك. ونىڭ ءومىرى مەن قىزمەت جولىن، ارتىندا قالعان مول مۇراسىن تىڭعىلىقتى زەرتتەپ، وسكەلەڭ ۇرپاق تاربيەسىنە جاراتا ءبىلۋ قازىرگىدەي، تاۋەلسىزدىك تۋىن تۇعىرىنا بەرىك ورناتىپ، تۇمسا تاريحىمىزدى جاڭاشا ءتۇزىپ جاتقان تاعدىرلى كەزەڭدە ايرىقشا ماڭىزدى دەپ بىلەمىز.
نۇرلان دۋلاتبەكوۆ،
زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
«Abai.kz»
