ابايدىڭ زاڭگەرلىگى
قازاق تەلەۆيزياسىندا، ەلىمىزدىڭ ءتىل كوميتەتىندە، باسپادا، تاعى باسقا سالالاردا وزىندىك قولتاڭباسىمەن قالىڭ قازاعىنىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن كورنەكتi جازۋشى، تەلەپۋبليتسيست، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سiڭiرگەن قايراتكەرi, حالىقارالىق تەلەۆيزيا جانە راديو اكادەمياسىنىڭ اكادەميگi, قر پرەزيدەنتi سىيلىعىنىڭ يەگەرi سۇلتان ءشارiپۇلى ورازالىنىڭ وتاندىق زاڭتانۋ عىلىمىندا اتقارعان ەڭبەگىنىڭ ءوزى نارعا جۇك بولارلىقتاي. بۇگىندە ەلوردادا تۇراتىن سۇلتان اعامىزبەن تەلەفون ارقىلى تىلدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. حاكىم ابايدىڭ زاڭگەر، ءوز زامانىنىڭ ايتۋلى ءبيى بولعاندىعى جونىندە تۇسىرىلگەن دەرەكتى فيلمنەن باستالعان اڭگىمەمىز ءارى قاراي ورىلە بەردى.
سۇلتان ءورازالى، قر ادىلەت مينيسترلىگى جانىنداعى «زاڭ-ناسيحات» جشس-ءنىڭ باس ديرەكتورى:
اباي جازعان «شار ەرەجەسىندە» 160-قا جۋىق باپ بار
- سۇلتان اعا، ىلكىدە «اباي - قازاقتىڭ ۇلى ءبيى» دەرەكتى ءفيلمىن ءتۇسىردىڭىز. قازاقتىڭ باس اقىنىن ءوز زامانىنىڭ ۇلكەن زاڭگەرى، حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارىن تۇپتەپ بىلگەن بيلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە سۋرەتتەگەن، سول ارقىلى اباي حاكىمنىڭ وزگەشە قىرىن اشقان وسى فيلم جونىندە اڭگىمەلەسەڭىز...
قازاق تەلەۆيزياسىندا، ەلىمىزدىڭ ءتىل كوميتەتىندە، باسپادا، تاعى باسقا سالالاردا وزىندىك قولتاڭباسىمەن قالىڭ قازاعىنىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن كورنەكتi جازۋشى، تەلەپۋبليتسيست، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سiڭiرگەن قايراتكەرi, حالىقارالىق تەلەۆيزيا جانە راديو اكادەمياسىنىڭ اكادەميگi, قر پرەزيدەنتi سىيلىعىنىڭ يەگەرi سۇلتان ءشارiپۇلى ورازالىنىڭ وتاندىق زاڭتانۋ عىلىمىندا اتقارعان ەڭبەگىنىڭ ءوزى نارعا جۇك بولارلىقتاي. بۇگىندە ەلوردادا تۇراتىن سۇلتان اعامىزبەن تەلەفون ارقىلى تىلدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. حاكىم ابايدىڭ زاڭگەر، ءوز زامانىنىڭ ايتۋلى ءبيى بولعاندىعى جونىندە تۇسىرىلگەن دەرەكتى فيلمنەن باستالعان اڭگىمەمىز ءارى قاراي ورىلە بەردى.
سۇلتان ءورازالى، قر ادىلەت مينيسترلىگى جانىنداعى «زاڭ-ناسيحات» جشس-ءنىڭ باس ديرەكتورى:
اباي جازعان «شار ەرەجەسىندە» 160-قا جۋىق باپ بار
- سۇلتان اعا، ىلكىدە «اباي - قازاقتىڭ ۇلى ءبيى» دەرەكتى ءفيلمىن ءتۇسىردىڭىز. قازاقتىڭ باس اقىنىن ءوز زامانىنىڭ ۇلكەن زاڭگەرى، حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارىن تۇپتەپ بىلگەن بيلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە سۋرەتتەگەن، سول ارقىلى اباي حاكىمنىڭ وزگەشە قىرىن اشقان وسى فيلم جونىندە اڭگىمەلەسەڭىز...
