باسى: دەن سياوپين جانە قىتايدىڭ ديپلوماتيالىق ستراتەگياسى

جالعاسى: باسا بيلەۋگە قارسى تۇرىپ، الەمدىك بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ

دەن سياوپين قىتايدىڭ قانداي ءبىر ەلمەن قارىم-قاتىناسىندا دا ەكى ءتۇرلى شەكتەن شىعۋدى بولدىرماۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيتىن. بۇل - جاۋلاسۋ مەن وداقتاسۋ بولاتىن. جاۋلاسۋ – دوستىقتان ايىرادى، وداقتاسۋ – تاۋەلسىزدىكتەن ايىرادى دەگەن پرينتسيپ. مۇنىڭ ەكەۋىنەن دە بويدى اۋلاق سالۋدىڭ ءتيىمدى جولى دەربەس، وزىنە-وزىنە قوجا بولىپ، بەيبىت، قاتار ءومىر سۇرۋدەي دارا ديپلوماتيالىق ساياسات. ونىڭ ءتۇپ ءمانى مەن ماڭىزى - كەز-كەلگەن ەلمەن بەيبىت، دوستىقتا ءومىر ءسۇرۋ. بىراق، ىشەك-قارنىڭ ارالاسىپ كەتپەي، بەلگىلى ارالىق ساقتاۋ. مۇنداي سالقىنقاندى ديپلوماتيالىق ساياسات قىتاي ءۇشىن ەڭ ءتيىمدى تاڭداۋ بولاتىن.

رەفورما مەن ەسىك اشۋ ساياساتى جولعا قويىلعاننان كەيىن دەن سياوپين بارلىق كۇش-جىگەرىن سالا وتىرىپ، اقش، جاپونيا، باتىس ەۋروپا جانە كەڭەس وداعىمەن جاۋلىق قارىم-قاتىناستى اياقتاستىردى، نەمەسە ءوزارا قىرعيقاباق جاعدايدى باسەڭدەتتى. بىراق ارقايسىمەن دە بەلگىلى ءبىر اراقاشىقتىقتى ساقتاپ وتىردى. ەشقايسىمەن اياق-تاباق اۋىسىپ، اۋىز جالاسىپ كەتە قويعان جوق. بۇرىنعى ايتقانىمىزداي قىتاي ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىمەن دوستىقتان اينىعان جوق. بىراق، ولارعا اعا بولىپ، باسىنان سيپاپ، باۋىرىنا تارتۋدان دا اۋلاق بولدى. ازياداعى ەكونوميكالىق دامۋدىڭ كوشباسشىسىنا جاپونيامەن تەڭىز ارقىلى تۇتاساتىن تاتۋ كورشى ەل بولا تۇرا، ونى ءوزىنىڭ ىقپال-كۇش اۋماعى رەتىندە قاراستىرمايدى. دەن سياوپين 1979 جىلى اقش-قا ساپارلاي بارىپ، قىتاي-اقش قارىم-قاتىناسىن قالىپتى دوستىق باعىتقا بۇرا الدى. مۇنداعى ويى كەڭەس وداعىنىڭ باسا بيلەۋىنە جاساعان قارسىلىعى ەدى. بىراق اقش-تىڭ قۇشاعىنا بىردەن قۇلاي كەتىپ، ونىڭ ساياسي كومپانياسىنىڭ مۇشەسىنە اينالعان جوق. ساپار اياقتالعاندا تەك قانا بىرلەسكەن اقپارات بەرۋمەن عانا شەكتەلدى. بىرلەسكەن مالىمدەمە جاساۋعا اسىققان جوق. بۇلاي ىستەۋدەگى ماقساتى ماسەلەنى شامادان تىس رەسميلەستىرىپ جىبەرمەۋ، وزىنە دە قايتا اينالار مۇمكىندىك قالدىرۋ ەدى. حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا كەڭەس وداعىمەن قارىم-قاتىناستى دا جاقسارتۋعا مۇمكىندىك الدى. بىراق 50-60 جىلدارداعىداي جولداستىق، باۋىرلاستىق قارىم-قاتىناس دەۋدەن ادەيى بوي تارتىپ، قىتايدىڭ ەندىگارى تەك قانا دەربەس، ءوز-وزىنە قوجا بولۋ ساياساتىن جۇرگىزەتىنىن ايگىلەۋدى ماقسات تۇتتى.

