مۇستافا شوقاي. ءبىز ونى قالاي زەرتتەپ ءجۇرمىز؟
مۇستافا شوقاي. تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقالى بەرى بۇل ارىسىمىز تۋرالى كوپتەگەن دۇنيەلەر جارىق كورىپ كەلەدى. بۇل قۋانىشتى نارسە. بىراق زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ قايسىبىرىنەن ودان قانداي دا ءبىر “كەمشىلىكتەر” ىزدەۋگە ارەكەتتەنۋشىلىك تە بايقالىپ قالادى.
“ينتەرناتسيوناليستىك تاريحناما” وكىلدەرى تاراپىنان الىپ تۇلعانىڭ ءوزىن كوزگە ىلمەۋشىلىكتىڭ، ونى اينالىپ وتۋگە سىڭاي تانىتۋشىلىقتىڭ مىسالدارى قىلاڭ بەرىپ كەلە جاتقاندىعى قۇپيا ەمەس. مۇنىڭ سەبەبى، بىرىنشىدەن، ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ ءبىرازىنىڭ ءالى دە بولسا وتارلىق سانادان ارىلا الماي كەلە جاتقاندىعىنا، ەكىنشىدەن، ءوزىمىزدىڭ جاي سالدىر-سالاقتىمىزعا بايلانىستى ما دەپ ويلايمىن.
مۇستافا شوقاي. تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقالى بەرى بۇل ارىسىمىز تۋرالى كوپتەگەن دۇنيەلەر جارىق كورىپ كەلەدى. بۇل قۋانىشتى نارسە. بىراق زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ قايسىبىرىنەن ودان قانداي دا ءبىر “كەمشىلىكتەر” ىزدەۋگە ارەكەتتەنۋشىلىك تە بايقالىپ قالادى.
“ينتەرناتسيوناليستىك تاريحناما” وكىلدەرى تاراپىنان الىپ تۇلعانىڭ ءوزىن كوزگە ىلمەۋشىلىكتىڭ، ونى اينالىپ وتۋگە سىڭاي تانىتۋشىلىقتىڭ مىسالدارى قىلاڭ بەرىپ كەلە جاتقاندىعى قۇپيا ەمەس. مۇنىڭ سەبەبى، بىرىنشىدەن، ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ ءبىرازىنىڭ ءالى دە بولسا وتارلىق سانادان ارىلا الماي كەلە جاتقاندىعىنا، ەكىنشىدەن، ءوزىمىزدىڭ جاي سالدىر-سالاقتىمىزعا بايلانىستى ما دەپ ويلايمىن.
وسى جاعدايعا قاتىستى ءبىر-ەكى مىسال كەلتىرە كەتەيىن. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ مامىر ايىندا قىزىلوردا وبلىسىنىڭ شيەلى اۋدانىنداعى نارشوقى دا ورنالاسقان شوقاي قىستاۋىنىڭ ورنىنا، مۇستافانىڭ كىندىك قانى تامعان توپىراققا تاعزىم ەتىپ قايتتىم. بۇل ساپاردا الاش ارىسىنا جيەنشار بولىپ كەلەتىن قالىمبەتوۆ ويدان كەنجەعۇلۇلى، مۇستافا شوقاي قورىنىڭ پرەزيدەنتى اتاباەۆ بازارباي جانە ءوزىمىز ءسوز ەتىپ وتىرعان تۇلعا ۇرپاقتارىمەن جاقسى تانىس، سول وڭىردە ولارمەن جۇمىستاس بولعان تاعى ءبىر كونەكوز قاريا ءتاجىموۆ جۇمابەك، قىزىلوردا قالاسىنداعى “بولاشاق” ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى بەردىعوجين لەسقالي بىرگە بولىپ، وسى جولدار اۆتورىنىڭ ىزدەنىستەرىنە قول ۇشتارىن بەردى. شيەلى اۋدانىنىڭ سۇلۋتوبە اۋىلىندا ءالىشتىڭ نەمەرەسى عانيمەن كەزدەستىك. ءالىش –مۇستافانىڭ تۋعان اعاسى. عاني 1934 جىلى ءالىشتىڭ ۇلى باكىردەن تۋعان، مۇستافانىڭ تۋعان-تۋىستارىن قۋعىنداۋعا العان كەزدە بوي تاسالاپ وزبەكستانعا كەتەدى دە، 60-جىلدارى عانا ەلىنە ورالادى. سودان بەرى وسى