قانات نۋروۆ: قازاق ۇلتشىلدىعى... قادىرسىز بولىپ قالادى
كەزىندە «اسپانداۋ» عىلىمي - ءبىلىم بەرۋ قورىنىڭ پرەزيدەنتى قانات نۋروۆ «كازاكستان: ۇلتتىق يدەيا جانە داستۇرلەر» (ورفوگرافيا اۆتوردىكى - ق.ا.) اتتى اتىشۋلى كىتاپ جازعان بولاتىن. ءبىرىنشى باسىلىمى سوناۋ 90-شى جىلدارى، ال ەكىنشىسى - بىلتىر شىققان. ءوزىنىڭ جاس كەزىندە جازعان ولەڭدەرىن كەيىنگى باسىلىمداردا تۇزەتكەن پاستەرناكتان وزگەشەلىگى - كانات نۋروۆ كىتابىنىڭ مازمۇنىن سول كۇيىنشە قالدىردى، تەك قايتا باسىلىمعا العىسوز عانا جازدى. ءبىر جاعىنان، بۇل ونىڭ ۇلتتىق يدەيا اشىلىپ ۇلگىرگەن دەپ قاداپ ايتقانىن بىلدىرەدى. وزگە جاعىنان ول وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن مىنا جولداردا تۇجىرىمدالعان: «كوزiڭدi اش، ويان، قازاق، كوتەر باستى!» دەگەن ۇراندى قايتالاپ تۇرعانداي. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇلتتىق يدەيانىڭ ماعىناسى - قازاقتىڭ كوزىن اشۋ ەمەس، حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى اشۋىنىڭ عاجاپ پروتسەسسىن ۇلكەن تولقۋمەن ەلەستەتۋ. تاريحي دامۋدىڭ قازىرگى كەزەڭىندە قازاقتاردىڭ «گودونى كۇتۋدە»1 قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار، ءبىز، مىنە، نۋروۆ مىرزامەن وسى تۋرالى سويلەسەمىز.
كەزىندە «اسپانداۋ» عىلىمي - ءبىلىم بەرۋ قورىنىڭ پرەزيدەنتى قانات نۋروۆ «كازاكستان: ۇلتتىق يدەيا جانە داستۇرلەر» (ورفوگرافيا اۆتوردىكى - ق.ا.) اتتى اتىشۋلى كىتاپ جازعان بولاتىن. ءبىرىنشى باسىلىمى سوناۋ 90-شى جىلدارى، ال ەكىنشىسى - بىلتىر شىققان. ءوزىنىڭ جاس كەزىندە جازعان ولەڭدەرىن كەيىنگى باسىلىمداردا تۇزەتكەن پاستەرناكتان وزگەشەلىگى - كانات نۋروۆ كىتابىنىڭ مازمۇنىن سول كۇيىنشە قالدىردى، تەك قايتا باسىلىمعا العىسوز عانا جازدى. ءبىر جاعىنان، بۇل ونىڭ ۇلتتىق يدەيا اشىلىپ ۇلگىرگەن دەپ قاداپ ايتقانىن بىلدىرەدى. وزگە جاعىنان ول وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن مىنا جولداردا تۇجىرىمدالعان: «كوزiڭدi اش، ويان، قازاق، كوتەر باستى!» دەگەن ۇراندى قايتالاپ تۇرعانداي. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇلتتىق يدەيانىڭ ماعىناسى - قازاقتىڭ كوزىن اشۋ ەمەس، حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى اشۋىنىڭ عاجاپ پروتسەسسىن ۇلكەن تولقۋمەن ەلەستەتۋ. تاريحي دامۋدىڭ قازىرگى كەزەڭىندە قازاقتاردىڭ «گودونى كۇتۋدە»1 قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار، ءبىز، مىنە، نۋروۆ مىرزامەن وسى تۋرالى سويلەسەمىز.
- سوڭعى كەزدە ەتنوسارالىق تا، ەتنوس ىشىندەگى قايشىلىقتار دا ءبىرشاما كوبەيۋدە. مىسالى، «شالا قازاق» وكىلدەرى مەن «ۇلتشىل پاتريوتتار» ءبىر بىرىنە ىلعي دا شابۋىل جاساۋدا. سوعان سايكەس «شالالاردى» ورىس تىلدىلەر قولداسا، «ۇلتشىل پاتريوتتاردى - قازاقشا سويلەيتىندەر. وسىدان كەلىپ شىعاتىن سۇراق: اركىم ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىن اقتاپ وتىرعان جوق پا؟ ءسىز قالاي ويلايسىز؟
- قازىر، مەنىڭشە، قازاق سوتسيۋمى ىشىندەگى لينگۆيستيكالىق جانە دۇنيەتانىمدىق داۋلار وتكىرلىگىنەن ايىرىلعان سياقتى. الەۋمەتتىك جانە رەگيونالدىق قايشىلىقتار قوعامىمىز ءۇشىن ماڭىزدىراق بولىپ تۇر. سونىمەن بىرگە، ەل ىشىندەگى بارلىق الەۋمەتتىك قاتپارلار ساياساتتانعان، ونىڭ ىشىندە قازاعى دا بار. وسىنداي جاعدايدا ءار توپتىڭ ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىن اقتاۋ جونىندە ايتۋ جونسىزدەۋ بولار ەدى. ماسەلە ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىن، تىرشىلىك كەشۋ عۇرپىن اقتاۋدا ەمەس، ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ الەۋمەتتىك قاتپارلارىنىڭ مادەني، ساياسي جانە ەكونوميكالىق ايىرماشىلىعىندا. قازاقتىلدىلەردىڭ تالاپتارى مەن ورىستىلدىلەردىڭ وعان جاۋابى قازاق ءتىلى اكىمشىلىك-حۇقىقتىق جانە عىلىمي-تەحنيكالىق ماعىنادا ورىس تىلىمەن ءىس جۇزىندە تەڭەسكەنگە دەيىن جالعاسا بەرەدى، ال ونداي دەڭگەيگە قازىر كۇشتەسەك تە جەتە المايمىز. ماقسات پەن مۇددە تۇرعىسىنان مەن قازاقتىلدىلەردىڭ جاقتاسىمىن، ويتكەنى قازاق ءتىلى مەن ونەرىندە ليبەرالدى دۇنيەتانىمنىڭ زور كوركەم پوتەنتسيالى جاتىر، بىراق وسى ماقساتتى ماتەريالداندىرۋ جانە جۇزەگە اسىرۋ جاعىنان - ورىستىلدىلەردىڭ جاعىندامىن. ويتكەنى ەجەلگى داستۇرلەرىڭىزدى تىرىلتكىڭىز كەلسە، ونى قازاقتاردىڭ جانە وزگە ۇلتتاردىڭ داستۇرلەرىنە زيان كەلتىرۋ ارقىلى تىرىلتۋگە بولمايدى. بۇل كونفليكتتىڭ قۋاتىن قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن، ونەرى مەن ءبىلىم بەرۋ سالاسىن مودەرنيزاتسيالاۋعا جۇمساعاندا تيىمدىرەك بولار ەدى.
- «شالاقازاقتار» پروبلەماسى ۇرپاق اۋىسۋىنا بايلانىستى جانە بارلىق «سوۆوكتان» شىققاندار ءولىپ بىتكەندە، ول ءوز-وزىنەن جوق بولادى دەگەن پىكىر بار.
- ءبىز ءبارىمىز «سوۆوكتانبىز»، 1991 جىلدان باستاپ تۋعاندار بولماسا. بىراق وكىنىشكە وراي، نەمەسە باقىتىمىزعا ما، بۇل قاتە پىكىر. ول گلوبالدىق تىلدىك جانە فيلولوگيالىق ترەندتەرگە قايشى كەلەدى. بىزگە ەڭ جاقىن ەلۋ جىل بويى حالىقارالىق جانە سوعان ساي ەتنوسارالىق قاۋىشۋدىڭ ءتىلى بولىپ تەك بەس ءتىل قالادى: اعىلشىن، يسپان، ورىس، قىتاي جانە ءۇندى تىلدەرى. نەمىس جانە فرانتسۋز تىلدەرى سياقتى، قازاق ءتىلى دە وندا جوق. سوعان سايكەس، ەگەر قازىرگى قازاق ۇلتى تۇتاستاي قازاقستاننىڭ بارلىق وزگە ەتنوستارىمەن بىرگە قازاق ءتىلدى بوپ شىقسا دا، ول ءبارىبىر ورىس تىلىندە سويلەۋىن قويمايدى. اقپاراتتىق قوعام دامىعان سايىن قازاقستانداعى «ناعىز» بەن «شالا» اراسىنداعى ازىرشە بار شەكارا ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىنەن ايىرىلادى. چەستەرتون ايتقانداي، «ءوز ۇيىڭە تەك ۇيدە وتىرا بەرمەي، بۇكىل الەمدى شارلاپ جەتكەن دۇرىس». ەڭ باستىسى - ءۇيدىڭ ءوزىن ساقتاپ قالۋ; قازاق ءتىلى مەن ۇلتتىق يدەيانى (ۇلتتى ينتەگراتسيالايتىن باستاۋدى، حالىق ىشىندەگى بىرلىك رۋحىن) جانە ولاردى وركەنيەت جەتىستىكتەرىمەن بايىتۋ.
