قازاقتا «ابىز» دەگەن ادەمى ۇعىم بار. بۇل ءوزى جاي عانا قارتايعان ادامعا ەمەس، ەلىنە، جۇرتىنا تۇتقا بولا الاتىن، ومىردەن كورگەن-بىلگەن، كوكەيگە تۇيگەنى كوپ، كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى بولاتىن جانعا قاراتا ايتىلاتىن ءسوز شىعار دەپ ۇعامىز بۇگىنگىلەر. البەتتە الاشتىڭ تاريحىنداعى ابىزداردان ءبىز بىلەتىندەر ارىدە قورقىت اتا مەن مايقى بي، بەرىرەكتە «كومەكەي اۋليە» بۇقار جىراۋ شىعار. ولاردىڭ ەلگە ەتكەن قىزمەتتەرى دە، ۇزاق عۇمىرلارى دا، ۇرپاعىنا قالدىرعان مۇراسى دا ابىزعا لايىق. دەگەنمەن XXI عاسىرعا دا قازاق ابىزسىز جەتپەگەن ءتارىزدى. ارينە، بۇل جەردە ءبىز ادەبيەتتەگى الىپتارىمىزدىڭ ءبىرى جايلى ايتىپ وتىرمىز. ول - ابەڭ، ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆ. ابەڭدى قازاققا تانىستىرىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. بىراق «قان مەن تەردەگى» ەلامان، تاڭىربەرگەن، اقبالالاردى تانيتىن، «سوڭعى پارىزداعى» جادىگەر، ءازىم، باكيزاتتاردى بىلەتىن كوزىقاراقتى وقىرمان كوزى ءتىرى كلاسسيكتەن ءالى دە سونى شىعارمالار كۇتەتىنى وتىرىك ەمەس. الايدا سەكسەننىڭ سەڭگىرىنەن اسىپ، توقسان جاستى القىمداپ قالعان قارت جازۋشىنىڭ شىعارما جازباعانىنا دا جيىرما جىل بولعان ەكەن. تەك كوبىنە ءوزىنىڭ بۇرىنعى جازعاندارىن قايتا وڭدەپ، تۇزەتۋمەن عانا كەلەدى. بىراق قازاق ەلىندە ۇلتتىڭ تاعدىر-تالايىنا قاتىستى ماسەلەلەرگە، مەملەكەتتىك ءتىل، ۇلتتىق مۇددە، مادەنيەت پەن ادەبيەت، ءتۇرلى ساياسي جاعدايلارعا قاتىستى ءوز ۇستانىمىن ايقىن بايقاتىپ، تالاي مارتە حالقىنىڭ جوعىن جوقتاپ، كەم-كەتىگىن تۇگەندەۋدە الدىڭعى ساپتا كەلە جاتىر.
«سۇتپەن كىرگەن مىنەز، سۇيەكپەن كەتەدى» دەيدى قازاق. قالامگەرلىك تە سونداي. ابەڭنىڭ بويىنداعى جازۋشىلىق دارىن قالايدا تىنىم تاپقىزبايتىن ءتارىزدى. ونىڭ ۇستىنە قالامگەردىڭ كوپتى كورگەنى تاعى بار. قازاقتىڭ كلاسسيك جازۋشىلارى عابيت مۇسىرەپوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابيدەن مۇستافين سىندى الىپتاردى كورگەن جان ول. ءوزىنىڭ دوس-جاراندارى دا وسال ەمەس ەدى. ابەڭ قالتاي مۇحامەدجانوۆ، تاحاۋي احتانوۆ، زەينوللا قابدولوۆ، سالىق زيمانوۆ سىندى قازاقتىڭ مارقاسقالارىمەن دوس بولدى. قالامگەردىڭ ءوزىنىڭ دە، دوستارىنىڭ دا، زامانداستارىنىڭ دا عۇمىرناماسىندا ءبىز ونەگە تۇتاتىن قاسيەتتەر از ەمەس. ولاردىڭ كەز كەلگەنىنىڭ ءومىر جولى ءبىر-ءبىر تاريح.