- ۇلى اباي تۇلعاسى جان-جاقتى زەرتتەلىپ جاتىر. بىراق، ءبىزدىڭ ابايدى تولىق زەرتتەپ، بىلدىك دەپ ايتۋىمىزعا ءالى ەرتە دەپ ويلايمىن. ونىڭ ءبىر بەلگىسى، ابايدىڭ ۇلى زاڭگەر بولعاندىعىندا جاتىر. ابايدىڭ ءوز دارەجەسىندە جازعان زاڭى قازاق توپىراعىندا سول كەزدەگى سەمەي، وسكەمەن وڭىرىنە، بەرىدە جەتىسۋعا، سونداي-اق، قىتاي ولكەسىنە تاراعان. بۇل - شار بويىندا جاسالعاندىقتان «شار ەرەجەسى» دەپ اتالادى. شار وزەنىنىڭ بويىندا ءۇش دۋاننىڭ ۇلكەن قۇرىلتايى بولادى. بۇل جيىنعا گەنەرال-گۋبەرناتور تسەكلينسكي قاتىسادى. تسەكلينسكي ابايمەن جولىققاندا، اباي جالپى قازاق دالاسىن ورىس زاڭدارىمەن عانا باسقارۋعا بولمايتىنىن، بۇل ەلدىڭ ءوزىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى بار ەكەنىن، اتادان بالاعا عاسىرلار بويى ميراس بولىپ كەلە جاتقان ادەت-عۇرپى، زاڭدارى بارلىعىن، كوپ ماسەلەلەردى قازاق ىشىندە وسى زاڭدار نەگىزىندە شەشۋگە بولاتىندىعىن ايتادى. بۇل كەزدە ابايدىڭ باسىنا قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ، كەيبىر اتقامىنەرلەر ابايدى وسى جيىندا قۇرتامىز دەپ كەلگەن ەدى. كەرىسىنشە، ابايدىڭ پاتشا ۇلىقتارىمەن جولىققاننان كەيىن ونىڭ تەرەڭ ءبىلىمدى ادام ەكەنىنە كوزدەرى جەتىپ، ەشقانداي قياناتقا بارمايتىنىن تۇسىنگەننەن كەيىن الگى ادامدار ابايدى توبە بي ەتىپ سايلايدى. اباي شار بويىندا ءۇش كۇننىڭ ىشىندە جانىنا بىرنەشە ادامدى عانا الىپ، 160-قا جۋىق باپتان تۇراتىن زاڭدى جاسايدى. مىنە، وسى زاڭدى جازۋ ارقىلى اباي قازاقتىڭ بۇرىنعى زاڭدارىن جەتىك بىلەتىندىگىن، سونىمەن قوسا ورىس زاڭدارىن دا تەرەڭ بىلەتىندىگىن كورسەتىپ، وسىلاردىڭ بارلىعىن ۇيلەستىرە وتىرىپ، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان داۋىردەگى قازاق قوعامىنا قاجەتتى زاڭداردى جازىپ شىعادى. بۇل زاڭ كەزىندە قازاندا باسىلىپ شىعادى دا، بۇكىل قازاق دالاسىنا جايىلادى. ناقتى جازىلعان وسى العاشقى زاڭنان كەيىن اباي جەتىسۋ ولكەسىندە وتكەن ۇلكەن قۇرىلتايعا دا شاقىرىلىپ، تاعى دا زاڭ جازعان دەگەن دەرەك بار. بىراق، وكىنىشكە وراي، ول زاڭ ساقتالماعان. ال، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارىندا شار وزەنىنىڭ بويىندا جازىلعان زاڭنىڭ بىرنەشە باپتارى عانا ەل اۋزىنان الىنىپ ايتىلادى. كەيىننەن بۇل زاڭ مۇراعاتتاعى دەرەكتەر ارقىلى تابىلىپ، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ قولىنا تيەدى دە، عابەڭ زاڭنىڭ ءبىر كوشىرمەسىنە شاعىن العىسوز جازىپ، سول كەزدەگى ءارحيۆتى باسقارىپ وتىرعان جازۋشى ساپار بايجانوۆقا بەرەدى. ساپار بايجانوۆ زاڭدى كىتاپشا تۇرىندە باسىپ شىعارىپ، ەلگە جاريالايدى. قازىر بۇل زاڭ سەمەيدەگى اباي مۇراجايىندا ساقتالىپ تۇر.