- ءسىز ۇلتشىلدىق دەپ نەنى سانايسىز؟ جالپى ۇلتشىلدىقتان جاقسىلىق نىشانىن كورەسىز بە؟
- ۇلتشىلدىقتىڭ نەگىزى بەلگىلى ءبىر ۇلتتىق قۇرىلىمنىڭ ۇلت بولۋعا تالپىنىسى، ياعني بارلىق وزگە ۇلتتار وسى ۇلتتىڭ وكىلى سانالاتىن جانە سوعان سايكەس وسى ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ تولىقحۇقىقتى ازاماتى بولىپ تابىلاتىن ءوز مەملەكەتىنە قول جەتكىزۋ. ءتىپتى سالىستىرمالى تۇردە «مونوەتنيكالىق» ەلدەردە دە ۇلتتىق مەملەكەت جالپىازاماتتىق بولادى. وسىمەن ۇلتشىلدىقتىڭ ۇلت قۇرۋداعى جاعىمدى ءرولى بىتەدى. ال، وزگە جاعدايدا، ناقتىلاي ايتساق، ۇلتشىلدار ماقساتىنا جەتكەننەن كەيىن، قازاقستانداعى ۇلتشىلدىق دەسترۋكتيۆتى، بۇزۋشى ءرول وينايدى جانە سوعان بايلانىستى مۇلدە قادىرسىز بوپ قالادى. سەبەبى، ۇلتشىلدار وزگە تىلگە تيىم سالىپ، تيتۋلدى ەمەس ۇلتتىڭ ازاماتتارىن مەملەكەتتى باسقارۋعا جىبەرگىسى كەلمەيدى. وسى ارادا ايتا كەتەيىن، ەۆروپالىق ۋلتراوڭشىلداردىڭ بەلسەندىلىگى مەمەلەكەتكە ىقپال ەتسە، ول مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەيدى. ال، قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ تەگەۋرىندى ۇراندارى دەرلىك ءىس جۇزىندە مەملەكەتكە قارسى باعىتتالعان. ولار ءورىستىلدى تۇرعىنداردى ەميگراتسياعا ءماجبۇر قىلادى، ونىڭ ىشىندە شالاقازاقتار دا بار. بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي پوزيتسيالارىنا وراسان زور سوققى بولادى. سوندا ءبىز ۇلتشىلدار ارقاشان كۇرەسۋگە ءتيىس تاۋەلسىزدىگىمىزدەن ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن. باقىتىمىزعا وراي، قازاقتار ارقاشاندا الەمگە اشىق تۇلعا بوپ قالادى، ويتكەنى ولاردا، كاز'اكتاردا، جالپىازاماتتىق قاۋىمداستىقتىڭ، «الاش» قازاقىلىق وداعىنىڭ يدەياسى ءتىرى. الەۋمەتتىك ۇيىمداسۋدىڭ جوعارعى جانە امبەباپ قالىبى رەتىندەگى مەملەكەتتى جاساۋ وتە قيىن، بىراق قيراتۋ وڭاي، سەبەبى ءاربىر ەتنوس ءوزىنىڭ اكىمشىلىك بولەكتەنۋىنە تالپىنادى، ۇلتشىلدىقتىڭ مازمۇنى دا وسى ەمەس پە؟ ۇلتشىلدىق «اكىمشىلىك جانە ەتنوستىق شەكارالاردىڭ ءبىر بولۋىنا» تالپىنادى، ال ءوزىنىڭ دەسترۋكتيۆتى، ازعان كەزەڭىندە ەتنوكراتيكالىق، ءتىپتى مونوەتنيكالىق مەملەكەت بولۋعا تىرىسادى. ءسويتىپ، مەملەكەت ءىس جۇزىندە قانداي قاۋىمداستىق بولسا دا، ءوزىنىڭ ەتنوتەرريتوريالدىق بولىكتەرىنىڭ مادەني وزگەشەلىگىن قالا ي بولەكتەسە دە، ول دا قوعامنىڭ بولشەگى رەتىندەگى ەتنوس سياقتى وڭاي جوق بولادى. سوڭعى كوزگە ۇراتىن ۇلگى رەتىندە كەشەگى شىعۋ تەگى جاعىنان ورىس ۇلتتىق مەملەكەتىنىڭ تىرەگى بولىپ تابىلعان كەڭەس وداعىنان بەلارۋس («اق رۋس») جانە ۋكراينا («كىشى رۋس») سىندى تاريحي بەلگىلى ەتنوبولشەكتەردىڭ ءبولىنىپ شىعۋى كسرو پرەزيدەنتىنەن تىس رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتىن دۇنيەگە اكەلدى. ارينە، بۇل بولىنۋشىلىككە بۇدان دا تەرەڭ نەگىزدەر مەن سەبەپتەردىڭ بولۋى تۇسىنىكتى. بىراق الگى پروتسەسستىڭ ناقتى كورىنىسى مىنادا قانشا ناقتى مەملەكەت بولسا دا مەملەكەت ەتنوسقا قاراعاندا وتە ورنىقسىز بولىپ كەلەدى. ايتپاقشى، مەملەكەت قىزمەتىنىڭ قاتارىنا ەتنوستاردىڭ تەكە-تىرەسىنەن تۋىندايتىن «مادەنيەتتەر كونفليكتىن» شەشۋ دە كىرەدى. قازاقستاننىڭ قازاق ۇلتىن جانە بارلىق وزگە ەتنوستارىن بىرىكتىرەتىن ۇلتتىق يدەيانىڭ نەگىزى - «قازاقىلىق» سىندى الەۋمەتتىك ينستيتۋتتىڭ رىتسارلىق، دەگدار رۋحى جانە داستۇرلەرى. كوشىپ-قونۋدىڭ جوعارعى جانە جەكە (اۋىلدىق) فورماسى رەتىندەگى قازاقىلىقتا قازاق حالقى مەنتاليتەتىنىڭ بار ءمانى كورىنىپ تۇر. بۇل نۇسقا رىتسارلىق ەركىندىكتىڭ، جەكەتۇلعالىق اشىقتىق پەن ۇجداندىلىقتىڭ جانەدە تۋا بىتكەن ينتەرناتسيوناليزمنىڭ ۇلگىسى بولدى. قازاقتاردىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزىندە ارقاشاندا قوعامدىق كەلىسىمنىڭ ءپرينتسيپى جاتتى.
- ءتىل تاقىرىبىن جالعاستىرساق: راديك تەميرگاليەۆ كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى بولعاندا، وعان قازاق تىلىندە سويلەيتىن جۋرناليست ءتيىستى: «ءتىلدى بىلمەي حالىق تاريحىن قالاي زەرتتەۋگە بولادى» دەپ. شىنىمەن، قالاي؟
- وكىنىشكە وراي، بۇل عىلىمدى قاراستىرۋدىڭ ءبىرشاما انايى ءتاسىلى. بۇل قاتتى دەنەلەر فيزيگىنەن «سەن ءوزىڭ دە قاتتى دەنە بول»، پسيحياتردان «سەن ءوزىڭ پسيح بول»، نەمەسە بيزنەس تەورەتيگىنەن «سەن ءوزىڭ بيزنەس پراكتيگى» بول دەپ تالاپ ەتۋمەن بىردەي. نەمىس ۆيلگەلم رادلوۆ ورىس ءتىلىن ءمىنسىز بىلمەگەن شىعار، بىراق قازاق ءان ونەرىن ساقتاۋ ءۇشىن ءتور توككەن پولياك زاتاەۆيچتەن ول كەم ەڭبەك سىڭىرگەن جوق. ارينە، تاريحىن زەرتتەپ وتىرعان حالىقتىڭ مادەنيەتىن جانە ەڭ الدىمەن ءتىلىن بىلسەڭ، ول كەز كەلگەن زەرتتەۋدى تەك بايىتادى، بىراق، كەيبىر وزگەشە فولكلورلىق تىلدەردى بىلمەۋ ونى ءتىپتى وزگە تىلدەردە جازىلعان تاريحي قايناركوزدەردەن بىلۋگە بولمايدى دەگەن ءسوز ەمەس. اسىرەسە، بۇل داڭقتى تاريحى بار، بىراق سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن ءوز جازۋى بولماعان قازاقتارعا قاتىستى. سوندىقتان ءبىز ونى ورىس تىلىندە جازىلعان، نەمەسە اۋدارىلعان قايناركوزدەردەن وقيمىز. قۇدايعا شۇكىر، رەسەي كەزىندە مۇنى جاساپ ۇلگىردى. ءبىزدىڭ قازىرگى بيۋدجەتكە جانە ءبىزدىڭ فيلولوگيانىڭ تەحنيكالىق جاعدايىنا قاراعاندا، ءبىز مۇنىڭ بارلىعىن جاقىن ءجۇز جىلدا ەڭ كەمى ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارا الامىز با، ءاي، قايدام... ەندەشە، ەڭ قىزىعى قازاقستان تاريحىن ورىس ءتىلىنسىز زەرتتەۋ مۇمكىن ەمەس. بىزدىڭشە، جۇمىستىڭ ودان گورى ماڭىزدى جانە اۋقىمدى مايدانى بار - قازاق تاريحىن ۇلتتىق يدەيانى اشۋ بارىسىندا ورناتۋ جانە پايىمداۋ. مىنە، قازاقشاسى دۇرىس تاريحشىلاردى، فيلوسوفتاردى، فيلولوگتاردى، مادەنيەتتانۋشىلاردى وسىعان جۇمىلدىرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ قور وسى قاتپاردى تەك قازا بەرگىسى كەلەدى...