قىتايدىڭ بىرەۋمەن دوستاسىپ جانە وعان ءىشىن بەرمەي سالقىندىق تانىتۋىن  قىتايدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان شىنايى دوستىققا ۇمتىلمايتىن، دوستىقتان گورى ارىپتەستىكتى، پايدا-زيان قارىم-قاتىناسىن ماڭىزدى ورىنعا قوياتىن سالقىنقاندى قىتايلىق ديپلوماتيانىڭ دەن سياوپيندىك فورماسى دەپ تۇسىنگەن ءجون بولادى.

بىلاي قاراعاندا، مۇنداي قارىم-قاتىناستان ۇيرەنەتىن دە تۇستارى جوق ەمەس. مەملەكەت ارالىق قارىم-قاتىناستا ءوز ەلىڭنىڭ مۇددەسىن باستى ورىنعا قويۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە. ءبىز كەيدە ۇلى كورشىلەرىمىز رەنجىپ قالماسىن دەگەن ۇستانىممەن ءومىر سۇرەتىن سياقتىمىز. بىرەۋدىڭ قاس-قاباعىنا قاراۋ، داۋ جوق، السىزدىك. بىراق باسقا ەلدەر تۇگەلدەي ءمىنسىز، قۇرىشتان سوعىلعان، ءالسىز جەرى جوق دەپ ويلاۋ جۇمسارتىپ ايتقاندا بىلمەستىك بولار ەدى. دوستارمەن بەلگىلى ءبىر ارا-قاتىناس ساقتاۋدىڭ وزىندىك پايداسى بار. بىرەۋمەن شامادان تىس اۋىز جالاسىپ كەتسەڭ، باسقا ءبىر دوستارىڭنىڭ كۇدىك-كۇمانى كوبەيىپ، سەنەن الىستاي باستاۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى ادامي قارىم-قاتىناستاعى بەلگىلى ءبىر سالقىندىق قارىم-قاتىناس اۋماعىن ەركىن كەڭەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. مەملەكەتتىك قارىم-قاتىناس تا وسىعان ۇقسايدى. بىرنەشە مەملەكەت ءوزارا بىرلەسىپ، كەدەن وداعى، تاعى ءبىر وداق دەگەن سياقتى وداق بولۋ باسقا ءبىر ەلدەردى سىرتقا تەبۋمەن بىردەي قۇبىلىس. ال سەنىڭ سول وداقتاسىڭ سەنىڭ شىنايى جاناشىرىڭ، اينىماس دوسىڭ بولاتىندىعىنا دا كەپىلدىك جوق. سول سەبەپتى دەن سياوپين ەشبىر ەلمەن وداقتاسپاعان ابزال دەپ شەشتى.

بىزدە سىرتقى قارىم-قاتىناستا ۇنەمى ىرىقسىز جاعدايدا ءومىر سۇرەتىنىمىزدىڭ ەڭ باستى سەبەبى دە وداقتاعى ەلدەردىڭ قاس-قاباعىن باعۋدىڭ كەسىرىنەن تۋىنداپ وتىر دەپ ويلايمىن.  مىسالعا ءبىز رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باعىتتاعان ساياساتىندا ەكى ۇشتى، جالتاق ساياسات ۇستانىپ كەلەمىز. ءتىپتى، شاپقىنشىلىق، باسىپ الۋدىڭ ءوزىن ءوز اتىمەن اتاۋدان تايساقتايمىز. «ءوز بەتىن اياماعان بىرەۋدىڭ بەتىن شيەدەي قىلادى» دەگەندەي، ءوز باۋىرلاس تۋىسىن اياماعان رەسەي بىزگە قاشانعا دەيىن دوس بولىپ جارىتاتىندىعىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن. ۋكراينداردىڭ باسىنا بەرگەن تاعدىردى اللا تاعالا بىزدەن اۋلاق ەتكەي!