جالپى، ەستەلىك جازۋ - ءبىزدىڭ ادەبيەتتە ءوز الدىنا بولەك جانر دەسە دە بولادى. ەندى قازاق ادەبيەتىندەگى سانالۋى ەستەلىك اڭگىمەلەردىڭ قاتارىن ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ قالامىنان شىققان دۇنيەلەر تولىقتىراتىن شىعار. قالامگەر ءوز زامانداستارى، تۋىپ-وسكەن ولكەسىنىڭ ەل اۋزىندا جۇرگەن ارعى-بەرگى تاريحى تۋرالى جازىپتى. بايقاساڭىز، ابەڭنىڭ بۇل ەستەلىك ءاڭگىمەلەرى دە وزگەشە. ادەمى ءازىل، قازاقى قالجىڭ ارالاستىرا وتىرىپ، اتادان بالاعا جەتكەن اڭگىمەلەردەن باستاپ، ءوزى كۋا بولعان وقيعالار مەن ارالاسقان ازاماتتار جايىندا بايان ەتەدى.
«جاقايىم، ىلگەرىدە ايتقانداي، قازىر ەكىگە بولىنەدى: «سىر جاقايىم»، «قىر جاقايىم». ءبىز قىر جاقايىمعا جاتامىز. «قان مەن تەر» العاش ورىس تىلىنە اۋدارىلعاندا بەلگەر ەكەۋمىز سوزبە-ءسوز اۋدارمادان قاشىپ، ماعىنالىق، ماندىك جاعىن كوبىرەك ويلادىق تا، اقىرىندا «مورسكوي جاقايىم»، «سۋحوپۋتنىي جاقايىم» دەگەن بالاماعا توقتالعانبىز...»
ال كەرەك بولسا، قازاق رۋلارىنىڭ ءوزى «مورسكوي» جانە «سۋحوپۋتنىي» اتالادى ەكەن ءا؟! ابەڭ ءوزىنىڭ اتا-تەگى جايلى اڭگىمەلەي وتىرىپ، جاقايىم اتالعان رۋدى ورىس تىلىندە قالاي اتاعاندىعىن وسىلاي ەسكە الادى. استارىندا ءبارىبىر ءازىل جاتسا دا، سويتە تۇرا انا ءتىلىمىزدىڭ قۇنارىن بايقاتادى بۇل اڭگىمە.
«شپيلكانىڭ جاڭا شىققان كەزى عوي; قىپشا بەل، قاعىلەز كەلىنشەكتەردىڭ انە ءبىر كىسى قىزىققاندا تاماعىما تۇرىپ قالار-اۋ دەپ قورىقپاي، شپيلكاسىمەن قوسىپ جۇتىپ جىبەرەردەي ءسۇپ-سۇيكىمدى اياق بولسا ءبىر ءسارى، ال قوڭ ەتىنەن جارىلايىن دەپ تۇرعان قايسىبىر تۇيەنىڭ جارتى ەتىندەي جەڭگەيلەر شپيلكا كيسە قۇرىدىق; ولار تەرەزەنىڭ الدىنان قازىقتاي تەمىر تاقامەن تاس كوشەنى تەپسىنىپ باسىپ وتكەندە تاس توبەڭدى تەسىپ جىبەرە جازدايدى...» قالامگەر وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارى سانگە اينالا باستاعان اياقكيىم تۋرالى اڭگىمە ايتادى ءبىر ەستەلىگىندە. دوسى زەينوللا قابدولوۆ تۋرالى جازعان ەستەلىگىندە: جاستىقتىڭ جالىندى شاعىن بىرگە وتكىزىپ، سوعىستان كەيىنگى كەزەڭنىڭ قيىندىقتارىن بىرگە كوتەرگەن دوسى جايىندا جازا وتىرىپ، سول كەزدەگى قوعامدا بولىپ جاتقان وزگەرىستەرگە دە توقتالا كەتەدى. ءتىپتى ابەڭنىڭ بۇل ەستەلىكتەرى دە ادەتتەگى ەستەلىكتەردەن وزگەشە شىعىپتى. قازاقى ءازىل مەن استارلى اڭگىمەلەردى ايتپاعاننىڭ وزىندە، بۇل ەستەلىكتەر ءبىر عانا كۇننىڭ وقيعالارىن سۋرەتتەپ وتىرىپ، تۇتاس ءبىر كەزەڭ جايىندا ءسوز ەتەدى. ءبىزدى قايران قالدىرعان تاعى ءبىر ماسەلە، ابەڭنىڭ وسىدان ەلۋ-الپىس جىل بۇرىنعى وقيعالاردى ءبىر-ەكى كۇننىڭ الدىندا عانا بولعانداي ەستە ساقتاۋى. ءتىپتى كىمنىڭ نە ايتقانىنا دەيىن اڭگىمەلەيدى. «زەينۋللا دوس» دەگەن اڭگىمەسى بار ابەكەڭنىڭ. سوندا: «جاكەڭنىڭ ءبىر جاقسىسى، بۇلدانبايدى ەكەن. ۇستەلدە بۇرقىراپ جاتقان قاعازدىڭ اراسىنان ءبىر بەتىن الدى دا، قىزىل ماقپال تاقيالى باس، بۇرىنعى بۇرىنعى ما، ەندى تىپتەن شىبىنداعان اتتاي، ەكى يىقتىڭ اراسىندا ءبىر وڭعا، ءبىر سولعا شايقالىپ، ءوزى دە شايقالاقتاپ وتىرىپ وقي ءجونەلدى... سارانجاپ سالا قۇلاش سارى اتتىڭ ساۋىرىنا ساپالاق قامشىمەن سارت ەتكىزىپ سالىپ قالدى دا، الدىندا سۇلاپ جاتقان سارى جالعا شىقسا، ار جاعىندا اق شوقى التىن كۇندى باسىنا ءشىل-ا-پ-ا قىپ كيىپ الىپ تۇر ەكەن. ال كانە بۇعان نە دەيسىز؟ ءبىز جاتتىق تا ماقتادىق» دەيدى. استارىن وزدەرىڭىز ۇعىنا بەرىڭىزدەر. بۇل ەستەلىكتەردى ءوزگەشە دەۋىمىزدىڭ سىرى وسىندا. قالامگەر بۇل ەستەلىكتەرىن ءباسپاسوز ارقىلى وقىرماندارعا ۇسىنۋدى ءجون ساناسا كەرەك. وقىلىق ءبارىمىز. ويتكەنى بۇل ەستەلىكتەر دە عاسىر شەجىرەسى.
ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆ: جاقايىم جاقايىمدار
***
ءيا، بىرەۋ بىلەر، بىرەۋ بىلمەس، ءبىزدىڭ ەجەلگى اتا قونىسىمىز سىرداريانىڭ تەڭىزگە قۇيار ساعاسى بولاتىن; دالىرەك ايتقاندا، ارال مەن قازالىنىڭ ەكى اراسىن الىپ جاتقان كەڭ القاپ; ونان دا كورى دالىرەك ايتقاندا، سول ەكى قالانىڭ اراسىن الىپ جاتقان الگى كەڭ القاپتىڭ ناق تەڭىزگە تىرەلەر جەردەگى اينالا ءتوڭىرەگى جالاڭاش ميداي جازىق دالادا جاپادان-جالعىز ءوزى وتكەن-كەتكەنگە سونادايدان مويىن سوزىپ «مەن مۇندالاپ» تۇراتىن اق تۇمسىق ايقاي شوقى. ونى وسى ءوڭىر... ءجا، ونى كەيىن وزدەرىڭ دە بىلە جاتارسىڭدار.
ال زاۋدە ءبىر جولاۋشى تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، ات باسىن ىركىپ:
- مىنا قاڭقيعاندارىڭ نە؟ - دەسە:
قايسىبىرەۋلەر بۇنى وزىنشە الدەقانداي كورىپ، اۋزىن تولتىرىپ:
- اق-شا-ا ت-ا-ۋ عوي، - دەر ەدى.
ال ەگەر الگى جولاۋشى ونان ءارى قازبالاپ:
- ۋا-ا، قاي اتانىڭ جەرى؟ - دەسە:
ە-ە، وندا مىنا جاقتان باسقا بىرەۋلەر شىعار ەدى دە، ءازازىل شايتان تۇرتكەندەي، ءبۇيىرى بۇلك ەتە تۇسەر ەدى; سوسىن جاۋاپ قاتپاس بۇرىن مۇرنىن كوتەرىپ، ءسوزسىز ءتۇردە مىقتاپ ءبىر مىرس ەتەر ەدى دە:
- ءوزىمىز الدەقانداي كورەتىن... ءال-گ-ءى اعا بالاسى جاقايىمداردىڭ جەرى، - دەر ەدى.