- كەزىندە جومارت ەرتاەۆ ەلىمىزدى پاكىستان، اۋعانستان سياقتى ەلدەرمەن تەڭەستىرمەس ءۇشىن "ستاننان" "كازاحياعا" رەبرەندينگ2 جاساۋ كەرەك دەپ ەدى. مەنىڭشە، قازىر ەش رەبرەندينگ كومەكتەسە المايتىن سياقتى، ويتكەنى ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ءوزى سول «ستاندار» كەڭىستىگىنە تەز كوشىپ بارا جاتقانداي.
- ەڭ جاقسى رەبرەندينگ قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىر دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى. ال جالپى، مەن ءبىزدىڭ ەل اتاۋىنداعى جۇرناقتار ءمانىن ونىڭ مازمۇندى رەبرەندينگى ءۇشىن اسا زورايتپاس ەدىم. ەل اتاۋىندا جۇرناق ماڭىزدى ەمەس، اتاۋ ءبىزدىڭ حالىقتىڭ تابيعاتى مەن زاتىن سايكەستىرە السا، سول ماڭىزدى. مىسالى، ەگەر رەبرەندينگ كوزقاراسىنان كەلسەك، ءبىزدىڭ ەلدىڭ كازاكستان (نەمەسە كازاكيا) اتالعانى ارتىق بولماس ەدى، ەڭ باستىسى اياعىندا قازاق اتاۋىنداعىداي «ك» تۇرۋى كەرەك، سوندا ءبىز ءبىزدىڭ حالىقتىڭ قان جاعىنان تۋىسقاندىعىن ەمەس، قازاقىلىق الەۋمەتتىك ينستيتۋتىنان، ياعني كوشىپ-قونۋدىڭ اۋىلدىق، جەكەمەنشىكتىك، ەڭ جوعارعى دەڭگەيىنەن شىققانىن كورسەتەمىز جانە ورىس ءھام وزگە كازاكتاردىڭ تۇركى كازاكتارىمەن ءبىر ەكەنىنە نازار اۋدارامىز. كازاك بولۋ تەك قانا قازاقتار ءۇشىن ەمەس، قازاقستانداعى كەز كەلگەن ۇلت ءۇشىن مارتەبە. بۇل بارلىعىمىزدى بىرىكتىرەدى جانە شابىتتاندىرادى.
سۇحباتتاسقان قانات ارداگەروۆ.
قازاق تىلىنە اۋدارعان اۋەزحان قودار.
«گودونى كۇتۋدە» (1949) - ءابسۋرديزمنىڭ كلاسسيگى، يرلانديا دراماتۋرگى سەميۋەل بەككەتتىڭ پەساسى. ونىڭ كەيىپكەرلەرى بۇكىل پەسا بويى ءومىرى كەلىپ بولمايتىن بەلگىسىز ءبىر گودونى كۇتەدى.
2 رەبرەندينگ (اعىل.) - برەندتى وزگەرتۋ جونىندەگى ءىس شارالار جۇيەسى.
P.S. «قازاقستانداعى ۇلتشىلدىق دەسترۋكتيۆتى، بۇزۋشى ءرول وينايدى جانە سوعان بايلانىستى مۇلدە قادىرسىز بوپ قالادى. سەبەبى، ۇلتشىلدار وزگە تىلگە تيىم سالىپ، تيتۋلدى ەمەس ۇلتتىڭ ازاماتتارىن مەملەكەتتى باسقارۋعا جىبەرگىسى كەلمەيدى. وسى ارادا ايتا كەتەيىن، ەۆروپالىق ۋلتراوڭشىلداردىڭ بەلسەندىلىگى مەمەلەكەتكە ىقپال ەتسە، ول مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەيتىن بولادى».
«...قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ تەگەۋرىندى ۇراندارى دەرلىك ءىس جۇزىندە مەملەكەتكە قارسى باعىتتالعان. ولار ءورىستىلدى تۇرعىنداردى ەميگراتسياعا ءماجبۇر قىلادى، ونىڭ ىشىندە شالاقازاقتار دا بار».
وسى جانە وزگە دە ويلار «اسپانداۋ» عىلىمي - ءبىلىم بەرۋ قورىنىڭ پرەزيدەنتى قانات نۋروۆ مىرزانىڭ اۋزىنان شىعىپ وتىرعانىن ەسكەرتەمىز. وسىعان وراي ۇلت جانە ۇلشىلدىق ماسەلەسىندە سان ءتۇرلى كوزقاراستار مەن پىكىرلەردىڭ بولا بەرەتىندىگىن جانە سونىڭ ءبارىن وقىرمانىمىزدىڭ تانىپ ءبىلىپ جۇرگەنىن قالايتىنىمىزدى قاداپ ايتقىمىز كەلەدى. ەكىنشى تاراپتاعى پىكىرگە قۇلاق اسۋ، سوعان وراي ءوز بويىنداعى ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ دالەل مەن دايەك تىلىندە سويلەۋ قازاق بالاسىنىڭ قادىرىن ارتتىرماسا، كەمىتپەيدى.
«اباي-اقپارات»
كەزىندە «اسپانداۋ» عىلىمي - ءبىلىم بەرۋ قورىنىڭ پرەزيدەنتى قانات نۋروۆ «كازاكستان: ۇلتتىق يدەيا جانە داستۇرلەر» (ورفوگرافيا اۆتوردىكى - ق.ا.) اتتى اتىشۋلى كىتاپ جازعان بولاتىن. ءبىرىنشى باسىلىمى سوناۋ 90-شى جىلدارى، ال ەكىنشىسى - بىلتىر شىققان. ءوزىنىڭ جاس كەزىندە جازعان ولەڭدەرىن كەيىنگى باسىلىمداردا تۇزەتكەن پاستەرناكتان وزگەشەلىگى - كانات نۋروۆ كىتابىنىڭ مازمۇنىن سول كۇيىنشە قالدىردى، تەك قايتا باسىلىمعا العىسوز عانا جازدى. ءبىر جاعىنان، بۇل ونىڭ ۇلتتىق يدەيا اشىلىپ ۇلگىرگەن دەپ قاداپ ايتقانىن بىلدىرەدى. وزگە جاعىنان ول وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن مىنا جولداردا تۇجىرىمدالعان: «كوزiڭدi اش، ويان، قازاق، كوتەر باستى!» دەگەن ۇراندى قايتالاپ تۇرعانداي. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇلتتىق يدەيانىڭ ماعىناسى - قازاقتىڭ كوزىن اشۋ ەمەس، حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى اشۋىنىڭ عاجاپ پروتسەسسىن ۇلكەن تولقۋمەن ەلەستەتۋ. تاريحي دامۋدىڭ قازىرگى كەزەڭىندە قازاقتاردىڭ «گودونى كۇتۋدە»1 قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار، ءبىز، مىنە، نۋروۆ مىرزامەن وسى تۋرالى سويلەسەمىز.
كەزىندە «اسپانداۋ» عىلىمي - ءبىلىم بەرۋ قورىنىڭ پرەزيدەنتى قانات نۋروۆ «كازاكستان: ۇلتتىق يدەيا جانە داستۇرلەر» (ورفوگرافيا اۆتوردىكى - ق.ا.) اتتى اتىشۋلى كىتاپ جازعان بولاتىن. ءبىرىنشى باسىلىمى سوناۋ 90-شى جىلدارى، ال ەكىنشىسى - بىلتىر شىققان. ءوزىنىڭ جاس كەزىندە جازعان ولەڭدەرىن كەيىنگى باسىلىمداردا تۇزەتكەن پاستەرناكتان وزگەشەلىگى - كانات نۋروۆ كىتابىنىڭ مازمۇنىن سول كۇيىنشە قالدىردى، تەك قايتا باسىلىمعا العىسوز عانا جازدى. ءبىر جاعىنان، بۇل ونىڭ ۇلتتىق يدەيا اشىلىپ ۇلگىرگەن دەپ قاداپ ايتقانىن بىلدىرەدى. وزگە جاعىنان ول وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن مىنا جولداردا تۇجىرىمدالعان: «كوزiڭدi اش، ويان، قازاق، كوتەر باستى!» دەگەن ۇراندى قايتالاپ تۇرعانداي. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇلتتىق يدەيانىڭ ماعىناسى - قازاقتىڭ كوزىن اشۋ ەمەس، حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى اشۋىنىڭ عاجاپ پروتسەسسىن ۇلكەن تولقۋمەن ەلەستەتۋ. تاريحي دامۋدىڭ قازىرگى كەزەڭىندە قازاقتاردىڭ «گودونى كۇتۋدە»1 قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار، ءبىز، مىنە، نۋروۆ مىرزامەن وسى تۋرالى سويلەسەمىز.