باسقا ەلدەرمەن دوستىق قارىم-قاتىناستا جاقىندىق، باۋىرمالدىق سەزىمدەردىڭ بولاتىنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. مىسالى ءبىز ءوزىمىزدىڭ تۇركى تەكتەس باۋىرلارىمىزدى باسقالاردان جاقىن، ىستىق سانايمىز. سول سياقتى قىتايلار دا وزىمەن اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس، ءوزىنىڭ ەجەلگى باعىنىشتى ەلدەرىمەن باسقالاردان گورى جاقىن قارىم-قاتىناستا بولۋى تابيعي قۇبىلىس. بىراق دەن سياوپين مەيلى قانداي جاقىن قارىم-قاتىناستا بولۋىنا قاراماستان، بىرەۋمەن وداق بولۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالدى. وداق قۇرۋدىڭ ءۇش ءتۇرلى جاعدايى بار:

- ءبىرىنشىسى – باسقالار ءالسىز بولىپ، ول قىتايدىڭ قولتىعىنا تىعىلۋى مۇمكىن. مۇمكىن، بىرەۋدىڭ كىرىپتارلىعىنان قىتايعا ازدى-كوپتى پايدا كەلۋى دە مۇمكىن. بىراق ول وداقتاستار، داۋ جوق، ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرى عانا بولادى. «ءوزى جارىماعاننىڭ سارقىتىن ىشپە» دەگەندەي، ونداي ۇساق-تۇيەك، كەدەي-كەپشىك مەملەكەتتەردىڭ قىتايعا بەرەرىنەن الارى كوپ بولاتىندىعى ماو تسزەدۋڭ داۋىرىندە تولىق دالەلدەنگەن بولاتىن.

- ەكىنشىسى - كۇشتىلەرمەن وداقتاستۋ. مىسالعا، اقش-پەن وداق قۇرۋ - قىتايدى وسى وداقتىڭ سوعىس كەمەسىنە بايلاپ بەرۋمەن بىردەي بولاتىن. ال بىرەۋدىڭ سوعىس كەمەسىنە بايلانعان سوڭ، ءوز بوستاندىعىڭنان ايىرىلۋ ءوز الدىنا، قالا بەردى ءوز قاۋىپسىزدىگىڭدى دە باسقالاردىڭ قولىنا تاپسىرىپ بەرەسىڭ. مۇنىڭ اقىرى بىرەۋدىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ ءومىر ءسۇرۋ دەگەن ءسوز. ال سەنىڭ قورعاۋشى-قامقورشىڭ سەنەن تەرىس اينالعان كۇنى سەنىڭ قاۋىپسىزدىگىڭ دە قىل ۇستىندە قالادى.

- ءۇشىنشىسءى – تەڭ قۇقىلى وداقتاستىق. مۇندا قارىم-قابىلەتى وزىڭمەن قارايلاس ەلدەرمەن وداق بولاسىڭ. ىشكە قاراتا مىندەتتەمەلەر مەن قۇقىقتار دا بىردەي بولادى. سىرتقا قاراتا ول سەنى كوزىر رەتىندە پايدالانادى. ال سەن دە ونى كوزىر رەتىندە پايدالاناسىڭ. بىلاي قاراعاندا، دوس بولىپ قۇشاق ايقاستىرىپ، وزىڭدە جوقتى وزگەدەن الىپ، قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا ءماز، اياق-تاباق ايقاسىپ، كەرەمەت كۇي كەشەسىڭ. بىراق مۇنىڭ دا وزىندىك ءتيىمسىز جاقتارى بولادى. مىسالعا، «اسىرە قىزىل تەز وڭار» دەگەندەي، كۇندەردىڭ كۇنىندە سول دوسىڭنىڭ كوڭىلىن ءبىر اتىم ناسىبايدان قالدىرساڭ، ەكى جاققا دا جەڭىل سوقپايدى. ەڭ دۇرىسى، «سەن جاقسىدا - مەن جاقسى» دەپ، بەلگىلى ءبىر ارالىق ساقتاپ، ءوز بوستاندىعىڭ مەن قۇقىعىڭدى دەربەس ۇستاعانعا جەتپەيدى. بۇلاي ىستەۋدىڭ پايداسى ءوز ەركىڭ وزىڭدە، ەشكىمنىڭ قاس-قاباعىنا قاراماي ەركىن قيمىلدايسىڭ. باسقالار دا سەنەن ارتىق بىردەمە دامەتۋگە قىمسىنادى. مۇنىڭ قىتايعا پايداسى -  اينالاداعى دوستارىنىڭ ءبارى قىتايدىڭ بىرەۋگە بۇيرەگى بۇرىلىپ كەتۋىنەن الاڭداپ تۇرادى. باسقالار سەنى كوزىر رەتىندە پايدالانا المايدى. ال سەن ءوز مۇددەڭە جاراي ارا-قاتىناستى  رەتتەپ، باسقالاردى كەزەكپەن كوزىر رەتىندە پايدالانا بەرەسىڭ.