زيمانوۆتىڭ زيالىلىعى
ابايدىڭ زاڭگەر رەتىندەگى اڭگىمەلەرى ەل اۋزىندا وتە كوپ. مۇنى اكادەميك سالىق زيمانوۆ زاڭ جانە فيلوسوفيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولىپ تۇرعان كەزىندە شىڭعىستاۋداعى اباي ۇرپاقتارىنىڭ ءبىر توپ اقساقالدارىنا جالاقى تولەپ، ابايدىڭ زاڭ شەشىمدەرى، ابايدىڭ بيلىگى تۋرالى اڭگىمەلەردىڭ بارلىعىن جازدىرتىپ الادى. ول جيناقتالعان اڭگىمەلەردىڭ ىشىنەن 15 شاقتىسىن عىلىمي اينالىمعا جىبەردى. سالىق زيمانوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ءتورت اتاسىنان بەرى بيلەردىڭ جالعاسى بولىپ كەلگەن اباي نەگىزىندە اقىن بولۋعا ەمەس، ءوز ەلىندە بي بولۋعا، بيلىك قۇرۋعا دايىندالعان ادام ەكەن. ابايدىڭ اقىندىقپەن اينالىسپاي، كوپ ۋاقىت اقىندىعىن جاسىرىپ، باسقا ادامداردىڭ اتىنان ولەڭ جازىپ كەلگەنى سودان بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى، ول كەزدە اقىننىڭ بەدەلى ايتارلىقتاي بولا قويماعان. ال، وسكەنبايدان باستاپ قۇنانبايعا، ودان ابايعا جالعاسقان بيلىك جاس ابايدى بۇل باعىتقا قاتتى ازىرلەيدى. قۇنانبايدىڭ ابايدى جاستايىنان قاسىنا ەرتىپ ءجۇرىپ، ەل ىشىندەگى داۋ-دامايدىڭ شەشىمىن قالاي تابۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتەتىنى ءجايلى «اباي جولى» ەپوپەياسىنان دا بىلەمىز. اباي «جەتى جارعىنى» دا، انەت بابانىڭ ارالاسۋىمەن جازىلعان قازاقتىڭ ۇلى زاڭدارىنىڭ بارلىعىن دا جاستايىنان ءسىڭىرىپ، جەتىك بىلەدى. سونىمەن قوسا، ورىس زاڭدارىن دا وقىپ، ءبىلىپ وتىرعان. ابايدىڭ جەر داۋى، جەسىر داۋى، ادامدار اراسىنداعى كيكىلجىڭنەن تۋعان، ۇرىس-كەرىسكە بايلانىستى اقىلدىلىقپەن، سۇڭعىلالىقپەن شەشىم شىعارۋى تەگىن ەمەس. اسىرەسە، ابايدىڭ جەر داۋىنا، كىسى ولىمىنە بايلانىستى تاريحتا قالعان شەشىمدەرى، شىڭعىستاۋدا مىڭداعان ادامداردىڭ الدىندا تۇرىپ شەشىم شىعارعان جەرلەرى ساقتالعان.
