ميرزوياننىڭ الاش ارىستارىنىڭ اتىلۋىنا قاتىسى بار ما؟
1. قازاقتار 1934-1938 جىلدارى بيلىكتە وتىرعان لەۆون ميرزوياندى «مىرزا-جان» اتاپ كەتتى. بىراق ءبىلۋىمشە، ونىڭ جۇرت ويلاعانداي مىرزالىعى جوق. ول رەپرەسسيا تۇسىندا ستالينگە حات جازىپ، جازالاناتىن ادامداردىڭ ءتىزىمىن كوبەيتۋگە ليميت سۇراعان ەكەن. ال ونى قازاقتار ەرەكشە دارىپتەپ، الماتىداعى ءبىر كوشەنىڭ اتىن بەرگەن. سوندا تالاي ادامنىڭ قانىن ارقالاعان ميرزويان الاش زيالىلارىمەن تەڭ دارەجەدە قۇرمەتتەلۋى كەرەك پە؟
2. بايقاساق، تالاي زيالىلارىمىز ءدال ميرزوياننىڭ تۇسىندا قۋعىن كورگەن. دەمەك، ونىڭ الاش ارىستارىنىڭ اتىلۋىنا تىكەلەي قاتىسى بار عوي...
3. كەيىن وعان «قازاق ۇلتشىلى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەنىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
ءماريام باقتىباەۆا،
اباي اتىنداعى قازۇپۋ ستۋدەنتى
بۇل سۇراققا ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، «قازاقستان تاريحى» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور تالاس وماربەكوۆ جاۋاپ بەرەدى.
1. قازاقتار 1934-1938 جىلدارى بيلىكتە وتىرعان لەۆون ميرزوياندى «مىرزا-جان» اتاپ كەتتى. بىراق ءبىلۋىمشە، ونىڭ جۇرت ويلاعانداي مىرزالىعى جوق. ول رەپرەسسيا تۇسىندا ستالينگە حات جازىپ، جازالاناتىن ادامداردىڭ ءتىزىمىن كوبەيتۋگە ليميت سۇراعان ەكەن. ال ونى قازاقتار ەرەكشە دارىپتەپ، الماتىداعى ءبىر كوشەنىڭ اتىن بەرگەن. سوندا تالاي ادامنىڭ قانىن ارقالاعان ميرزويان الاش زيالىلارىمەن تەڭ دارەجەدە قۇرمەتتەلۋى كەرەك پە؟
2. بايقاساق، تالاي زيالىلارىمىز ءدال ميرزوياننىڭ تۇسىندا قۋعىن كورگەن. دەمەك، ونىڭ الاش ارىستارىنىڭ اتىلۋىنا تىكەلەي قاتىسى بار عوي...
3. كەيىن وعان «قازاق ۇلتشىلى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەنىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
ءماريام باقتىباەۆا،
اباي اتىنداعى قازۇپۋ ستۋدەنتى
بۇل سۇراققا ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، «قازاقستان تاريحى» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور تالاس وماربەكوۆ جاۋاپ بەرەدى.
1. لەۆون ميرزويان قازاقستانعا 1933 جىلدىڭ باسىندا كەلدى. ول نەگىزىنەن، سول كەزدە ماسكەۋدە باسشىلىقتا وتىرعان تۇلعالارمەن جاقسى ارالاسقان. تۇرار رىسقۇلوۆپەن دە جاقسى بايلانىستا بولدى. رىسقۇلوۆ ستالينگە 1933 جىلى 9 ناۋرىزدا حات جازسا، ميرزويان 20 كۇننەن كەيىن، ياعني 29 ناۋرىزدا جازعان. وسى جازىلعان ەكى حات تا مازمۇنى جاعىنان ۇقساس كەلەدى. ميرزويان ءوزىنىڭ حاتىندا ەلدىڭ 71 اۋدانىندا اشارشىلىق ءجۇرىپ جاتقانىن، حالىقتىڭ بوسىپ كەتكەنىن جازىپ، 2 ملن پۇت استىق سۇراپ، ونىڭ 1 ملن پۇتىن تارىمەن بەرۋدى ءوتىندى. اشارشىلىق سالدارىنان حالىقتىڭ بارلىعى قىرىلىپ، قازاق دالاسى بوس قالۋعا شاق قالدى. مۇنىڭ سوڭى اۋىر بولاتىنىن جاقسى تۇسىنگەن ستالين، اشارشىلىقتى توقتاتۋعا كۇش سالعان ميرزوياننىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىردى. ميرزويان 1 ملن پۇت تارىنى اشتىق بولىپ جاتقان اۋداندارعا ۇلەستىردى. سونىمەن قاتار ستاليننەن قىتاي مەن قازاقستان شەكاراسىن اشۋدى سۇراپ، ول جاقتان سيىر مالىن العىزدى. ونى شەكارا بويىنداعى 11 اۋدانعا ۇلەستىرىپ، ول جەردەگى سيىرلاردى ورتالىق اۋداندارعا، ورتالىقتاعى سيىرلاردى باتىسقا ايداتقىزىپ، كولحوزدارداعى سيىر مالىنىڭ سانىن ەداۋىر كوبەيتتى. سودان كولحوزدىڭ ساۋىن مالدارىن ەلگە تاراتىپ بەردى. كەلە سالا ەگىنشىلىككە كۇش سالىپ، ەگىن كۇزدە بىتىك شىقتى. مىنە، وسىنداي شارالاردى قولدانۋ ارقىلى اشارشىلىقتىڭ بەتىن قايتاردى. جانىن ساقتاپ قالعان باسشىنى حالىق سول ءۇشىن دە «مىرزا-جان» اتاپ كەتتى. سونداي-اق ورىسقا وتار بولعان ۇلتتىڭ وكىلى بولعاندىقتان، ول قازاقتارعا دۇرىس قارادى. بىراق ەسكەرەتىن ءبىر جايت، ميرزويان تىكەلەي پارتيانىڭ، ياعني ءستاليننىڭ تاپسىرماسىن ورىندادى.
ميرزويان تازا كوممۋنيست بولعان. ول كوممۋنيستىك توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ناعىز قايراتكەرى رەتىندە قۇرمەتتەلدى. حالىق ءۇشىن جۇمىس جاسايدى دەسە دە، ءىس جۇزىندە پارتيا حالىقتان شىققان ادامداردى «حالىق جاۋى» رەتىندە قۋدالادى. وسىنداي قايشىلىقتى قوعامدا ءومىر سۇرگەن ادامنىڭ قايشىلىقتى تۇلعا رەتىندە قالىپتاساتىنى ءسوزسىز ەدى. ول كەزدەگى باسشىلار دا حالىقتى قانشا سىيلاپ، قۇرمەتتەگەنىمەن پارتيانىڭ ساياساتىن جۇرگىزۋگە ءماجبۇر بولدى. ال پارتيانىڭ ساياساتى تىم قاتال بولعانىن بارلىعىمىز بىلەمىز. مۇنداي جاعدايدا ميرزوياننان كەرەمەت باسشى شىعادى دەپ ۇمىتتەنۋدىڭ ءوزى ابەستىك. تاريحشىلار ميرزوياندى اشارشىلىقتى توقتاتقانى ءۇشىن، حالىققا جاقسى قاراعانى ءۇشىن عانا ماقتايدى. بىراق ولار لەۆون ميرزوياندى توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى بولعان، قازاقشىل ادام رەتىندە اسپەتتەمەيدى. ونىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن زامانداستارى دا جوعارى باعالاعان. بىراق قالاي دەسەك تە، ول لەنيندىك-ستاليندىك گۆارديادان شىققان ادام. ويلاۋ جۇيەسى دە كوممۋنيستىك سيپاتتا. ول ەلدى باسقاشا قۇرىپ، ساياسي جۇيەنى وزگەرتەيىن دەگەن جوق. ماسكەۋدەگى ستالين باستاعان قۋعىن-سۇرگىندى دە توقتاتۋعا مۇددەلى بولعان ەمەس. سول سەبەپتى دە ودان ۇلتشىل، قازاقشىل تۇلعا جاساۋدىڭ قاجەتى جوق.
2. قازاقستانداعى قۋعىن-سۇرگىنگە ميرزوياندى كىنالى ەتۋ دە دۇرىس ەمەس. بىراق ول باسقارعان تۇستى كەمشىلىكسىز، كەرەمەت، قازاقتار باقىتقا بولەنگەن كەزەڭ دەۋ، تاعى دا ورىنسىز.