سۇلۋتوبەدە قوي باققان، “قۇرمەت بەلگىسى” وردەنىمەن ماراپاتتالعان. ويدان، جۇمابەك، عاني اقساقالدار اقجارقىن، ءالى دە بولسا بويلارى شيراق، مۇستافا مەن ونىڭ تۋىستارى تۋرالى تالاي ماعلۇماتتاردى ەستەرىندە ساقتاعان، زەرەك تە سۇڭعىلا ادامدار ەكەن. بىزدەر، ءبىر اڭگىمەدەن كەيىن ءبىر اڭگىمە تۋىنداتىپ، مارە-سارە كۇيدە ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن دە بىلمەي قالدىق.
مۇستافا شوقاي. تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقالى بەرى بۇل ارىسىمىز تۋرالى كوپتەگەن دۇنيەلەر جارىق كورىپ كەلەدى. بۇل قۋانىشتى نارسە. بىراق زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ قايسىبىرىنەن ودان قانداي دا ءبىر “كەمشىلىكتەر” ىزدەۋگە ارەكەتتەنۋشىلىك تە بايقالىپ قالادى.
“ينتەرناتسيوناليستىك تاريحناما” وكىلدەرى تاراپىنان الىپ تۇلعانىڭ ءوزىن كوزگە ىلمەۋشىلىكتىڭ، ونى اينالىپ وتۋگە سىڭاي تانىتۋشىلىقتىڭ مىسالدارى قىلاڭ بەرىپ كەلە جاتقاندىعى قۇپيا ەمەس. مۇنىڭ سەبەبى، بىرىنشىدەن، ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ ءبىرازىنىڭ ءالى دە بولسا وتارلىق سانادان ارىلا الماي كەلە جاتقاندىعىنا، ەكىنشىدەن، ءوزىمىزدىڭ جاي سالدىر-سالاقتىمىزعا بايلانىستى ما دەپ ويلايمىن.
وسى جاعدايعا قاتىستى ءبىر-ەكى مىسال كەلتىرە كەتەيىن. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ مامىر ايىندا قىزىلوردا وبلىسىنىڭ شيەلى اۋدانىنداعى نارشوقى دا ورنالاسقان شوقاي قىستاۋىنىڭ ورنىنا، مۇستافانىڭ كىندىك قانى تامعان توپىراققا تاعزىم ەتىپ قايتتىم. بۇل ساپاردا الاش ارىسىنا جيەنشار بولىپ كەلەتىن قالىمبەتوۆ ويدان كەنجەعۇلۇلى، مۇستافا شوقاي قورىنىڭ پرەزيدەنتى اتاباەۆ بازارباي جانە ءوزىمىز ءسوز ەتىپ وتىرعان تۇلعا ۇرپاقتارىمەن جاقسى تانىس، سول وڭىردە ولارمەن جۇمىستاس بولعان تاعى ءبىر كونەكوز قاريا ءتاجىموۆ جۇمابەك، قىزىلوردا قالاسىنداعى “بولاشاق” ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى بەردىعوجين لەسقالي بىرگە بولىپ، وسى جولدار اۆتورىنىڭ ىزدەنىستەرىنە قول ۇشتارىن بەردى. شيەلى اۋدانىنىڭ سۇلۋتوبە اۋىلىندا ءالىشتىڭ نەمەرەسى عانيمەن كەزدەستىك. ءالىش –مۇستافانىڭ تۋعان اعاسى. عاني 1934 جىلى ءالىشتىڭ ۇلى باكىردەن تۋعان، مۇستافانىڭ تۋعان-تۋىستارىن قۋعىنداۋعا العان كەزدە بوي تاسالاپ وزبەكستانعا كەتەدى دە، 60-جىلدارى عانا ەلىنە ورالادى. سودان بەرى وسى سۇلۋتوبەدە قوي باققان، “قۇرمەت بەلگىسى” وردەنىمەن ماراپاتتالعان. ويدان، جۇمابەك، عاني اقساقالدار اقجارقىن، ءالى دە بولسا بويلارى شيراق، مۇستافا مەن ونىڭ تۋىستارى تۋرالى تالاي ماعلۇماتتاردى ەستەرىندە ساقتاعان، زەرەك تە سۇڭعىلا ادامدار ەكەن. بىزدەر، ءبىر اڭگىمەدەن كەيىن ءبىر اڭگىمە تۋىنداتىپ، مارە-سارە كۇيدە ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن دە بىلمەي قالدىق.