كەيىننەن ابايدىڭ ءوزى تەپەرىش كورىپ، ەلىندەگى بي-بولىستاردىڭ جابىلىپ، ساباعانىنان كەيىن ورىستىڭ ەڭ مارتەبەلى زاڭ ورنىنا جازعان شاعىم حاتى بار. بۇل شاعىم حاتتا اباي تەك ءوزىنىڭ دۇنيەسىن جوعالتىپ وتىرعان جوق. اباي سول كەزدەگى زاڭسىزدىقتاردى ايتىپ وتىر. ياعني، نادان ورازبايلاردىڭ عانا زورلىعىن ەمەس، ولاردان پارا الىپ، ورىس زاڭدارىنىڭ ءوزىن بۇرمالاپ وتىرعان پروكۋراتۋرانى، سوت ورگاندارىنداعى جۇيەسىزدىكتەردى دە ايتادى. مىنە، وسى حاتتى وقىپ وتىرعاندا ابايدىڭ ورىس مەملەكەتىندەگى سوت ورگاندارىنىڭ جۇيەسىن، تەرگەۋ امالدارىندا كەتكەن قاتەلىكتەردى، پروكۋراتۋرانىڭ زاڭدى ورەسكەل بۇرمالاۋى، سوت شەشىمىندەگى وزبىرلىقتىڭ بارلىعىن ناقتى دالەلدەرمەن، عىلىمي تۇرعىدان دا جۇيەلى قىلىپ ايتىپ بەرگەنىن بايقايمىز. وسىنىڭ ءوزى، سول زاماندا ابايدىڭ زاڭ سالاسىن جەتىك بىلگەنىنىڭ دالەلى بولا الادى. ەگەر دە، تاريحقا ۇڭىلەتىن بولساق، پاتشالىق رەسەيگە قاراعان ونداعان ەلدەردىڭ اراسىندا ءحىح عاسىردا زاڭ جازعان ابايدان باسقا بىردە-ءبىر زاڭگەر، عۇلاما شىققان ەمەس. ياعني، اباي زاڭ سالاسىندا دا ءبىرىنشى قاتاردا تۇرعان جانە ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن تۇلعا.
قازاقتا سوڭىندا ءسوزى قالعان 500-گە جۋىق بي بار
- شوڭ بي تۋرالى قالمۇقان يساباي اعامىز كىتاپ جازعانىن بىلەمىز. شوڭ بي مەن اباي سياقتى ءحىح عاسىردا ءومىر سۇرگەن تۇلعالاردى پاتشالىق رەسەي ساياساتى ارقىلى قۇردىمعا كەتكەن قازاق دالاسىنداعى بيلەر ينستيتۋتىنىڭ سوڭعى بۋىنى رەتىندە قاراستىرا الامىز با؟
- قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى ءبيى - شاكارىم. ياعني، ابايدان كەيىن الاش وردا ۇكىمەتى قۇرىلعان كەزەڭدە توبە بي بولىپ سايلانعان. الدىمەن اقتار، كەيىن قىزىلدار كەلىپ جاتقان الاساپىران كەزەڭدە شاكارىم رەسمي تۇردە قازاقتىڭ سوڭعى توبە ءبيى بولعان. ول دا بارىمتاشىسى، ءبىر-بىرىمەن سوقتىعىسىپ قالعانى، رۋ اراسىنداعى تارتىستارى، جەر مەن جەسىر داۋى سىندى ەل اراسىنداعى ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋىنە قازاقتىڭ جولىمەن بىرنەشە جىل تورەلىگىن ايتقان. كەيىننەن قىزىلدار كەلىپ، بارلىعىن تارتىپ الا باستاعان كەزدە شاكارىم بيلىكتەن شەتتەتىلگەن.