1936-1938 جىلدار ارالىعىندا ماسكەۋدە ءىرى ءۇش سوت پروتسەسى ءجۇردى. 1936 جىلى ءبىرىنشى سوت پروتسەسىندە زينوۆەۆ پەن كامەنەۆ باستاعان 14 ادام سوتتالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ال ەكىنشى سوت پروتسەسى 1937 جىلى بولدى. وندا رىكوۆ، سەرەبرياكوۆ، پياتاكوۆ سىندى پارتيانىڭ كورنەكتى تۇلعالارىنان 17 ادام سوتتالدى. بۇل ادامدار «تروتسكيشىلدىك ورتالىقتى قۇرعان»، «كيروۆتى ولتىرگەن»، «ستالين مەن ۆوروشيلوۆتى، جدانوۆتى، وردجانيكيدزە مەن كۋيبىشەۆتى جانە تاعى دا باسقا پارتيا باسشىلارىن ولتىرمەك بولعان» دەگەن ايىپتاۋمەن سوتتالدى. وسى جىلدىڭ جاز ايىندا اسكەريلەردىڭ ۇستىنەن دە سوت جۇرگىزىلىپ، 408 ادام سوتقا تارتىلىپ، ونىڭ 401-ءى اتىلدى. 1937 جىلى وسىنداي ەكى ءىرى سوت ءىسى باستالعاندا، ميرزويان ءىشىن تارتا باستادى. 1937 جىلعى ءبىر پلەنۋمدا ستالين: «قازاقستاندى باسقارىپ وتىرعان ميرزوياننىڭ ءوز ارتەلى (كولحوزى) بار. ول قازاقستاندى باسقارۋعا وزىمەن بىرگە بىرنەشە ءجۇز ادامدى ءازىربايجان مەن ورالدان الىپ كەتتى. بۇل ارتەلدەردىڭ كوزىن جويۋ كەرەك» دەپ ءسوز سويلەگەن ەكەن. سودان-اق ميرزويان قيىن جاعدايدىڭ قالىپتاسقانىن ءتۇسىندى. سول سەبەپتى دە ول وگپۋ مەن نكۆد شارالارىنا قارسىلىق كورسەتكەن جوق. سوتتالعاندارعا اراشا تۇسپەگەن سەبەبى 1937 جىلى ايىپتالعاندار ج.سۇلتانبەكوۆ، ماسكەۋدەگى ن.نۇرماقوۆ، و.جاندوسوۆ سىندى تۇلعالاردى «بىزگە نۇسقاۋ بەرگەن، تەرروريستىك تروتسكيشىلدىك ارەكەتىمىزگە باسشىلىق ەتكەن» دەپ كورسەتتى. ال ميرزويان بولسا، ولارمەن تىعىز بايلانىستا بولعان.
1937 جىلى ماسكەۋدەگى سوت پروتسەسىنە ەلىكتەپ قازاقستاندا دا «حالىق جاۋلارىن» ايىپتاۋعا بايلانىستى ءۇش اشىق سوت پروتسەسى ۇيىمداستىرىلدى. ول قاراعاندىدا، سولتۇستىك قازاقستاننىڭ پرەسنوۆ اۋدانىندا جانە سەمەي وبلىسىنىڭ ءۇرجار اۋدانىندا جۇرگىزىلدى. وسى ءۇش سوت پروتسەسىندە بەسەۋدىڭ حاتىن جازعان ادامدار بۇرىنعى قازاقستان وكىمەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولعان ە.التىنبەكوۆ پەن م.عاتاۋلين قۋدالاندى. 1936-1938 جىلدارى قازاقستاندا 25 833 ادام «حالىق جاۋى» رەتىندە پارتيادان شىعارىلىپ، ولاردىڭ 8 544-ءى اتىلعان. بۇل ميرزويان باسقارعان كەزدەگى جاعداي. بىراق ءبىز مۇنى تىكەلەي ميرزويان جاسادى دەپ ايتا المايمىز. بۇل شىن مانىندە، ماسكەۋدەگى سوت پروتسەستەرىنىڭ جالعاسى ەدى. ال 1938 جىلى ماسكەۋدە ءۇشىنشى پروتسەسس باستالدى. وندا تروتسكيشىل، وڭشىل اعىمداعى ادامدار قۋدالاندى.