كەزىندە «اسپانداۋ» عىلىمي - ءبىلىم بەرۋ قورىنىڭ پرەزيدەنتى قانات نۋروۆ «كازاكستان: ۇلتتىق يدەيا جانە داستۇرلەر» (ورفوگرافيا اۆتوردىكى - ق.ا.) اتتى اتىشۋلى كىتاپ جازعان بولاتىن. ءبىرىنشى باسىلىمى سوناۋ 90-شى جىلدارى، ال ەكىنشىسى - بىلتىر شىققان. ءوزىنىڭ جاس كەزىندە جازعان ولەڭدەرىن كەيىنگى باسىلىمداردا تۇزەتكەن پاستەرناكتان وزگەشەلىگى - كانات نۋروۆ كىتابىنىڭ مازمۇنىن سول كۇيىنشە قالدىردى، تەك قايتا باسىلىمعا العىسوز عانا جازدى. ءبىر جاعىنان، بۇل ونىڭ ۇلتتىق يدەيا اشىلىپ ۇلگىرگەن دەپ قاداپ ايتقانىن بىلدىرەدى. وزگە جاعىنان ول وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن مىنا جولداردا تۇجىرىمدالعان: «كوزiڭدi اش، ويان، قازاق، كوتەر باستى!» دەگەن ۇراندى قايتالاپ تۇرعانداي. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇلتتىق يدەيانىڭ ماعىناسى - قازاقتىڭ كوزىن اشۋ ەمەس، حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى اشۋىنىڭ عاجاپ پروتسەسسىن ۇلكەن تولقۋمەن ەلەستەتۋ. تاريحي دامۋدىڭ قازىرگى كەزەڭىندە قازاقتاردىڭ «گودونى كۇتۋدە»1 قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار، ءبىز، مىنە، نۋروۆ مىرزامەن وسى تۋرالى سويلەسەمىز.
- سوڭعى كەزدە ەتنوسارالىق تا، ەتنوس ىشىندەگى قايشىلىقتار دا ءبىرشاما كوبەيۋدە. مىسالى، «شالا قازاق» وكىلدەرى مەن «ۇلتشىل پاتريوتتار» ءبىر بىرىنە ىلعي دا شابۋىل جاساۋدا. سوعان سايكەس «شالالاردى» ورىس تىلدىلەر قولداسا، «ۇلتشىل پاتريوتتاردى - قازاقشا سويلەيتىندەر. وسىدان كەلىپ شىعاتىن سۇراق: اركىم ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىن اقتاپ وتىرعان جوق پا؟ ءسىز قالاي ويلايسىز؟
- قازىر، مەنىڭشە، قازاق سوتسيۋمى ىشىندەگى لينگۆيستيكالىق جانە دۇنيەتانىمدىق داۋلار وتكىرلىگىنەن ايىرىلعان سياقتى. الەۋمەتتىك جانە رەگيونالدىق قايشىلىقتار قوعامىمىز ءۇشىن ماڭىزدىراق بولىپ تۇر. سونىمەن بىرگە، ەل ىشىندەگى بارلىق الەۋمەتتىك قاتپارلار ساياساتتانعان، ونىڭ ىشىندە قازاعى دا بار. وسىنداي جاعدايدا ءار توپتىڭ ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىن اقتاۋ جونىندە ايتۋ جونسىزدەۋ بولار ەدى. ماسەلە ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىن، تىرشىلىك كەشۋ عۇرپىن اقتاۋدا ەمەس، ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ الەۋمەتتىك قاتپارلارىنىڭ مادەني، ساياسي جانە ەكونوميكالىق ايىرماشىلىعىندا. قازاقتىلدىلەردىڭ تالاپتارى مەن ورىستىلدىلەردىڭ وعان جاۋابى قازاق ءتىلى اكىمشىلىك-حۇقىقتىق جانە عىلىمي-تەحنيكالىق ماعىنادا ورىس تىلىمەن ءىس جۇزىندە تەڭەسكەنگە دەيىن جالعاسا بەرەدى، ال ونداي دەڭگەيگە قازىر كۇشتەسەك تە جەتە المايمىز. ماقسات پەن مۇددە تۇرعىسىنان مەن قازاقتىلدىلەردىڭ جاقتاسىمىن، ويتكەنى قازاق ءتىلى مەن ونەرىندە ليبەرالدى دۇنيەتانىمنىڭ زور كوركەم پوتەنتسيالى جاتىر، بىراق وسى ماقساتتى ماتەريالداندىرۋ جانە جۇزەگە اسىرۋ جاعىنان - ورىستىلدىلەردىڭ جاعىندامىن. ويتكەنى ەجەلگى داستۇرلەرىڭىزدى تىرىلتكىڭىز كەلسە، ونى قازاقتاردىڭ جانە وزگە ۇلتتاردىڭ داستۇرلەرىنە زيان كەلتىرۋ ارقىلى تىرىلتۋگە بولمايدى. بۇل كونفليكتتىڭ قۋاتىن قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن، ونەرى مەن ءبىلىم بەرۋ سالاسىن مودەرنيزاتسيالاۋعا جۇمساعاندا تيىمدىرەك بولار ەدى.
- «شالاقازاقتار» پروبلەماسى ۇرپاق اۋىسۋىنا بايلانىستى جانە بارلىق «سوۆوكتان» شىققاندار ءولىپ بىتكەندە، ول ءوز-وزىنەن جوق بولادى دەگەن پىكىر بار.
- ءبىز ءبارىمىز «سوۆوكتانبىز»، 1991 جىلدان باستاپ تۋعاندار بولماسا. بىراق وكىنىشكە وراي، نەمەسە باقىتىمىزعا ما، بۇل قاتە پىكىر. ول گلوبالدىق تىلدىك جانە فيلولوگيالىق ترەندتەرگە قايشى كەلەدى. بىزگە ەڭ جاقىن ەلۋ جىل بويى حالىقارالىق جانە سوعان ساي ەتنوسارالىق قاۋىشۋدىڭ ءتىلى بولىپ تەك بەس ءتىل قالادى: اعىلشىن، يسپان، ورىس، قىتاي جانە ءۇندى تىلدەرى. نەمىس جانە فرانتسۋز تىلدەرى سياقتى، قازاق ءتىلى دە وندا جوق. سوعان سايكەس، ەگەر قازىرگى قازاق ۇلتى تۇتاستاي قازاقستاننىڭ بارلىق وزگە ەتنوستارىمەن بىرگە قازاق ءتىلدى بوپ شىقسا دا، ول ءبارىبىر ورىس تىلىندە سويلەۋىن قويمايدى. اقپاراتتىق قوعام دامىعان سايىن قازاقستانداعى «ناعىز» بەن «شالا» اراسىنداعى ازىرشە بار شەكارا ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىنەن ايىرىلادى. چەستەرتون ايتقانداي، «ءوز ۇيىڭە تەك ۇيدە وتىرا بەرمەي، بۇكىل الەمدى شارلاپ جەتكەن دۇرىس». ەڭ باستىسى - ءۇيدىڭ ءوزىن ساقتاپ قالۋ; قازاق ءتىلى مەن ۇلتتىق يدەيانى (ۇلتتى ينتەگراتسيالايتىن باستاۋدى، حالىق ىشىندەگى بىرلىك رۋحىن) جانە ولاردى وركەنيەت جەتىستىكتەرىمەن بايىتۋ.