قازاقتا بيلەر كوپ. ەگەر دە ءبىز مولشەرلەپ ايتار بولساق، قازاقتىڭ وزىندە 500-دەي بي، ولاردىڭ ارتىندا قالعان سوزدەرى، بيلىكتەرى بار. قازاقتىڭ بيلەر ينستيتۋتى بۇدان 2000 جىل بۇرىن باستالعان. بيلەر ينستيتۋتى اريلەر زامانىنان باستالادى. ول زاماندا ابىزدار دەپ اتالعان. ال، ابىزداردىڭ سوڭى - «ەڭلىك-كەبەك» داستانىندا ايتىلاتىن نىسان ابىز. نىسان ابىزدىڭ زيراتى ءالى كۇنگە دەيىن شىڭعىستاۋدىڭ باۋىرىندا تۇر. مىنەكي، قازاق دالاسىنداعى ەڭ سوڭعى ابىزداردىڭ ءبىرى نىسان ابىزدىڭ ەسىمى ەكى مىڭ جىلدىق بيلەر ينستيتۋتىنىڭ تاريحىندا قالدى. «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى بي» دەيدى قازاق. تاريحتا مايقى ەكەۋ بولعان. ءبىرىنشى مايقى ب.ز.د. 1000 جىل بۇرىن تۇركى زامانىندا ءومىر سۇرگەن ادام. ەكىنشى مايقى شىڭعىس حاننىڭ وڭ قولى، قازاق دالاسىندا بيلەۋشى بولعان. شىڭعىس حاندى شىڭعىستاۋدا اق كيىزگە كوتەرىپ، قازاق دالاسىنىڭ بيلەۋشىسى ەتىپ جاريالاعانداردىڭ ىشىندە بولعانداردىڭ ءبىرى - مايقى بي. شىڭعىس حان جورىقپەن وڭتۇستىككە اتتانعاندا، ەل بيلىگى مايقى بيگە قالعان. مىنە، وسى زامانداردان بەرى بيلەر ينستيتۋتى قازاق دالاسىندا بيلىك قۇرعان. قازاق دالاسىندا كەيدە حانداردان گورى بيلەردىڭ ءسوزى وكتەم، ۇستەم بولىپ وتىردى. «باتىردى ەكى قاتىننىڭ ءبىرى تۋادى، ءبيدى ىلەۋدە ءبىرى تۋادى» دەگەن كونە ناقىل بار. وسىنىڭ ءوزى بيلەرگە دەگەن كوزقاراستى بىلدىرەدى. بيلەردىڭ زاڭى تولىق زاڭدارعا نەگىزدەلگەن. حالىقپەن بىرگە جاساسقان بۇل زاڭداردان بىزگە ءاز-تاۋكەنىڭ «جەتى جارعىسى»، قاسىمحاننىڭ قاسقا جولى، ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى جەتتى. وسى زاڭداردان باستاپ شاكارىمگە دەيىنگى بيلەر شەشىمىندە قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارى نەگىزگە الىنعان.
ءحىV عاسىردا قازاقتا جازبا زاڭدارى دا بولعان. بۇل - «تورە بىتىگى» دەپ اتالعان. سول كەزەڭدە التايدان دۋنايعا دەيىنگى ارالىقتا قازاق، ورىس، سلاۆيان جۇرتتارىندا قىپشاق تىلىندەگى زاڭ ۇستەمدىك قۇرعان. قازىر بۇل زاڭ زەرتتەلىپ، اشىلدى، ەندى كىتاپ بولىپ جارىققا شىققالى جاتىر. «بىتىك» دەگەن ءبىتىم دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. اتالعان زاڭ ارميان جازبالارىندا، ەۋروپا كىتاپحانالارىندا ساقتالىپ قالعان. ءتىپتى، ورىستا دا ساقتالعان. ويتكەنى، بۇل زاڭدار كەزىندە ورىس شىركەۋلەرىندە دە پايدالانىلعان. بۇل - ۇلكەن تاريح.
مارقۇم اكادەميك سالىق زيمانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن «قازاقتىڭ ەجەلگى زاڭدارى» اتتى ون تومدىق جيناق جارىققا شىقتى. مۇندا قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارىنان باستاپ بارلىعى بار. بۇل اۋقىمدى ەڭبەك «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى نەگىزىندە جاسالدى.