بىرەۋمەن شىنايى دوس بولماساڭ، وداق قۇرماساڭ، وقشاۋلانىپ، دارا قالىپ قالۋىڭ دا مۇمكىن عوي. ال قىتاي سياقتى الىپ ەل ءۇشىن ودان الاڭداۋدىڭ قاجەتى جوق. ەگەر سەن الەمدىك قاۋىمداستىقتا ەشقانداي سالماعىڭ جوق ارەڭ جان باعىپ وتىرعان ءبىر ەل بولساڭ، وندا ءسوز باسقا. ال قىتاي سياقتى جەر كولەمى ۇلكەن، حالقى كوپ، الىپ مەملەكەت ءۇشىن ەشكىم دە وعان بەيجاي قاراي المايتىندىعى داۋسىز. دەن ءسياوپيننىڭ ەسەبى وسىعان قۇرىلعان. باتىستاعى دامىعان ەلدەر ءۇشىن العاندا قىتايدىڭ الىپ تۇتىنۋ بازارىنىڭ ءوزى ولاردى قىتايمەن ساناسۋعا، داۋ جوق، ماجبۇرلەيدى. بۇل جەردە مىنا ءبىر جاعدايدى ەسكەرۋ كەرەك. قىتايدىڭ الەمنەن وقشاۋلانباۋىنىڭ العىشارتى – ول ەشكىممەن دە اراز-اشتى، داۋ-دامايدان اۋلاق بولىپ، جاۋلاسۋدان بويىن مۇلدە اۋلاق سالۋعا ءتيىس. ەشكىمدى رەنجىتپەسەڭ، ەلدىڭ بارىمەن دوس پەيىلدى بارىس-كەلىس جاساپ تۇرساڭ جانە كۇنىڭ ەشكىمگە قاراماسا، ءوز-وزىڭە قوجا بولىپ، ءوز بەتىڭشە ەركىن ءومىر سۇرسەڭ، ناتيجەسى قانداي بولۋى مۇمكىن؟ بۇلاي ىستەۋدىڭ پايداسى - ەلدىڭ ءبارى سەنىمەن جاقىنداسقىسى كەلەدى، ەشكىم دە سەنى رەنجىتۋگە قۇلشىنبايدى. مىنە سولاي قىتايدىڭ حالىقارالىق بەدەلى ارتا بەرەدى، دوستارى دا كۇن وتكەن سايىن كوبەيە بەرەدى. سول سەبەپتى دەن سياوپين: «ءبىز دەربەس، ءوز-وزىنە قوجا بولۋداي بەيبىت ديپلوماتيالىق ساياساتقا تاباندى بولۋىمىز، ەشقانداي وداققا كىرمەۋىمىز، بارىمەن بارىس-كەلىس جاساۋىمىز، بارىمەن دوس بولۋىمىز، كىم باسا بيلەۋگە ۇرىنسا، كىم بىرەۋگە شاپقىنشىلىق جاساسا - سوعان قارسى تۇرۋىمىز، ادىلەت ءسوزىمىزدى ايتىپ، ادىلەتتى تىرلىك كەشسەك – ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق ساياساتتاعى سالماعى ارتا بەرەدى. ءبىزدىڭ بۇل ساياساتىمىز قازىردىڭ وزىندە ءوز ناتيجەسىن بەرە باستادى. بۇل ساياساتقا ماڭگى تاباندى بولۋعا ءتيىسپىز»، - دەپ قورىتىندىلادى.

ءبىر ەلدىڭ ىشكى ىسىنە كيلىكپە جانە ءوز ىسىڭە دە بىرەۋدى كيلىكتىرمە

ءوزارا ىشكى ساياساتقا ارالاسپاۋ – قىتاي ۇكىمەتى ەجەلدەن دارىپتەپ كەلە جاتقان بەيبىت قاتار تۇرۋ بەس ءپرينتسيپىنىڭ بىرەۋى. بۇل پرينتسيپ سوناۋ ەلۋىنشى جىلداردا كورشى ەل يدنيامەن بەيبىت ءبىتىم جاساۋ كەزىندە قولدانىلعان بولاتىن. وسى ساياساتتى 80-جىلداردا دەن سياوپين قىتايدىڭ ىشكى ساياساتىن قورعاۋ باعىتىندا اسا ماڭىزدى قارۋ رەتىندە شەبەر پايدالاندى. بۇل دەن ءسياوپيننىڭ سىرتقى ساياساتتا ىلعي دا اۋزىنان تاستامايتىن ءسوزىنىڭ «بىسىمىللاسىنە» اينالدى. بۇل تۋرالى دەن سياوپين: «حالىقارالىق قاتىناستاعى جاڭا ءتارتىپتىڭ ەڭ ماڭىزدى ءپرينتسيپى - باسقالاردىڭ ىشكى ىسىنە كيلىكپەۋ بولۋعا ءتيىس»، - دەپ اتاپ كورسەتتى.

بىرەۋدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسۋ دەگەن، شىنىندا، وتە نازىك ماسەلە. بىلاي قاراعاندا، ونىڭ ارا-جىگىن ايقىنداۋ تىم قيىنعا تۇسەدى. ەگەر بىرەۋ قارۋ كەزەنىپ، سەنىڭ جەرىڭە باسىپ كىرسە، ونى جاۋ ەكەن دەپ اتىپ ولتىرەسىڭ. ال ىشكى ساياساتقا ارالاسۋدا بىرەۋ سەنى دوسىڭمىن دەپ كەلىپ، قۇشاقتاپ، تۇنشىقتىرىپ ولتىرۋگە وقتالۋى مۇمكىن. ارينە، مۇنداي زىميان ساياسات بارىنەن دە قاۋىپتى. مۇنداي ساياسات كوبىندە يمپەريالىق پيعىلى قانىنا سىڭگەن ءىرى ەلدەرگە ءتان قۇبىلىس. ولار ءوزىنىڭ ىقپال-كولەمى سانايتىن شاعىن ەلدەرگە ۇنەمى وسىنداي ساياسات ۇستانۋ ارقىلى ءوز ەسەبىن تۇگەندەپ وتىرادى. ال ونداي زىميان پيعىلى ىسكە اسپاعان كۇنى قارۋ كەزەنىپ، جاۋلىق پيعىلىن ايداي الەمگە پاش ەتەدى. ءبىز ۋكراينا مەن گرۋزيانىڭ قاتال تاعدىرىنان وسى ءبىر شىندىقتى ايقىن اڭعارا الامىز.

ەكونوميكالىق جاقتان كەنجە دامىعان جانە از سانداعى ءىرى ەلدەردىڭ الەمدى باسا بيلەۋىن قالامايتىن سول كەزدەگى قىتاي ءۇشىن ءىرى ەلدەردىڭ ءوز ىشكى ىسىنە ارالاسۋىنا ونىڭ تاباندى قارسى بولۋى تابيعي قۇبىلىس بولاتىن. ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىتقا سوزىلعان جارتىلاي وتار، جارتىلاي فەودالدىق جاعدايدا ءومىر سۇرگەن قىتاي ءۇشىن باسقالاردىڭ باسا بيلەۋى ونىڭ جۇيكەسىنە شي جۇگىرتەتىن ەڭ ءالسىز تۇسى ەدى.  بۇل جەردە ىشكى ساياساتقا ارالاسپاۋ تەك قىتاي ءۇشىن عانا پايدالى دەسەك، قاتتى قاتەلەسەمىز. ول الەمدەگى بارلىق شاعىن، ءالسىز، كەدەي ەلدەر ءۇشىن دە ەرەكشە ماڭىز الاتىن. ءبىرتۇتاس افريكا ۇيىمى كۇللى افريكاعا باسقالار كيلىكپەسىن دەگەن ۇراندى ايتۋدان جالىقپايدى. بۇدان تىس الەمنىڭ بەستەن ءبىر حالقىن قۇراپ وتىرعان يسلام الەمى دە باتىس ەلدەرىنىڭ باسا بيلەۋىنەن ابدەن زاپى بولعان ەدى. ال الەمنىڭ بەستەن ءبىر حالقىن قۇرايتىن قىتايلاردىڭ ءوزى ءوز ىشكى ىسىنە بىرەۋلەردىڭ ارالاسۋىن تىپتەن قالامايدى. ەندى ەسەپتەي بەرىڭىز. الەمنىڭ باسىم كوپشىلىك ەلدەرى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەتىن مۇنداي باسا بيلەۋ ساياساتى كىم ءۇشىن كەرەك؟!