نارشوقى قۇمىنداعى شوقاي قىستاۋىنان 50-
مۇستافا وسى ءتورت جىلدىق مەدرەسەنى ەكى جىلدا بىتىرگەنگە ۇقسايدى. ءالىشتىڭ ءوزى دە مۇندا ىنىسىمەن بىرگە وقىپتى. وندا تاشكەنتتەن ارنايى شاقىرىلعان ەرىم تورە ساباق بەرىپتى، ول ورىسشا وقىعان، ءبىلىمدى ۇستاز كورىنەدى. ءالىش كەيىن، زامان اعىمىن ەسكەرىپ، مەدرەسە نەگىزىندە جەتى جىلدىق ورىس مەكتەبىن ۇيىمداستىردى دەيدى اقساقالدار. “مەدرەسەنى بىتىرگەن سوڭ مۇستافا اقمەشىتتەگى ورىس-قىرعىز (قازاق) مەكتەبىندە وقىعان جوق پا ەدى؟” – دەگەن مەنىڭ سۇراعىما: “مۇستافا وندا ءبىر اي شاماسىندا ءدارىس العاننان كەيىن اۋىلىنا كەتىپ قالادى. سودان سوڭ ونى اجەسى “ورىس بولىپ كەتەسىڭ” دەپ قايتا جىبەرمەي قويادى دا، جاڭاعى جەتى جىلدىق مەكتەپتە وقىتادى”، دەگەن جاۋاپ الدىم.
كوڭىلدەرىنە كىربىڭ تۇسىرمەس ءۇشىن اقساقالداردىڭ بۇل سوزىنە “ولاي، بىلاي” دەپ ءۋاج ايتىپ جاتپادىم. جولعا شىققانعا دەيىن مەن قىزىلوردا قالاسىنداعى قازىرگى كەزدە دۇكەن ورنالاسقان، كەزىندە مۇستافا وقىعان “ورىس-قىرعىز مەكتەبىنىڭ” ءۇيىن تاۋىپ، ءتىپتى سۋرەتكە دە ءتۇسىرىپ العانمىن. “اپىراي، مۇندا مۇستافا شوقاي وقىعان” دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز جازىپ، بەلگى قويا سالماعان ەكەن” دەگەن سياقتى وي دا كەلىپ قالعان. مۇستافانىڭ فرانتسياداعى جەكە مۇراعاتىندا اقمەشىتتەگى “ورىس-قىرعىز مەكتەبىن” بىتىرگەنى جونىندە ايتىلادى عوي.
وسى ساپاردان ءبىر بايقاپ قايتقانىم، شوقايدىڭ ءوزى دە، ءالىش تە نارشوقىداعى قىستاۋدان جارتى شاقىرىمداي جەردەگى قورىمدا جەرلەنىپتى، بىراق باستارىندا ەشبىر بەلگى جوق. ازىرشە ولاردىڭ ماڭگى مەكەندەرىن ويدان، جۇمابەك، عاني سەكىلدى اقساقالدار كورسەتە الادى، ەرتەڭ ولار باقيلىق بولعان كەزدە نارشوقىداعى تاريحي ورىندار تۋرالى كىمنەن سۇرايمىز؟!