- ءسىز ۇلتشىلدىق دەپ نەنى سانايسىز؟ جالپى ۇلتشىلدىقتان جاقسىلىق نىشانىن كورەسىز بە؟
- ۇلتشىلدىقتىڭ نەگىزى بەلگىلى ءبىر ۇلتتىق قۇرىلىمنىڭ ۇلت بولۋعا تالپىنىسى، ياعني بارلىق وزگە ۇلتتار وسى ۇلتتىڭ وكىلى سانالاتىن جانە سوعان سايكەس وسى ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ تولىقحۇقىقتى ازاماتى بولىپ تابىلاتىن ءوز مەملەكەتىنە قول جەتكىزۋ. ءتىپتى سالىستىرمالى تۇردە «مونوەتنيكالىق» ەلدەردە دە ۇلتتىق مەملەكەت جالپىازاماتتىق بولادى. وسىمەن ۇلتشىلدىقتىڭ ۇلت قۇرۋداعى جاعىمدى ءرولى بىتەدى. ال، وزگە جاعدايدا، ناقتىلاي ايتساق، ۇلتشىلدار ماقساتىنا جەتكەننەن كەيىن، قازاقستانداعى ۇلتشىلدىق دەسترۋكتيۆتى، بۇزۋشى ءرول وينايدى جانە سوعان بايلانىستى مۇلدە قادىرسىز بوپ قالادى. سەبەبى، ۇلتشىلدار وزگە تىلگە تيىم سالىپ، تيتۋلدى ەمەس ۇلتتىڭ ازاماتتارىن مەملەكەتتى باسقارۋعا جىبەرگىسى كەلمەيدى. وسى ارادا ايتا كەتەيىن، ەۆروپالىق ۋلتراوڭشىلداردىڭ بەلسەندىلىگى مەمەلەكەتكە ىقپال ەتسە، ول مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەيدى. ال، قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ تەگەۋرىندى ۇراندارى دەرلىك ءىس جۇزىندە مەملەكەتكە قارسى باعىتتالعان. ولار ءورىستىلدى تۇرعىنداردى ەميگراتسياعا ءماجبۇر قىلادى، ونىڭ ىشىندە شالاقازاقتار دا بار. بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي پوزيتسيالارىنا وراسان زور سوققى بولادى. سوندا ءبىز ۇلتشىلدار ارقاشان كۇرەسۋگە ءتيىس تاۋەلسىزدىگىمىزدەن ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن. باقىتىمىزعا وراي، قازاقتار ارقاشاندا الەمگە اشىق تۇلعا بوپ قالادى، ويتكەنى ولاردا، كاز'اكتاردا، جالپىازاماتتىق قاۋىمداستىقتىڭ، «الاش» قازاقىلىق وداعىنىڭ يدەياسى ءتىرى. الەۋمەتتىك ۇيىمداسۋدىڭ جوعارعى جانە امبەباپ قالىبى رەتىندەگى مەملەكەتتى جاساۋ وتە قيىن، بىراق قيراتۋ وڭاي، سەبەبى ءاربىر ەتنوس ءوزىنىڭ اكىمشىلىك بولەكتەنۋىنە تالپىنادى، ۇلتشىلدىقتىڭ مازمۇنى دا وسى ەمەس پە؟ ۇلتشىلدىق «اكىمشىلىك جانە ەتنوستىق شەكارالاردىڭ ءبىر بولۋىنا» تالپىنادى، ال ءوزىنىڭ دەسترۋكتيۆتى، ازعان كەزەڭىندە ەتنوكراتيكالىق، ءتىپتى مونوەتنيكالىق مەملەكەت بولۋعا تىرىسادى. ءسويتىپ، مەملەكەت ءىس جۇزىندە قانداي قاۋىمداستىق بولسا دا، ءوزىنىڭ ەتنوتەرريتوريالدىق بولىكتەرىنىڭ مادەني وزگەشەلىگىن قالا ي بولەكتەسە دە، ول دا قوعامنىڭ بولشەگى رەتىندەگى ەتنوس سياقتى وڭاي جوق بولادى. سوڭعى كوزگە ۇراتىن ۇلگى رەتىندە كەشەگى شىعۋ تەگى جاعىنان ورىس ۇلتتىق مەملەكەتىنىڭ تىرەگى بولىپ تابىلعان كەڭەس وداعىنان بەلارۋس («اق رۋس») جانە ۋكراينا («كىشى رۋس») سىندى تاريحي بەلگىلى ەتنوبولشەكتەردىڭ ءبولىنىپ شىعۋى كسرو پرەزيدەنتىنەن تىس رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتىن دۇنيەگە اكەلدى. ارينە، بۇل بولىنۋشىلىككە بۇدان دا تەرەڭ نەگىزدەر مەن سەبەپتەردىڭ بولۋى تۇسىنىكتى. بىراق الگى پروتسەسستىڭ ناقتى كورىنىسى مىنادا قانشا ناقتى مەملەكەت بولسا دا مەملەكەت ەتنوسقا قاراعاندا وتە ورنىقسىز بولىپ كەلەدى. ايتپاقشى، مەملەكەت قىزمەتىنىڭ قاتارىنا ەتنوستاردىڭ تەكە-تىرەسىنەن تۋىندايتىن «مادەنيەتتەر كونفليكتىن» شەشۋ دە كىرەدى. قازاقستاننىڭ قازاق ۇلتىن جانە بارلىق وزگە ەتنوستارىن بىرىكتىرەتىن ۇلتتىق يدەيانىڭ نەگىزى - «قازاقىلىق» سىندى الەۋمەتتىك ينستيتۋتتىڭ رىتسارلىق، دەگدار رۋحى جانە داستۇرلەرى. كوشىپ-قونۋدىڭ جوعارعى جانە جەكە (اۋىلدىق) فورماسى رەتىندەگى قازاقىلىقتا قازاق حالقى مەنتاليتەتىنىڭ بار ءمانى كورىنىپ تۇر. بۇل نۇسقا رىتسارلىق ەركىندىكتىڭ، جەكەتۇلعالىق اشىقتىق پەن ۇجداندىلىقتىڭ جانەدە تۋا بىتكەن ينتەرناتسيوناليزمنىڭ ۇلگىسى بولدى. قازاقتاردىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزىندە ارقاشاندا قوعامدىق كەلىسىمنىڭ ءپرينتسيپى جاتتى.
- ءتىل تاقىرىبىن جالعاستىرساق: راديك تەميرگاليەۆ كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى بولعاندا، وعان قازاق تىلىندە سويلەيتىن جۋرناليست ءتيىستى: «ءتىلدى بىلمەي حالىق تاريحىن قالاي زەرتتەۋگە بولادى» دەپ. شىنىمەن، قالاي؟
- وكىنىشكە وراي، بۇل عىلىمدى قاراستىرۋدىڭ ءبىرشاما انايى ءتاسىلى. بۇل قاتتى دەنەلەر فيزيگىنەن «سەن ءوزىڭ دە قاتتى دەنە بول»، پسيحياتردان «سەن ءوزىڭ پسيح بول»، نەمەسە بيزنەس تەورەتيگىنەن «سەن ءوزىڭ بيزنەس پراكتيگى» بول دەپ تالاپ ەتۋمەن بىردەي. نەمىس ۆيلگەلم رادلوۆ ورىس ءتىلىن ءمىنسىز بىلمەگەن شىعار، بىراق قازاق ءان ونەرىن ساقتاۋ ءۇشىن ءتور توككەن پولياك زاتاەۆيچتەن ول كەم ەڭبەك سىڭىرگەن جوق. ارينە، تاريحىن زەرتتەپ وتىرعان حالىقتىڭ مادەنيەتىن جانە ەڭ الدىمەن ءتىلىن بىلسەڭ، ول كەز كەلگەن زەرتتەۋدى تەك بايىتادى، بىراق، كەيبىر وزگەشە فولكلورلىق تىلدەردى بىلمەۋ ونى ءتىپتى وزگە تىلدەردە جازىلعان تاريحي قايناركوزدەردەن بىلۋگە بولمايدى دەگەن ءسوز ەمەس. اسىرەسە، بۇل داڭقتى تاريحى بار، بىراق سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن ءوز جازۋى بولماعان قازاقتارعا قاتىستى. سوندىقتان ءبىز ونى ورىس تىلىندە جازىلعان، نەمەسە اۋدارىلعان قايناركوزدەردەن وقيمىز. قۇدايعا شۇكىر، رەسەي كەزىندە مۇنى جاساپ ۇلگىردى. ءبىزدىڭ قازىرگى بيۋدجەتكە جانە ءبىزدىڭ فيلولوگيانىڭ تەحنيكالىق جاعدايىنا قاراعاندا، ءبىز مۇنىڭ بارلىعىن جاقىن ءجۇز جىلدا ەڭ كەمى ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارا الامىز با، ءاي، قايدام... ەندەشە، ەڭ قىزىعى قازاقستان تاريحىن ورىس ءتىلىنسىز زەرتتەۋ مۇمكىن ەمەس. بىزدىڭشە، جۇمىستىڭ ودان گورى ماڭىزدى جانە اۋقىمدى مايدانى بار - قازاق تاريحىن ۇلتتىق يدەيانى اشۋ بارىسىندا ورناتۋ جانە پايىمداۋ. مىنە، قازاقشاسى دۇرىس تاريحشىلاردى، فيلوسوفتاردى، فيلولوگتاردى، مادەنيەتتانۋشىلاردى وسىعان جۇمىلدىرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ قور وسى قاتپاردى تەك قازا بەرگىسى كەلەدى...