ءجا، مەيلى! دەسە دەسىن! وۋ-ۋ، قازىرگىدەي جۇرتتىڭ اۋزى دا، قولى دا بوستان زاماندا قاي تەنتەك نە دەمەيدى؟! نە دەگەن قاي تەنتەكتىڭ اۋزىنا كىم قاقپاق بوپ جاتىر؟! كوپ بولسا، مىناۋ دا الگى ءبىزدىڭ قىتىعىمىزعا تيگىسى كەپ، ءتىلى قىشىپ جۇرەتىن قىرشاڭقى بىرەۋ شىعار. كىم ءبىلسىن، الدە ناعاشىلى- جيەن، ىلىك-شاتىس بىرەۋ مە؟ ول ءشىركىندەردىڭ جايى بەلگىلى. ولار جايشىلىقتا دا ۇرىنارعا قارا تاپپاي، قيماسى قىشىپ جۇرەدى. ونى ايتاسىڭ-اۋ، ءوزىن ىلعي دا ەنشىسى بولىنبەگەندەي كورىپ، ءبالسىنىپ جۇرەتىن الگى ءبىر قايمانا قازاقتىڭ الدىندا سىباعالى ءبىر شايى مەن سىباعالى ءبىر اسىم قوناقاسى كۇتىپ تۇرعانداي كورىپ ەركەلەپ جۇرەتىندەرىن قايتەرسىڭ؟! ونداي، بۇتقا تولىپ بۇلدانىپ جۇرەتىندەر جولى ءتۇسىپ ۇيىڭە كەلە قالسا، قاي قازاق ونى قۇدايى قوناق كورىپ قول قۋسىرىپ قارسى الماعان؟! ەندەشە، سول قازاق تالتاڭداپ تورىڭە شىعىپ، توبەدەي بوپ وتىرىپ العاسىن، ىشكەن اسىن ءبىلىپ، جايىنا قاراپ وتىرماي، ار جاق، بەر جاعىڭدى قازبالاپ ءجون سۇراسا باستاعاندا، اپىر-اي، قارىن بولە بوپ شىعاتىنىن قايتەرسىڭ؟! ار جاعىن ايتپاسا دا بولادى. ءاپ-ساتتە كوڭىلدەرى جاراسىپ، اپاق-شاپاق بولا قالعان قازەكەمنىڭ بالاسى ءوزارا اڭگىمەسىنە اجىك-كۇجىك ءازىل-قالجىڭ ارالاسپاسا، ىشكەن اسى بويىنا جۇقپايتىن ەجەلدەن قىلجاقباس، ساكاكۋ، سايقى-مازاق ەل ەمەس پە ەدىك، ءبىر كەزدە!
ءوز باسىم اۋىل-ءۇي اراسىنداعى ونداي-پۇنداي ءازىل-وسپاققا الشىي قويماۋشى ەدىم. ول كەزدە جانە جاس ەدىك قوي. وزگەنى قويعاندا، دۇنيەنىڭ وزىنە شىكىرەيىپ شەكەڭنەن قارايتىنسىڭ. اۋىل-ءۇي اراسىنداعى ونى-پۇنى بىردەڭەلەردى ەلەمەي، ءتىپتى ەلەستىرمەي كوبىنە كۇلكىگە جەڭدىرىپ، باسىڭ قايقايىپ جۇرە بەرمەۋشى مە ەدىك؟!