جاندى جابىرقاتاتىن كەلەسى ءجايت – مۇستافا شوقايدىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى جونىندە ءۇستىرتىن پىكىرلەردىڭ بەلەڭ الىپ بارا جاتقاندىعى. ولار كوبىنە ارىسىمىزدىڭ فرانتسيا، گەرمانيا، تۇركيا، ۇلىبريتانيا، پولشا، رەسەي فەدەراتسياسى، وزبەكستان مۇراعاتتارى مەن كىتاپحانالارىنداعى ورىس، اعىلشىن، فرانتسۋز، شاعاتاي، پولياك، تۇرىك، ءازىربايجان، قازاق، وزبەك تىلدەرىندە جاريالانعان، كەيبىرى قولجازبا كۇيىندە ساقتالعان ەڭبەكتەرىنە تەرەڭدەپ بارماۋدان، ءۇزىپ-جۇلىپ العان شىعارمالارىن وزىنشە پايىمداۋدان تۋىندايدى. مۇستافا شوقايدىڭ “تۇرىكشىل-دىگى”، “جاديدشىلدىگى” تۋرالى پىكىرلەر جونىندە بۇل جەردە ءسوز قوزعاماي-اق قويالىق. ال، ەندى بۇل تۇلعانىڭ ءومىر جولىنا قاتىستى ايدان انىق فاكتىلەردى كوپە-كورنەۋ بۇرمالاۋشىلىققا قالايشا كوز جۇمىپ قارارسىڭ؟!
ءباسپاسوز بەتىندە جارىق كورگەن ءبىر ماقالادا: “پەتەربۋرگ پەن ماسكەۋ، بىرنەشە رەت لەنيننىڭ ءوزى باستاپ، ستالين قوستاپ، مۇستافاعا ۇسىنىس جاسادى. “تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قۇرعانىڭا قارسى ەمەسپىز، قولدايمىز. بىراق سەن ءبىزدى مويىندا، كەڭەس وكىمەتىن مويىندا”، دەيدى. بۇعان مۇستافا كونبەيدى”، دەپ جازىلىپتى.
تىم سىپايىلاپ ايتقاننىڭ وزىندە دە اۆتور “قىرىق وتىرىكتىڭ” ءبىرىن مالدانىپ وتىر. تۇركىستان مۇحتارياتىن ورتالىق اۋەل باستان مويىنداعان ەمەس. “مۇستافا مەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ، مۇستافا مەن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ كەلىسپەي قالۋى دا وسى ارادا بىلىنگەن” دەۋدىڭ ءوزى دە وسى تاقىلەتتەس. اۆتورعا تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاريالانۋ تاريحى دا بەلگىسىز. ونىڭ پىكىرىنشە، مۇحتاريات تاشكەنتتە دۇنيەگە كەلگەن، قوقانعا كوشكەن سەكىلدى بولىپ كورىنەدى: “مۇستافا شوقاي تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسىن تاشكەنتتەن باسقا جاققا الىپ كەتۋدى ويلاستىرا باستادى. اقىرى توقتاعانى قوقان قالاسى بولدى”، دەيدى.