- كەزىندە جومارت ەرتاەۆ ەلىمىزدى پاكىستان، اۋعانستان سياقتى ەلدەرمەن تەڭەستىرمەس ءۇشىن "ستاننان" "كازاحياعا" رەبرەندينگ2 جاساۋ كەرەك دەپ ەدى. مەنىڭشە، قازىر ەش رەبرەندينگ كومەكتەسە المايتىن سياقتى، ويتكەنى ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ءوزى سول «ستاندار» كەڭىستىگىنە تەز كوشىپ بارا جاتقانداي.
- ەڭ جاقسى رەبرەندينگ قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىر دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى. ال جالپى، مەن ءبىزدىڭ ەل اتاۋىنداعى جۇرناقتار ءمانىن ونىڭ مازمۇندى رەبرەندينگى ءۇشىن اسا زورايتپاس ەدىم. ەل اتاۋىندا جۇرناق ماڭىزدى ەمەس، اتاۋ ءبىزدىڭ حالىقتىڭ تابيعاتى مەن زاتىن سايكەستىرە السا، سول ماڭىزدى. مىسالى، ەگەر رەبرەندينگ كوزقاراسىنان كەلسەك، ءبىزدىڭ ەلدىڭ كازاكستان (نەمەسە كازاكيا) اتالعانى ارتىق بولماس ەدى، ەڭ باستىسى اياعىندا قازاق اتاۋىنداعىداي «ك» تۇرۋى كەرەك، سوندا ءبىز ءبىزدىڭ حالىقتىڭ قان جاعىنان تۋىسقاندىعىن ەمەس، قازاقىلىق الەۋمەتتىك ينستيتۋتىنان، ياعني كوشىپ-قونۋدىڭ اۋىلدىق، جەكەمەنشىكتىك، ەڭ جوعارعى دەڭگەيىنەن شىققانىن كورسەتەمىز جانە ورىس ءھام وزگە كازاكتاردىڭ تۇركى كازاكتارىمەن ءبىر ەكەنىنە نازار اۋدارامىز. كازاك بولۋ تەك قانا قازاقتار ءۇشىن ەمەس، قازاقستانداعى كەز كەلگەن ۇلت ءۇشىن مارتەبە. بۇل بارلىعىمىزدى بىرىكتىرەدى جانە شابىتتاندىرادى.
سۇحباتتاسقان قانات ارداگەروۆ.
قازاق تىلىنە اۋدارعان اۋەزحان قودار.
«گودونى كۇتۋدە» (1949) - ءابسۋرديزمنىڭ كلاسسيگى، يرلانديا دراماتۋرگى سەميۋەل بەككەتتىڭ پەساسى. ونىڭ كەيىپكەرلەرى بۇكىل پەسا بويى ءومىرى كەلىپ بولمايتىن بەلگىسىز ءبىر گودونى كۇتەدى.
2 رەبرەندينگ (اعىل.) - برەندتى وزگەرتۋ جونىندەگى ءىس شارالار جۇيەسى.
P.S. «قازاقستانداعى ۇلتشىلدىق دەسترۋكتيۆتى، بۇزۋشى ءرول وينايدى جانە سوعان بايلانىستى مۇلدە قادىرسىز بوپ قالادى. سەبەبى، ۇلتشىلدار وزگە تىلگە تيىم سالىپ، تيتۋلدى ەمەس ۇلتتىڭ ازاماتتارىن مەملەكەتتى باسقارۋعا جىبەرگىسى كەلمەيدى. وسى ارادا ايتا كەتەيىن، ەۆروپالىق ۋلتراوڭشىلداردىڭ بەلسەندىلىگى مەمەلەكەتكە ىقپال ەتسە، ول مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەيتىن بولادى».
«...قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ تەگەۋرىندى ۇراندارى دەرلىك ءىس جۇزىندە مەملەكەتكە قارسى باعىتتالعان. ولار ءورىستىلدى تۇرعىنداردى ەميگراتسياعا ءماجبۇر قىلادى، ونىڭ ىشىندە شالاقازاقتار دا بار».
وسى جانە وزگە دە ويلار «اسپانداۋ» عىلىمي - ءبىلىم بەرۋ قورىنىڭ پرەزيدەنتى قانات نۋروۆ مىرزانىڭ اۋزىنان شىعىپ وتىرعانىن ەسكەرتەمىز. وسىعان وراي ۇلت جانە ۇلشىلدىق ماسەلەسىندە سان ءتۇرلى كوزقاراستار مەن پىكىرلەردىڭ بولا بەرەتىندىگىن جانە سونىڭ ءبارىن وقىرمانىمىزدىڭ تانىپ ءبىلىپ جۇرگەنىن قالايتىنىمىزدى قاداپ ايتقىمىز كەلەدى. ەكىنشى تاراپتاعى پىكىرگە قۇلاق اسۋ، سوعان وراي ءوز بويىنداعى ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ دالەل مەن دايەك تىلىندە سويلەۋ قازاق بالاسىنىڭ قادىرىن ارتتىرماسا، كەمىتپەيدى.
«اباي-اقپارات»
كەزىندە «اسپانداۋ» عىلىمي - ءبىلىم بەرۋ قورىنىڭ پرەزيدەنتى قانات نۋروۆ «كازاكستان: ۇلتتىق يدەيا جانە داستۇرلەر» (ورفوگرافيا اۆتوردىكى - ق.ا.) اتتى اتىشۋلى كىتاپ جازعان بولاتىن. ءبىرىنشى باسىلىمى سوناۋ 90-شى جىلدارى، ال ەكىنشىسى - بىلتىر شىققان. ءوزىنىڭ جاس كەزىندە جازعان ولەڭدەرىن كەيىنگى باسىلىمداردا تۇزەتكەن پاستەرناكتان وزگەشەلىگى - كانات نۋروۆ كىتابىنىڭ مازمۇنىن سول كۇيىنشە قالدىردى، تەك قايتا باسىلىمعا العىسوز عانا جازدى. ءبىر جاعىنان، بۇل ونىڭ ۇلتتىق يدەيا اشىلىپ ۇلگىرگەن دەپ قاداپ ايتقانىن بىلدىرەدى. وزگە جاعىنان ول وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن مىنا جولداردا تۇجىرىمدالعان: «كوزiڭدi اش، ويان، قازاق، كوتەر باستى!» دەگەن ۇراندى قايتالاپ تۇرعانداي. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇلتتىق يدەيانىڭ ماعىناسى - قازاقتىڭ كوزىن اشۋ ەمەس، حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى اشۋىنىڭ عاجاپ پروتسەسسىن ۇلكەن تولقۋمەن ەلەستەتۋ. تاريحي دامۋدىڭ قازىرگى كەزەڭىندە قازاقتاردىڭ «گودونى كۇتۋدە»1 قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار، ءبىز، مىنە، نۋروۆ مىرزامەن وسى تۋرالى سويلەسەمىز.
- سوڭعى كەزدە ەتنوسارالىق تا، ەتنوس ىشىندەگى قايشىلىقتار دا ءبىرشاما كوبەيۋدە. مىسالى، «شالا قازاق» وكىلدەرى مەن «ۇلتشىل پاتريوتتار» ءبىر بىرىنە ىلعي دا شابۋىل جاساۋدا. سوعان سايكەس «شالالاردى» ورىس تىلدىلەر قولداسا، «ۇلتشىل پاتريوتتاردى - قازاقشا سويلەيتىندەر. وسىدان كەلىپ شىعاتىن سۇراق: اركىم ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىن اقتاپ وتىرعان جوق پا؟ ءسىز قالاي ويلايسىز؟
- قازىر، مەنىڭشە، قازاق سوتسيۋمى ىشىندەگى لينگۆيستيكالىق جانە دۇنيەتانىمدىق داۋلار وتكىرلىگىنەن ايىرىلعان سياقتى. الەۋمەتتىك جانە رەگيونالدىق قايشىلىقتار قوعامىمىز ءۇشىن ماڭىزدىراق بولىپ تۇر. سونىمەن بىرگە، ەل ىشىندەگى بارلىق الەۋمەتتىك قاتپارلار ساياساتتانعان، ونىڭ ىشىندە قازاعى دا بار. وسىنداي جاعدايدا ءار توپتىڭ ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىن اقتاۋ جونىندە ايتۋ جونسىزدەۋ بولار ەدى. ماسەلە ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىن، تىرشىلىك كەشۋ عۇرپىن اقتاۋدا ەمەس، ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ الەۋمەتتىك قاتپارلارىنىڭ مادەني، ساياسي جانە ەكونوميكالىق ايىرماشىلىعىندا. قازاقتىلدىلەردىڭ تالاپتارى مەن ورىستىلدىلەردىڭ وعان جاۋابى قازاق ءتىلى اكىمشىلىك-حۇقىقتىق جانە عىلىمي-تەحنيكالىق ماعىنادا ورىس تىلىمەن ءىس جۇزىندە تەڭەسكەنگە دەيىن جالعاسا بەرەدى، ال ونداي دەڭگەيگە قازىر كۇشتەسەك تە جەتە المايمىز. ماقسات پەن مۇددە تۇرعىسىنان مەن قازاقتىلدىلەردىڭ جاقتاسىمىن، ويتكەنى قازاق ءتىلى مەن ونەرىندە ليبەرالدى دۇنيەتانىمنىڭ زور كوركەم پوتەنتسيالى جاتىر، بىراق وسى ماقساتتى ماتەريالداندىرۋ جانە جۇزەگە اسىرۋ جاعىنان - ورىستىلدىلەردىڭ جاعىندامىن. ويتكەنى ەجەلگى داستۇرلەرىڭىزدى تىرىلتكىڭىز كەلسە، ونى قازاقتاردىڭ جانە وزگە ۇلتتاردىڭ داستۇرلەرىنە زيان كەلتىرۋ ارقىلى تىرىلتۋگە بولمايدى. بۇل كونفليكتتىڭ قۋاتىن قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن، ونەرى مەن ءبىلىم بەرۋ سالاسىن مودەرنيزاتسيالاۋعا جۇمساعاندا تيىمدىرەك بولار ەدى.