كۇللى الەمدە مىناداي ءبىر جاڭساق تۇسىنىك بار. قىتايدى ءوزىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا سەكسەننەن استام ۇلت پەن ۇلىستى اسسيميلياتسيالاندىرىپ، جۇتىپ قويعان قورقاۋ كەيپىندە ەلەستەتەمىز. بىراق قىتاي تاريحىنداعى ۇلى يمپەريالاردىڭ كوبى كورشى ۇلتتار قۇرعان ۇلى قاعاناتتار. مىسالعا، يۋان پاتشالىعى موڭعولدار قۇرعان يمپەريا، ال شين پاتشالىعى شۇرشىتتەر قۇرعان يمپەريا. ال تازا قىتايلاردىڭ ءوزى قالىپتاستىرعان پاتشالىقتاردىڭ ىقپال كولەمى كوبىندە ۇلى قورعاننان تىسقارى كەتە قويعان جوق. ءبىر قىزىعى، ولار كورشى ەلدەرمەن تاتۋ-ءتاتتى تۇرۋ ءۇشىن ۇنەمى ولارعا المان-سالىق تولەپ، تارتۋ-تارالعى ۇسىنىپ تۇرۋ ارقىلى تىنىشتىق ساقتاپ وتىراتىن. كوممۋنيستىك قىتايدىڭ ءبىر كەزدەرى كورەياعا اسكەر كىرگىزگەنى بار. ونداعى ماقساتى  اقش باستاعان باتىس الەمىنىڭ ىقپال-كۇشى قىتايدىڭ ىرگەسىنە كەلىپ، سول كەزدەگى  ەكونوميكالىق جاقتان ەڭ قۋاتتى ايماق مانچجۋريانىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن جاسالعان بولاتىن. سونىڭ كەسىرىنەن قىتايدىڭ ادامي جانە زاتتىق رەسۋرستارى ورنى تولماس شىعىنعا ۇشىرادى. قىتايدىڭ ءتول پەرزەنتى رەتىندە دەن سياوپين استامشىلدىق پەن باسا بيلەۋ قىتايعا ەشقانداي دا پايدا اكەلمەيدى دەپ ويلايتىن. سول سەبەپتى دە ول رەفورما مەن ەسىك اشۋ باستالىسىمەن بۇكىل الەممەن دوستاسۋعا دەن قويدى. ونداعى ماقساتى سوعىس ورتىنەن ساقتانىپ، قىتايدىڭ وسى زامانداندىرۋ قۇرىلىسى مەن دامۋىنا بەيبىت ورتا قالىپتاستىرۋ بولاتىن. شىن مانىندە، سول كەزدە قايىرشىلىق حالدە تۇرعان قىتايدىڭ ءوز باس اۋرۋى دا جەتىپ ارتىلاتىن. سوندىقتان ونىڭ باسقا بىرەۋدىڭ ىشكى ىسىنە كيلىگۋگە شاماسى دا جوق ەدى.