ەندى وسى ماقالاداعى “ەكى ميشا” ماسەلەسىنە توقتالالىق. وندا ميشا (ميحايل) فرۋنزەنىڭ ميشا (مۇحامەدجان) تىنىشباەۆقا جازعان حاتى تۋرالى ايتىلادى. ورىس ميشاسى قازاق “ميشاسىنا” بىلاي دەگەن سەكىلدى: “ميشا مەن قوقاندى قورشاپ تۇرمىن. بۇگىن ءتۇس قايتا شابۋىلدى باستايمىن. زەڭبىرەك كوپ، وق تا كوپ. پۋلەمەت بار، اسكەرىم جاقسى قارۋلانعان. قوقان قالاسى جەرمەن جەكسەن بولادى. مەنىڭ ساعان اقىلىم، ءبارىن تاستا دا قاش”. وسىدان سوڭ تىنىشباەۆ حاتتى مۇستافا شوقايعا كورسەتكەن كورىنەدى. جازۋشىنىڭ شەبەرلىگى بولۋى كەرەك، كوزىمەن كورىپ، قولىمەن ۇستاعانداي قىلىپ باياندايدى. شىندىعىنا كەلسەك، قوقاندى قورشاۋ كەزىندە م. تىنىشباەۆ تا، م. فرۋنزە دە ول جەردە بولعان ەمەس. “شاما-شاما عوي. جايىقتىڭ سۋى-قىرىق بوشكە” دەپ دولبارلاۋدىڭ سيقى وسىنداي. ايتارىمىز قايراتكەر تۇلعالارىمىز تۋرالى جازعاندا ناقتى دەرەككە سۇيەنگەن ءجون، ء“بىرىن كوككە ۇشىرىپ”، ء“بىرىن جەرگە تۇسىرۋگە” باعىتتالعان سالىس-تىرمالى “ادىستەن” اۋلاق بولعان ءلازىم. ارقايسىسىنىڭ ءوز ورنى بار.
دەسەك تە بۇل جايتتەردەن مۇستافا شوقاي ەسىمى مۇلدەم ۇمىت بولىپ وتىر، ونىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى زەرتتەلمەي كەلەدى دەگەن ۇعىم تۋمايدى. كەرىسىنشە، ۇلى تۇلعانىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى جونىندە جارىق كورىپ جاتقان باسىلىم كوپ، بىراق سولاردىڭ ىشىندە ناقتىلى دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازىلعان ويلى ەڭبەكتەر ساۋساقپەن سانارلىق.
سولاردىڭ ءبىرى – د. قىدىراليەۆتىڭ 2007 جىلى “فوليانت” باسپاسىنان جارىق كورگەن “مۇستافا شوقاي” دەگەن زەرتتەۋى. اۆتور 1998 جىلى ەگەي ۋنيۆەرسيتەتىندە پروفەسسور يسمايل اكانىڭ جەتەكشىلىگىمەن “مۇستافا شوقاي. ءومىرى، قىزمەتى جانە دۇنيەتانىمى” دەگەن تاقىرىپ بويىنشا ديسسەرتاتسيا قورعاپ، 2001 جىلى ونىڭ نەگىزىندە مونوگرافيا جاريالايدى ء(Hىdىralyev D. Mustafa Gokay. ءHayatى، ءFaalىyetlerى ve ءFىkىrlerى. 2001. Ankara). ول كىتاپتىڭ ءبىراز ماعلۇماتتارىنا “جيەندىك” جاسالىپ كەتكەننەن كەيىن، جاڭادان جاريالانعان ەڭبەك قوسىمشا تىڭ دەرەكتەرمەن تولىقتىرىلىپ، كوركەم تىلمەن قايتادان جازىلعان. اۆتورعا تۇرىك ءتىلىن جەتىك مەڭگەرۋى، كەزىندە مۇستافا شوقايمەن تاعدىرلاس بولىپ، بىرگە جۇمىس ىستەگەن وسمان قوجانىڭ بالاسى، قازىرگى كەزدە پروفەسسور تيمۋر قوجاوعلىمەن، تۇرىك حالىقتارى تاريحىنىڭ بىلگىرلەرى مەحمەت ساراي، بايمىرزا حايت سەكىلدى عالىمدارمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ، ولاردىڭ اقىل-كەڭەستەرىن تىڭداۋى زەردەلى زەرتتەۋ ۇسىنۋعا مۇمكىندىك بەرگەن.