نەگىزى، ەلىمىزدەگى قۋعىن-سۇرگىن 1934 جىلى س.كيروۆ اتىپ ولتىرىلگەننەن كەيىن باستالدى. پارتيانىڭ 17 سەزىندە دەلەگاتتار جينالىپ، ورتالىق كوميتەتكە سايلاناتىن ادامدارعا جاسىرىن داۋىس بەرەدى. سايلاۋداعى جاسىرىن داۋىس ناتيجەسى بويىنشا ستالين 9 ورىندا تۇرعان. مۇندا كوپشىلىك ءوز داۋىسىن كيروۆقا بەرگەن. بىراق ەش سەبەپسىز داۋىس بەرگەن 121 ادامنىڭ بيۋللەتەنى جوعالىپ كەتكەن. وسى جيىننان كەيىن كوپ كەشىكپەي كيروۆ ءولتىرىلىپ، وعان داۋىس بەرگەن ادامداردىڭ بارلىعى قۋعىنعا ۇشىراي باستادى. ءبىز مۇندا ميرزويان مەن كيروۆتىڭ جاقىن دوس بولعانىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. وسىدان سوڭ ميرزوياننىڭ دا قۋعىن كورەتىنى ءسوزسىز ەدى.
ال الاش زيالىلارىنىڭ قۋدالانۋىنا ميرزويان سەبەپ بولدى دەگەن بەكەر ءسوز. الاش زيالىلارىنا قاتىستى سوت 1930-1932 جىلدارى بولعان. سوندا ولار سوتتالىپ، ايدالىپ، ودان امان ورالعاندارى نكۆد تىزىمىندە تۇرعاندىقتان 1937 جىلى قايتا قۋعىندالدى. ياعني زيالىلاردىڭ قۋعىندالۋىنا ميرزوياننىڭ تىكەلەي قاتىسى جوق. ولار ماسكەۋ پروتسەستەرىنىڭ سالدارىمەن سۇرگىنگە ۇشىرادى.
3.1937 جىلى ماسكەۋدەگى ءبىر كەزدەسۋىندە ستالين ميرزويانعا: «ءسىز ءوزىڭىزدىڭ دوسىڭىز كيروۆ جۇمىس ىستەگەن جەرگە باراسىز» دەپ ايتقان ەكەن. ال ول كەزدە كيروۆ ءولىپ قالعان بولاتىن. ياعني بۇل ءستاليننىڭ «كيروۆ سىندى كوزىڭدى جويامىن» دەگەن اڭگىمەسى بولسا كەرەك. 1938 جىلدىڭ باسىندا ستالين ميرزويانعا ءوز قولىمەن تەلەگرامما جىبەرىپ، وندا جۇمىستىڭ بارلىعىن سكۆورتسوۆقا تاپسىرىپ، 3 كۇننىڭ ىشىندە ماسكەۋگە قايتۋىن حابارلايدى. وسى تەلەگراممانى العان سوڭ ميرزويان قاتتى داعدارىسقا ۇشىرايدى. سودان ءوزىنىڭ سەرىكتەرىن شاقىرىپ الىپ، «ماعان ستالين دوسىڭىز بارعان جاققا باراسىز دەگەن ەدى، بالكىم مەنى لەنينگرادقا جىبەرەتىن شىعار» دەگەن ويىن ايتادى. الايدا ول مىنگەن پويىز كولومناعا دەيىن عانا جەتىپ، وندا ونى ۇكىمەت ۆاگونىنان شىعارىپ، تەمىر تورمەن قاپتالعان ۆاگونعا وتىرعىزعان ەكەن. مىنە سولايشا ول لۋبيانكا تۇرمەسىنەن ءبىر-اق شىققان. ول 1938 جىلى قىزمەتىنەن بوساتىلىپ، 1939 جىلى 26 اقپاندا چۋبار، كوسارەۆ، پوستىشەۆ ءتارىزدى پارتيا قايراتكەرلەرىمەن بىرگە اتىلدى. ال وعان «قازاق ۇلتشىلى» دەگەن ايىپ تاعىلعان ەمەس. مۇنداي ايىپ سوت ىسىندەگى قۇجاتتاردا دا كەزدەسپەيدى. ونى ۇلتشىل-ۋكلونيست، تروتسكيشىل دەگەن ايىپپەن سوتتاپ، اتۋ جازاسىنا كەسكەن...
"ايقىن" گازەتى