- «شالاقازاقتار» پروبلەماسى ۇرپاق اۋىسۋىنا بايلانىستى جانە بارلىق «سوۆوكتان» شىققاندار ءولىپ بىتكەندە، ول ءوز-وزىنەن جوق بولادى دەگەن پىكىر بار.
- ءبىز ءبارىمىز «سوۆوكتانبىز»، 1991 جىلدان باستاپ تۋعاندار بولماسا. بىراق وكىنىشكە وراي، نەمەسە باقىتىمىزعا ما، بۇل قاتە پىكىر. ول گلوبالدىق تىلدىك جانە فيلولوگيالىق ترەندتەرگە قايشى كەلەدى. بىزگە ەڭ جاقىن ەلۋ جىل بويى حالىقارالىق جانە سوعان ساي ەتنوسارالىق قاۋىشۋدىڭ ءتىلى بولىپ تەك بەس ءتىل قالادى: اعىلشىن، يسپان، ورىس، قىتاي جانە ءۇندى تىلدەرى. نەمىس جانە فرانتسۋز تىلدەرى سياقتى، قازاق ءتىلى دە وندا جوق. سوعان سايكەس، ەگەر قازىرگى قازاق ۇلتى تۇتاستاي قازاقستاننىڭ بارلىق وزگە ەتنوستارىمەن بىرگە قازاق ءتىلدى بوپ شىقسا دا، ول ءبارىبىر ورىس تىلىندە سويلەۋىن قويمايدى. اقپاراتتىق قوعام دامىعان سايىن قازاقستانداعى «ناعىز» بەن «شالا» اراسىنداعى ازىرشە بار شەكارا ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىنەن ايىرىلادى. چەستەرتون ايتقانداي، «ءوز ۇيىڭە تەك ۇيدە وتىرا بەرمەي، بۇكىل الەمدى شارلاپ جەتكەن دۇرىس». ەڭ باستىسى - ءۇيدىڭ ءوزىن ساقتاپ قالۋ; قازاق ءتىلى مەن ۇلتتىق يدەيانى (ۇلتتى ينتەگراتسيالايتىن باستاۋدى، حالىق ىشىندەگى بىرلىك رۋحىن) جانە ولاردى وركەنيەت جەتىستىكتەرىمەن بايىتۋ.
- ءسىز ۇلتشىلدىق دەپ نەنى سانايسىز؟ جالپى ۇلتشىلدىقتان جاقسىلىق نىشانىن كورەسىز بە؟
- ۇلتشىلدىقتىڭ نەگىزى بەلگىلى ءبىر ۇلتتىق قۇرىلىمنىڭ ۇلت بولۋعا تالپىنىسى، ياعني بارلىق وزگە ۇلتتار وسى ۇلتتىڭ وكىلى سانالاتىن جانە سوعان سايكەس وسى ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ تولىقحۇقىقتى ازاماتى بولىپ تابىلاتىن ءوز مەملەكەتىنە قول جەتكىزۋ. ءتىپتى سالىستىرمالى تۇردە «مونوەتنيكالىق» ەلدەردە دە ۇلتتىق مەملەكەت جالپىازاماتتىق بولادى. وسىمەن ۇلتشىلدىقتىڭ ۇلت قۇرۋداعى جاعىمدى ءرولى بىتەدى. ال، وزگە جاعدايدا، ناقتىلاي ايتساق، ۇلتشىلدار ماقساتىنا جەتكەننەن كەيىن، قازاقستانداعى ۇلتشىلدىق دەسترۋكتيۆتى، بۇزۋشى ءرول وينايدى جانە سوعان بايلانىستى مۇلدە قادىرسىز بوپ قالادى. سەبەبى، ۇلتشىلدار وزگە تىلگە تيىم سالىپ، تيتۋلدى ەمەس ۇلتتىڭ ازاماتتارىن مەملەكەتتى باسقارۋعا جىبەرگىسى كەلمەيدى. وسى ارادا ايتا كەتەيىن، ەۆروپالىق ۋلتراوڭشىلداردىڭ بەلسەندىلىگى مەمەلەكەتكە ىقپال ەتسە، ول مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەيدى. ال، قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ تەگەۋرىندى ۇراندارى دەرلىك ءىس جۇزىندە مەملەكەتكە قارسى باعىتتالعان. ولار ءورىستىلدى تۇرعىنداردى ەميگراتسياعا ءماجبۇر قىلادى، ونىڭ ىشىندە شالاقازاقتار دا بار. بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي پوزيتسيالارىنا وراسان زور سوققى بولادى. سوندا ءبىز ۇلتشىلدار ارقاشان كۇرەسۋگە ءتيىس تاۋەلسىزدىگىمىزدەن ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن. باقىتىمىزعا وراي، قازاقتار ارقاشاندا الەمگە اشىق تۇلعا بوپ قالادى، ويتكەنى ولاردا، كاز'اكتاردا، جالپىازاماتتىق قاۋىمداستىقتىڭ، «الاش» قازاقىلىق وداعىنىڭ يدەياسى ءتىرى. الەۋمەتتىك ۇيىمداسۋدىڭ جوعارعى جانە امبەباپ قالىبى رەتىندەگى مەملەكەتتى جاساۋ وتە قيىن، بىراق قيراتۋ وڭاي، سەبەبى ءاربىر ەتنوس ءوزىنىڭ اكىمشىلىك بولەكتەنۋىنە تالپىنادى، ۇلتشىلدىقتىڭ مازمۇنى دا وسى ەمەس پە؟ ۇلتشىلدىق «اكىمشىلىك جانە ەتنوستىق شەكارالاردىڭ ءبىر بولۋىنا» تالپىنادى، ال ءوزىنىڭ دەسترۋكتيۆتى، ازعان كەزەڭىندە ەتنوكراتيكالىق، ءتىپتى مونوەتنيكالىق مەملەكەت بولۋعا تىرىسادى. ءسويتىپ، مەملەكەت ءىس جۇزىندە قانداي قاۋىمداستىق بولسا دا، ءوزىنىڭ ەتنوتەرريتوريالدىق بولىكتەرىنىڭ مادەني وزگەشەلىگىن قالا ي بولەكتەسە دە، ول دا قوعامنىڭ بولشەگى رەتىندەگى ەتنوس سياقتى وڭاي جوق بولادى. سوڭعى كوزگە ۇراتىن ۇلگى رەتىندە كەشەگى شىعۋ تەگى جاعىنان ورىس ۇلتتىق مەملەكەتىنىڭ تىرەگى بولىپ تابىلعان كەڭەس وداعىنان بەلارۋس («اق رۋس») جانە ۋكراينا («كىشى رۋس») سىندى تاريحي بەلگىلى ەتنوبولشەكتەردىڭ ءبولىنىپ شىعۋى كسرو پرەزيدەنتىنەن تىس رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتىن دۇنيەگە اكەلدى. ارينە، بۇل بولىنۋشىلىككە بۇدان دا تەرەڭ نەگىزدەر مەن سەبەپتەردىڭ بولۋى تۇسىنىكتى. بىراق الگى پروتسەسستىڭ ناقتى كورىنىسى مىنادا قانشا ناقتى مەملەكەت بولسا دا مەملەكەت ەتنوسقا قاراعاندا وتە ورنىقسىز بولىپ كەلەدى. ايتپاقشى، مەملەكەت قىزمەتىنىڭ قاتارىنا ەتنوستاردىڭ تەكە-تىرەسىنەن تۋىندايتىن «مادەنيەتتەر كونفليكتىن» شەشۋ دە كىرەدى. قازاقستاننىڭ قازاق ۇلتىن جانە بارلىق وزگە ەتنوستارىن بىرىكتىرەتىن ۇلتتىق يدەيانىڭ نەگىزى - «قازاقىلىق» سىندى الەۋمەتتىك ينستيتۋتتىڭ رىتسارلىق، دەگدار رۋحى جانە داستۇرلەرى. كوشىپ-قونۋدىڭ جوعارعى جانە جەكە (اۋىلدىق) فورماسى رەتىندەگى قازاقىلىقتا قازاق حالقى مەنتاليتەتىنىڭ بار ءمانى كورىنىپ تۇر. بۇل نۇسقا رىتسارلىق ەركىندىكتىڭ، جەكەتۇلعالىق اشىقتىق پەن ۇجداندىلىقتىڭ جانەدە تۋا بىتكەن ينتەرناتسيوناليزمنىڭ ۇلگىسى بولدى. قازاقتاردىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزىندە ارقاشاندا قوعامدىق كەلىسىمنىڭ ءپرينتسيپى جاتتى.