كىتاپتا مۇستافانىڭ ەسەيۋ جىلدارى، دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋى، قوعامدىق-ساياسي جۇمىستارعا ارالاسۋى، ەلگە ورالىپ، تۇركىستان ولكەسى مۇسىلماندارىنىڭ ورتالىق كەڭەسىنە باسشىلىق ەتۋى، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ساناسىنا باسقا حالىقتارمەن تەڭ قۇقىلى ءومىر ءسۇرۋ يدەياسىن سىڭىرۋگە باعىتتالعان قىزمەتى كەڭىنەن ءسوز بولادى. مۇستافا قوعامنىڭ بەيبىت، ەۆوليۋتسيالىق جولمەن دامۋىن جاقتايدى جانە ءوزىنىڭ ساياسي قىزمەتىندە وسى قاعيدانى باسشىلىققا الادى. سول ماقساتتا ول ەتنوستىق، ءدىني قاقتىعىستارعا جول بەرمەۋگە، شيەلەنىستى ماسەلەلەردىڭ ءوزىن كەلىسسوز ارقىلى شەشۋگە، تۇركىستانداعى بارلىق ساياسي پارتيالار جانە ۇيىمدارمەن قارىم-قاتىناستا بولۋعا ۇمتىلادى.
تۇركىستان مۇحتارياتىن جاريالاۋعا بايلانىستى جوعارىدا كورسەتىلگەن ءتۇرلى جاڭساق پىكىرلەر مەن بۇرمالاۋشىلىقتارعا نانىمدى جاۋاپتار بەرىلەدى. مىسال رەتىندە تاشكەنتتە كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋىنان كەيىن قاراشانىڭ ءبىرى كۇنى ەكى جولداسىمەن مۇستافانىڭ سامارقانعا، كەيىن فەرعاناعا كەلۋى، جاڭا مارگەلان قالاسىندا ولكەلىك مۇسىلماندار كەڭەسى جيىنىندا بۇكىلتۇركىستاندىق مۇسىلمانداردىڭ جالپى قۇرىلتايىن شاقىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعانى، ونىڭ قوقان قالاسىندا وتكەنى تىڭعىلىقتى زەرتتەلىنىپتى.
مۇحتارياتتى بولشەۆيكتەر قاندى قىرعىنعا ۇشىراتقاننان كەيىن ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ ايەلى ماريا گورينامەن بىرگە مۇستافانىڭ تاشكەنتتەن ورىنبور باعىتىنداعى پويىزعا وتىرعانى بۇرىننان دا ءمالىم بولاتىن. الايدا د. قىدىراليەۆ مۇستافانىڭ وسى جولعى مارشرۋتىن انىقتاۋدا تىڭ دەرەكتەر كەلتىرىپ، حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ اۋىلىندا قوناقتا بولىپ، ودان ءارى سامارا ارقىلى ۋفا شاھارىنا بارعانىن جازادى.
كىتاپتىڭ ورىنبور مەن سامارا قالالارىندا مۇستافانىڭ الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باسشىلارى ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، م. دۋلاتوۆ، م. تىنىشباەۆپەن، باشقۇرت ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى ا. ز. ۆاليديمەن بىرگە تۇركىستاننىڭ اتىنان بىرنەشە جينالىستارعا قاتىسقانى، وندا ءۇش ۇكىمەت اراسىندا “وڭتۇستىك-شىعىس مۇسىلمان ولكەلەرىنىڭ فەدەراتسياسىن” قۇرۋ تۋرالى شەشىمگە قول جەتكىزىلگەندىگى تۋرالى ماعلۇماتتارى دا وتاندىق تاريحنامادا شيراتىلماي كەلە جاتقان تاقى-رىپتاردىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى.