ساتپاەۆتىڭ ءوزى سۇيسىنگەن
- ءسىز قازاقتىڭ زاڭ عىلىمىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان قازاقتىڭ بىرەگەي زاڭگەرلەرى تۋراسىندا دەرەكتى فيلمدەر سەرياسىن شىعاردىڭىز. بۇل فيلمدەر زاڭ سالاسىنداعى قانداي تۇلعالارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىن ناسيحاتتايدى؟
- مەن ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ القا مۇشەسى، مينيسترلىكتىڭ قۇقىقتىق ناسيحات جانە مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى بولدىم. وسى قىزمەتتە ىستەپ جۇرگەنىمدە ەلىمىزدىڭ زاڭ سالاسىنداعى ۇلى تۇلعالاردى ناسيحاتتاۋمەن اينالىستىم. ونىڭ ىشىندە سالىق زيمانوۆ تۋرالى تۇسىرگەن ءفيلمدى بولە-جارا ايتقىم كەلەدى. اكادەميك سالىق زيمانوۆ قازاق زاڭ عىلىمىنىڭ اتاسى بولىپ سانالادى. ونى كەزىندە قانىش ساتپاەۆتىڭ ءوزى «قازاقستانداعى زاڭ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى» دەپ ايتقان ەدى. ءتىپتى، سالىق زيمانوۆ ساتپاەۆتان بۇل باعانى جاس كەزىندە العان. سول جاس كەزىندە زاڭ جانە فيلوسوفيا ينستيتۋتىن قۇردى، باسقارعان دا ءوزى. ال، ەلىمىزدەگى باسقا زاڭگەرلەردىڭ كوپشىلىگى سالىق زيمانوۆتىڭ ءىزباسارلارى، شاكىرتتەرى. ساكەڭنەن كەيىن سۇلتان سارتاەۆ، عايرات ساپارعاليەۆ، مۇرات بايماحانوۆ، مايدان سۇلەيمەنوۆ، ناعاشىباي شايكەنوۆ، قاليموللا حالىقوۆ، يۋري باسين، ۆلاديمير كيم تۋرالى ارقايسىسى جارتى ساعاتتىق، 40 مينۋتتىق دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىردىم. مۇنىڭ الدىندا «دالا دانالارى» اتتى فيلم تۇسىرگەن بولاتىنمىن. بۇل فيلمدە ەكى مىڭ جىلدىق تاريحى بار بيلەر ينستيتۋتى تۋرالى باياندالادى. ودان كەيىن «اباي - قازاقتىڭ ۇلى ءبيى» ءفيلمىن ءتۇسىردىم. وسىنىڭ بارلىعىندا ءبىزدىڭ زاڭىمىزدىڭ دامۋىنا وزىنشە ۇلەس قوسقان تۇلعالار تۋرالى ايتىلادى. مىسالى، اكادەميك عايرات ساپارعاليەۆ سوڭعى ءۇش كونستيتۋتسيانى جازۋعا جەتەكشىلىك ەتتى. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى دەكلاراتسيانى جازىپ، قورعاعان اكادەميك سالىق زيمانوۆ. ال، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى زاڭدى جازىپ، پارلامەنتتە قورعاپ شىققان سۇلتان سارتاەۆ ەدى. كوردىڭىز بە، وتاندىق زاڭ سالاسىندا ءار تۇلعانىڭ وزىندىك ورنى بار.
مارقۇم ق.حالىقوۆ دەكان بولىپ تۇرعانىندا وسى سەريالى فيلمدەردىڭ تۇساۋكەسەرى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءوتتى. سوندا ءار جوعارى وقۋ ورنىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتتەرىنەن كەلگەن زاڭگەرلەر الدىندا بۇل دەرەكتى فيلمدەردىڭ قازاقستاننىڭ زاڭ عىلىمى قالاي قالىپتاستى، ونىڭ كورنەكتى وكىلدەرى كىمدەر دەگەن ساۋالعا ناقتى جاۋاپ بەرەتىن قۇندى دۇنيەلەر ەكەندىگى ايتىلدى. قازىرگى كەزدە بۇل فيلمدەردى ستۋدەنتتەردىڭ قانشالىقتى دەڭگەيدە پايدالانىلىپ جۇرگەنىن بىلمەيمىن.