قىتاي وسى زامانداندىرۋ قۇرىلىسى مەن بەيبىت دامۋ ءۇشىن، داۋ جوق، سىرتقا ەسىك اشۋ كەرەك بولدى. اسىرەسە، دامىعان باتىس ەلدەرىنە  ەسىكتى ايقارا اشۋ كەرەك. سول سەبەپتى دەن سياوپين ىشكى ساياسات پەن سىرتقى ساياساتتىڭ ارا-جىگىن اشىپ الۋدى ءجون كوردى. سىرتقى ساياساتتا دامىعان ەلدەرگە «كاپيتالىڭدى سال، تەحنولوگياڭدى اكەل، پايداڭدى تاپ، بىراق، ءبىر شارت – ىشكى ساياساتقا ارالاسپا» دەۋ ەدى. ارينە، باتىس ەلدەرى دەن سياوپين وسىلاي ايتتى ەكەن دەپ، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماۋى مۇمكىن. اقشا-كاپيتالىمەن بىرگە ولاردىڭ قۇندىلىعى دا، تۇرمىس-ادەتتەرى مەن ەركىن ويلاۋ جۇيەسى دە بىرگە ىلەسىپ كەلەرى داۋسىز. كوممۋنيستىك يدەيادان بۇكىل الەم تەرىس اينالىپ، ودان بەزىنىپ جاتقان زاماندا قىتاي ماركستىك-لەنيندىك يدەيامەن بىرەۋدىڭ باسىن اينالدىرۋى بىلاي تۇرسىن، باتىس الەمىنىڭ ىقپالى قكپ بيلىكتەن بەيبىت اۋىستىرىپ جىبەرۋى دە مۇمكىن. ودان قورقىپ ەسىكتى تارس بەكىتىپ الۋعا تاعى بولمايدى. ونىڭ بىردەن ءبىر امالى - باسقالاردى ءوزىنىڭ ىشكى ىسىنە ارالاستىرماۋ. وسى ويدىڭ جەتەگىندە 1989 جىلى دەن سياوپين شۇعىل شارا قابىلداپ، قكپ امان الىپ قالدى. الەمدىك وركەنيەتكە قاراي باعىتتالعان وزگەرىستەرگە بايلانىستى دەن سياوپين قىتايدىڭ وزگەرۋىنە ءوزىنىڭ قارسى ەمەستىگىن، بىراق ول قىتاي حالقىنىڭ ءوز تاڭداۋى مەن قالاۋى بولۋى كەرەكتىگىن، باسقالاردىڭ سىزعان سىزىعىمەن ءجۇرۋ قىتايدىڭ ۇلتتىق نامىسىنا ساياتىن اسا نازىك ماسەلە ەكەندىگىن ايتۋدان جالىقپايتىن. شىنىندا، ءبىر ۇلتتا ۇلتتىق نامىس بولماسا، ۇلتتىڭ دەربەستىگى مەن قادىر-قاسيەتى ونىڭ ءتىلى مەن سالت-ءداستۇرى قۇرمەتتەلمەسە، مەملەكەتتىڭ تىرەگى، داۋ جوق، بەكەم بولمايدى. بۇل تۋرالى دەن سياوپين اقش-تىڭ 37-پرەزيدەنتى ريچارد نيكسونمەن كەزدەسكەندە: «ەگەر قىتاي ءوزىن سىيلامايتىن بولسا، ول تاباننان تىك باسىپ تۇرا المايدى، مەملەكەتتىڭ قادىر-قاسيەتىن جوعالتادى. مۇنىڭ سالدارى اپاتتى جاعدايعا ۇرىندىرادى. ءوز حالقىنا سەنىمسىزدىكپەن قاراپ، قولداۋدى جات جۇرتتان ىزدەگەن كەز-كەلگەن باسشى وسى ماسەلەدە قاتەلەسسە، ول، ءسوز جوق، ءوزىن جەرلەپ تىنادى. قىتاي حالقى ونداي ەكى بەتكەيلەردى كەشىرە المايدى»، - دەگەن بولاتىن. راسىندا، قىتايدىڭ تاياۋ زامان تاريحىنا كوز جۇگىرتكەندە وتاندى ساۋدالادى دەگەن كۇدىككە ىلىنگەن كەز-كەلگەن بيلىكتىڭ عۇمىرى كەلتە بولىپتى.

باسقالاردى ءوزىنىڭ ىشكى ىسىنە ارالاستىرماۋدىڭ قىتاي ءۇشىن تاعى ءبىر ءىس جۇزىندىك ماڭىزى بار. قىتاي تاۋەلسىز رەسپۋبليكا بولىپ قالىپتاسقانىمەن، ونىڭ يەلىك قۇقىعى، دەربەستىگى مەن تەرريتوريالىق تۇتاستىعى تولىقتاي جۇزەگە اسقان جوق بولاتىن. مىسالعا، ەگەر تايۆان ماسەلەسى ۋشىعىپ، حالىقارالىق سيپات السا، وندا قىتايدىڭ تۇتاستىعىنان ءۇمىت ۇزىلەدى. تايۆان ماسەلەسىن حالىقارالىق سيپات الدىرماۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى تايۆاندى قىتايدىڭ ىشكى ماسەلەسى رەتىندە قاراستىرىپ، وعان باسقا ەلدەردى ارالاستىرماۋ. مۇندا قىتايدىڭ ۇستانعان ەڭ باستى ءپرينتسيپى قىتاي ارقانداي ءبىر ەلمەن دوستىق بارىس-كەلىس جاساۋداعى العىشارت – تايۆاندى قىتايدىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە مويىنداتۋ. دەمەك، تايۆان مەن ۇلى قۇرلىقتىڭ قارىم-قاتىناسى قالاي دامىسا دا، ول تەك قىتايدىڭ ىشكى ماسەلەسى بولىپ قالا بەرەدى. باسقالاردىڭ وعان قول سۇعۋعا حاقىسى جوق دەگەندى شەگەلەپ وتىرۋ ءۇشىن كەرەك.

جالعاسى بار...

راقىم ايىپۇلى

Abai.kz