كىتاپ كولەمىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى مۇستافانىڭ مۇعاجىرلىق كەزەڭىنە ارنالىپ، ونىڭ بىرنەشە باعىتتا جۇمىس ىستەگەنى، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جاڭا جاعدايداعى فورماسى مەن ادىستەرىن، ۇلتتىق كۇرەستىڭ ستراتەگياسى، تاكتيكاسى مەن يدەولوگياسىن، وداقتاستارى مەن جاۋلارىن انىقتاۋى، “تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى” ۇيىمىن، ونىڭ باسپا ورگاندارى –“يەني تۇركىستان” مەن “ياش تۇركىستان” جۋرنالدارىن ۇيىمداستىرۋى ناقتىلى دەرەكتەر نەگىزىندە وربىتىلەدى، بۇل ماسەلەلەر جونىندە اۆتور وزىندىك وي تۇيەدى، سونى پايىمداۋلارىن العا تارتادى.
كىتاپ جەتىستىكتەرىن تاپتىشتەپ جاتۋ مۇمكىن بولماس، سوندا دا ونىڭ م. شوقايدىڭ “فاشيستىك گەرمانياعا قىزمەت ەتۋى”، “تۇركىستان لەگيونىن قۇرۋعا قاتىستىلىعى” تۋرالى سىرتتاي تون ءپىشىپ، توعىشار ءتۇيىن جاسايتىندارعا قايتارىلعان جاۋاپ ىسپەتتەس اۆتوردىڭ دالەلدى ۋاجدەرى نازار اۋدارادى، كوڭىلگە قونىمدى.
م. شوقاي جالعىز قازاق حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتى عانا ەمەس، ول كەزىندە بوداندىق جاعدايىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان، بوستاندىققا ۇمتىلعان بارلىق تۇركى حالىقتارىنىڭ، كاۆكازدىقتار مەن ۋكراينداردىڭ ورتاق ۇلى بولا ءبىلدى. ول ۇلتتاردىڭ تاريحي دامۋ بارىسىندا جوق بولىپ كەتۋىن جاقتايتىن بولشەۆيكتەردى دە، اسىرەسە ۇلتشىل، ءناسىلشىل گەرمانيانى دا بىردەي جەك كوردى. كەڭەس وداعىن ەمەس، ول جۇرگىزىپ وتىرعان وتارشىلدىق ساياساتقا قارسى تۇردى، حالىقتار اراسىنداعى ىنتىماق پەن بىرلىكتى ۋاعىزدادى. ونىڭ ءازىربايجان ۇلتتىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعان كۇنىنە وراي سويلەگەن جۇرەكجاردى سوزىندە: “كاسپي تەڭىزى ەكى ەلدى بولمەيدى، قايتا ولاردى بىرىكتىرەدى”، دەگەن بولاتىن. مۇستافانىڭ ۇرپاق الدىندا اتقارعان تولاعاي ءىسىنىڭ دە، ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ دا بۇگىنگى كۇنى دە حالقىمىزدىڭ مۇددەسىنە جۇمىس جاساپ كەلە جاتقاندىعىنا وسىنىڭ ءوزى دە دالەل ەمەس پە؟!
حالقىنا قىزمەت ەتۋدى ومىرلىك مۇراتىنا اينالدىرعان تۇلعا تۋرالى، شەتەل مۇراعاتتارى مەن ونىڭ كىتاپحانالارىنداعى ماعلۇماتتاردى، ونىڭ اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس، تۇرىك، پولياك، شۆەد، ت. ب. تىلدەردەگى قىرۋار ماقالالارى مەن سۇحباتتارىن، مەملەكەت قايراتكەرلەرى جانە ديپلوماتتارىمەن كەزدەسۋلەرى جونىندەگى ماتەريالداردى جيناستىرۋ جۇمىستارىن العا قاراي جالعاستىرۋ كەرەكتىگى –“مادەني مۇرا” باعدارلاماسىنىڭ الدىندا تۇرعان اسا ماڭىزدى، ۇلتتىق يدەولوگيامىزدىڭ قالىپتاسۋىنا بەرەرى مول ءىس.
كوشىم ەسماعانبەتوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
ەگەمەن قازاقستان گازەتءى