قىپشاق زاڭدارىن ورىس شىركەۋلەرى دە پايدالاندى
- بۇگىنگى كۇنى كونستيتۋتسيامىزدىڭ ورىندالۋى، ناسيحاتتالۋى قاي دەڭگەيدە دەپ بىلەسىز؟
- كەزىندە كونستيتۋتسيانىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىنا ونشا كوڭىل بولىنگەن جوق. كونستيتۋتسيا ورىس تىلىندە جازىلعاندىقتان، قازاق تىلىندەگى اۋدارماسى ولپى-سولپى اۋدارما بولىپ قالدى. اسىعىس جاسالعان جۇمىس ەكەنى كورىنىپ تۇردى. كەيىننەن بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە بىرنەشە كولەمدى ماقالالار جارىق كورىپ، اتالعان ءجايت پرەزيدەنتتىڭ الدىنا دەيىن جەتتى. كونستيتۋتسيانىڭ ورىسشاسى مەن قازاقشاسى اراسىنداعى كەرەعارلىقتى بايقاعاننان كەيىن مۇنىڭ ءبارىن جۇيەلەۋ تۋرالى تاپسىرما بەرىلدى. مەن ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ القا مۇشەسى بولاتىنمىن. سول ۋاقىتتاعى ادىلەت ءمينيسترى وڭالسىن جۇمابەكوۆ، پرەزيدەنت كەڭسەسىنىڭ باستىعى ماحمۇت قاسىمبەكوۆ جانە تاعى باسقالار بار، بارلىعىمىز وتىرىپ، كونستيتۋتسيانىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىن قايتا قاراپ شىقتىق. گرامماتيكالىق، ستيليستيكالىق قاتەلەرى مەن مازمۇندىق جاعىنان كەتكەن كەمشىلىكتەرى قايتادان تۇزەتىلىپ، ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ رەسمي بەكىتۋىمەن كونستيتۋتسيانىڭ قازاق تىلىندەگى سوڭعى نۇسقاسى دايار بولدى. بۇل - ورىس تىلىندە جازىلعان كونستيتۋتسيامەن ءبىر دەڭگەيدە شىقتى. جالپى، كونستيتۋتسيانىڭ قابىلدانۋى - ءبىزدىڭ تاريحىمىزداعى ۇلى وقيعا.
«دالا دانالارى» فيلمىندە بيلەر سوتى مەن «تورە بىتىگى» زاڭىنىڭ 1519 - 1594 جىلدارى ارالىعىندا التاي مەن دۋناي اراسىندا بيلىك قۇرعانىن، ءتىپتى، مۇنى ورىس شىركەۋلەرى دە پايدالانعاندىعىن، ياعني، ءفيلمنىڭ سوڭىندا بيلەر زاڭىنىڭ ەكى مىڭ جىلدى وتكەرىپ، قازاق دالاسىنىڭ ەشقاشان زاڭسىز ءومىر سۇرمەگەنىن، جاي عانا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن كوشپەندى ەمەس، بارلىق تىرشىلىك ادەت-عۇرىپ، دالا زاڭدارىنا نەگىزدەلگەنىن، مۇنىڭ ەڭ سوڭعى ءتۇيىنى ءار وركەنيەتتى ەلدىڭ اتا زاڭى بولاتىنىنداي، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسىنا ۇلاساتىندىعىمەن اياقتالاتىنىن ايتتىق.
ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىزدىڭ كوپشىلىگى كونستيتۋتسيامەن تولىق تانىس ەمەس. كونستيتۋتسيا كۇنىندە عانا ەلىمىزدىڭ اتا زاڭى بار ەكەنىن ەسكە الىپ، ءمان بەرەدى. ءتىپتى، مينيسترلىكتە دايىندالىپ جاتقان زاڭ جوبالارىن ازىرلەۋشى جۇمىسشى توپتاردىڭ اراسىندا دا كونستيتۋتسيانى بىلە بەرمەيتىن قىزمەتكەرلەردىڭ ۇشىراسىپ قالاتىنى بار. پارلامەنتتىڭ ءار مۇشەسى اتا زاڭدى جاتقا ءبىلۋى كەرەك. كەز-كەلگەن زاڭدى كونستيتۋتسيا اياسىندا قاراۋ كەرەك. ەگەر، كونستيتۋتسيانىڭ ءبىر تارماعىنا قايشى كەلەتىن بولسا، ول زاڭ ەمەس. مىنە، كونستيتۋتسيامىزدى حالقىمىز جەتىك ءبىلۋى ءۇشىن ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن كەڭەيتۋ قاجەت.
- لينگۆيست عالىمدار كونستيتۋتسيامىزدىڭ، زاڭدارىمىزدىڭ قازاق تىلىندە ازىرلەنبەۋى ونىڭ ورىندالۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى دەگەن ءۋاج ايتادى. وسىعان كەلىسەسىز بە؟
- زاڭنىڭ ورىندالۋى قاي تىلدە جازىلعانىندا دا ەمەس شىعار... نەگىزى، زاڭنىڭ ورىندالۋى جالپى ءتارتىپتىڭ بەرىكتىگىنە بايلانىستى جۇزەگە اسادى. «ءوزى جازعان زاڭدى ءوزى ەسكەرمەگەن ەلدىڭ دامۋى كەرى كەتەدى» دەگەن ءبىر عۇلامانىڭ ءسوزى بار. مەملەكەتتى قۇلدىراتپاۋ ءۇشىن زاڭنىڭ ورىندالۋىنا ۇلكەن ماڭىز بەرۋ كەرەك.
ال، قازاق حالقىنىڭ جۇرەگىنە جاقىن بولۋى ءۇشىن زاڭنىڭ قازاق ۇعىمىنا جاقىن قازاق تىلىندە جازىلۋى ءتيىس. سونداي-اق، كوشىرمە زاڭداردان بويدى اۋلاق سالۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، باسقا ەلدەردەن كوشىرىپ الىنعان زاڭ قازاق قوعامىنا ءتان بولماۋى مۇمكىن. مەن ءبىر كەزدەرى ەلىمىزدىڭ اۆتورلىق قوعامىنا جەتەكشىلىك جاسادىم. سوندا، اۆتورلىق قۇقىقتى ساقتاۋ تۋرالى زاڭىمىزدىڭ تۇتاس كوشىرىپ الىنعانىن بايقادىم. ءسىز بەن ءبىز جۋرناليست بولعاندىقتان، ءوز مۇددەمىزدى، زياتكەرلىك مەنشىگىمىزدى قورعاي ءبىلۋىمىز شارت. كونستيتۋتسيانى سىيلاۋ دەگەن دە وسى. اقش زياتكەرلىك قۇقىقتى ساقتاۋدان ميللياردتاعان دوللار تابىس تاۋىپ وتىر. مۋزىكالىق شىعارمالاردا، باسقا دا شىعارماشىلىق سالالاردا پلاگياتيزم بەلگىلەرى كوپ. ءتىپتى، ۇلتتىق تاعامدارىمىزدى بازبىرەۋلەر وزدەرىنە زاڭداستىرىپ الىپ جاتىر. مۇنىڭ بارلىعى حالىقتىڭ زاڭ ماسەلەسىندەگى ساۋاتتىلىعىنىڭ شامالىلىعىنان تۋادى. سوندىقتان، زاڭدى ءبىلۋ - ءوزىڭدى، ۇلتىڭدى، ەلىڭدى قورعاۋ بولىپ تابىلادى.
سۇحباتتاسقان - دۋمان اناش
«الماتى اقشامى» گازەتى