- ءتىل تاقىرىبىن جالعاستىرساق: راديك تەميرگاليەۆ كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى بولعاندا، وعان قازاق تىلىندە سويلەيتىن جۋرناليست ءتيىستى: «ءتىلدى بىلمەي حالىق تاريحىن قالاي زەرتتەۋگە بولادى» دەپ. شىنىمەن، قالاي؟
- وكىنىشكە وراي، بۇل عىلىمدى قاراستىرۋدىڭ ءبىرشاما انايى ءتاسىلى. بۇل قاتتى دەنەلەر فيزيگىنەن «سەن ءوزىڭ دە قاتتى دەنە بول»، پسيحياتردان «سەن ءوزىڭ پسيح بول»، نەمەسە بيزنەس تەورەتيگىنەن «سەن ءوزىڭ بيزنەس پراكتيگى» بول دەپ تالاپ ەتۋمەن بىردەي. نەمىس ۆيلگەلم رادلوۆ ورىس ءتىلىن ءمىنسىز بىلمەگەن شىعار، بىراق قازاق ءان ونەرىن ساقتاۋ ءۇشىن ءتور توككەن پولياك زاتاەۆيچتەن ول كەم ەڭبەك سىڭىرگەن جوق. ارينە، تاريحىن زەرتتەپ وتىرعان حالىقتىڭ مادەنيەتىن جانە ەڭ الدىمەن ءتىلىن بىلسەڭ، ول كەز كەلگەن زەرتتەۋدى تەك بايىتادى، بىراق، كەيبىر وزگەشە فولكلورلىق تىلدەردى بىلمەۋ ونى ءتىپتى وزگە تىلدەردە جازىلعان تاريحي قايناركوزدەردەن بىلۋگە بولمايدى دەگەن ءسوز ەمەس. اسىرەسە، بۇل داڭقتى تاريحى بار، بىراق سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن ءوز جازۋى بولماعان قازاقتارعا قاتىستى. سوندىقتان ءبىز ونى ورىس تىلىندە جازىلعان، نەمەسە اۋدارىلعان قايناركوزدەردەن وقيمىز. قۇدايعا شۇكىر، رەسەي كەزىندە مۇنى جاساپ ۇلگىردى. ءبىزدىڭ قازىرگى بيۋدجەتكە جانە ءبىزدىڭ فيلولوگيانىڭ تەحنيكالىق جاعدايىنا قاراعاندا، ءبىز مۇنىڭ بارلىعىن جاقىن ءجۇز جىلدا ەڭ كەمى ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارا الامىز با، ءاي، قايدام... ەندەشە، ەڭ قىزىعى قازاقستان تاريحىن ورىس ءتىلىنسىز زەرتتەۋ مۇمكىن ەمەس. بىزدىڭشە، جۇمىستىڭ ودان گورى ماڭىزدى جانە اۋقىمدى مايدانى بار - قازاق تاريحىن ۇلتتىق يدەيانى اشۋ بارىسىندا ورناتۋ جانە پايىمداۋ. مىنە، قازاقشاسى دۇرىس تاريحشىلاردى، فيلوسوفتاردى، فيلولوگتاردى، مادەنيەتتانۋشىلاردى وسىعان جۇمىلدىرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ قور وسى قاتپاردى تەك قازا بەرگىسى كەلەدى...
- كەزىندە جومارت ەرتاەۆ ەلىمىزدى پاكىستان، اۋعانستان سياقتى ەلدەرمەن تەڭەستىرمەس ءۇشىن "ستاننان" "كازاحياعا" رەبرەندينگ2 جاساۋ كەرەك دەپ ەدى. مەنىڭشە، قازىر ەش رەبرەندينگ كومەكتەسە المايتىن سياقتى، ويتكەنى ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ءوزى سول «ستاندار» كەڭىستىگىنە تەز كوشىپ بارا جاتقانداي.
- ەڭ جاقسى رەبرەندينگ قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىر دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى. ال جالپى، مەن ءبىزدىڭ ەل اتاۋىنداعى جۇرناقتار ءمانىن ونىڭ مازمۇندى رەبرەندينگى ءۇشىن اسا زورايتپاس ەدىم. ەل اتاۋىندا جۇرناق ماڭىزدى ەمەس، اتاۋ ءبىزدىڭ حالىقتىڭ تابيعاتى مەن زاتىن سايكەستىرە السا، سول ماڭىزدى. مىسالى، ەگەر رەبرەندينگ كوزقاراسىنان كەلسەك، ءبىزدىڭ ەلدىڭ كازاكستان (نەمەسە كازاكيا) اتالعانى ارتىق بولماس ەدى، ەڭ باستىسى اياعىندا قازاق اتاۋىنداعىداي «ك» تۇرۋى كەرەك، سوندا ءبىز ءبىزدىڭ حالىقتىڭ قان جاعىنان تۋىسقاندىعىن ەمەس، قازاقىلىق الەۋمەتتىك ينستيتۋتىنان، ياعني كوشىپ-قونۋدىڭ اۋىلدىق، جەكەمەنشىكتىك، ەڭ جوعارعى دەڭگەيىنەن شىققانىن كورسەتەمىز جانە ورىس ءھام وزگە كازاكتاردىڭ تۇركى كازاكتارىمەن ءبىر ەكەنىنە نازار اۋدارامىز. كازاك بولۋ تەك قانا قازاقتار ءۇشىن ەمەس، قازاقستانداعى كەز كەلگەن ۇلت ءۇشىن مارتەبە. بۇل بارلىعىمىزدى بىرىكتىرەدى جانە شابىتتاندىرادى.
سۇحباتتاسقان قانات ارداگەروۆ.
قازاق تىلىنە اۋدارعان اۋەزحان قودار.
«گودونى كۇتۋدە» (1949) - ءابسۋرديزمنىڭ كلاسسيگى، يرلانديا دراماتۋرگى سەميۋەل بەككەتتىڭ پەساسى. ونىڭ كەيىپكەرلەرى بۇكىل پەسا بويى ءومىرى كەلىپ بولمايتىن بەلگىسىز ءبىر گودونى كۇتەدى.
2 رەبرەندينگ (اعىل.) - برەندتى وزگەرتۋ جونىندەگى ءىس شارالار جۇيەسى.
P.S. «قازاقستانداعى ۇلتشىلدىق دەسترۋكتيۆتى، بۇزۋشى ءرول وينايدى جانە سوعان بايلانىستى مۇلدە قادىرسىز بوپ قالادى. سەبەبى، ۇلتشىلدار وزگە تىلگە تيىم سالىپ، تيتۋلدى ەمەس ۇلتتىڭ ازاماتتارىن مەملەكەتتى باسقارۋعا جىبەرگىسى كەلمەيدى. وسى ارادا ايتا كەتەيىن، ەۆروپالىق ۋلتراوڭشىلداردىڭ بەلسەندىلىگى مەمەلەكەتكە ىقپال ەتسە، ول مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەيتىن بولادى».
«...قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ تەگەۋرىندى ۇراندارى دەرلىك ءىس جۇزىندە مەملەكەتكە قارسى باعىتتالعان. ولار ءورىستىلدى تۇرعىنداردى ەميگراتسياعا ءماجبۇر قىلادى، ونىڭ ىشىندە شالاقازاقتار دا بار».
وسى جانە وزگە دە ويلار «اسپانداۋ» عىلىمي - ءبىلىم بەرۋ قورىنىڭ پرەزيدەنتى قانات نۋروۆ مىرزانىڭ اۋزىنان شىعىپ وتىرعانىن ەسكەرتەمىز. وسىعان وراي ۇلت جانە ۇلشىلدىق ماسەلەسىندە سان ءتۇرلى كوزقاراستار مەن پىكىرلەردىڭ بولا بەرەتىندىگىن جانە سونىڭ ءبارىن وقىرمانىمىزدىڭ تانىپ ءبىلىپ جۇرگەنىن قالايتىنىمىزدى قاداپ ايتقىمىز كەلەدى. ەكىنشى تاراپتاعى پىكىرگە قۇلاق اسۋ، سوعان وراي ءوز بويىنداعى ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ دالەل مەن دايەك تىلىندە سويلەۋ قازاق بالاسىنىڭ قادىرىن ارتتىرماسا، كەمىتپەيدى.
«اباي-اقپارات»