قازىر عوي... قۇرىسىن، كارىلىك ءشىركىننىڭ نە وڭعانى بار؟! كوڭىلىڭە جاقپاسا، كىلتيە قالاسىڭ. كىنامشىلسىڭ بە، شامشىلسىڭ با، ايتەۋىر كىدىسىڭ. ايتەۋىر، ءبىر ءسوزدى باسىڭنان اسىرماي، شىنى ءشولمەكتەي شاتىر ەتۋگە ءازىر تۇراسىڭ. ونىڭ ءۇستىنە، انا اعايىنداردىڭ دا وڭىپ تۇرعانى شامالى. ءبىز جاقتان ءبىر ىلگىش ىزدەپ، جابىعىڭنان سىعالاپ جىلتىڭداپ ءجۇرگەندەرى. ءوزىمىز بولسا ءبىر ءسارى، ويباي قۇداي-اۋ سۇيەگى الدەقاشان قۋراپ قالعان اتامىزدا نەسى بار؟ كورمەيسىڭ بە، جاڭادا ءجون سۇراعان جولاۋشىعا ءجونى ءتۇزۋ دۇرىس جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا، ءسوز اراسىنا تاعى دا ءبىزدى قىستىرىپ: «الگى، ءوزىمىز الدەقانداي كورەتىن...» دەپ، ءجون-جوسىقسىز شابىڭنان ءتۇرتىپ، شامىڭا تيەتىنى قالاي؟
جارايدى، قيماسى قىشىپ بارا جاتسا، كوزى تىرىلەرىمىز بار ەمەس پە؟! ءولى ارۋاقتا نەسى بار؟ «الگى... اعا بالاسى جاقايىم» دەپ... ءاي! ءاي، ول نەمەنىڭ سونى ايتقاندا مۇرنىن كوتەرگەنى نەسى؟ وماي... وماي شىركىن، مۇرنىنا قۇرت تۇسكەن تۇيەدەي، اناۋ-مىناۋ ەمەس، كەڭسىرىگى جارىلارداي مىرس ەتكەنى قالاي؟ ءاي، سونىسى نە؟ ءبىزدى موشقاعانى ما، مىسقىلداعانى ما؟
ءيا-ءا، كوپ بولسا، سوندا-عى-س-ى-ى... ءوزدەرىنىڭ اتالارىنىڭ انە ءبىر ەنشى ايىرىپ، جەر بولىسكەندە ءبىزدىڭ قۋلىق-سۇمدىقتى بىلمەيتىن ۇلى اتامىزدىڭ اڭقاۋلىعىن پايدالانىپ، الداپ سوققاندارىنا ءماز بولا ما؟ سولاي ما، ءاي-ي؟
راس، قازاق ءۇشىن قاشاندا جەر اشۋى - جان اشۋى. بىراق ءتۇبى ءبىر تۇرتپەيدى ەمەس پە؟! ويباي، قۇداي-اي، اتالاس اعايىن اراسىندا جۇرەتىن ونى، پۇنى اشۋ دا، رەنىش تە ۇزاققا بارماۋشى ەدى عوي. بۇگىنگى اشۋ ءبىر ۇيىقتاپ تۇرعاسىن ەرتەڭىنە ۇمىت بولاتىنى قايدا؟ سول شالداردىڭ باۋىرىنان ورگەن كەيىنگى ۇرپاقتاردىڭ اراسىندا جۇرەتىن ءازىل-وسپاقتىڭ ار جاعىندا ءزىلى جوق، ءزارى جوق دەسەك تە، ال ەگەر ول ادەتكە اينالعاندا ادامنىڭ نامىسىنا تيەدى ەكەن.
اپىر-اي، اعايىننىڭ ازارىنا شىداساڭ دا، بەزەرىنە قايتىپ توزەرسىڭ؟!
باسقالار بولسا، الدەقاشان ۇمىتار ەدى. ال بۇلار ۇمىتپايدى. رەتى كەلگەندە وسىلاي الدىڭنان شىعارىپ، بىزگە ءبىر ۇپايدى ارتىق ساپ، شىركىن نەمەلەر، سوعان وزدەرى كادىمگىدەي ءماز بوپ ىرجالاقتاپ كۇلەتىندەرىن قايتەرسىڭ!
ايتسا دا، قۇرىپ قالعىر سول ءوزى... و باستا قالاي بوپ ەدى؟ ءيا! ءيا، ايتقانداي... قاي زاماننان ىرگەلەرى اجىراماي، كوشسە بىرگە كوشىپ، قونسا بىرگە قونىپ، ىدىس-اياعى دا، ىرىسى دا ارالاسىپ كەتكەن اتالاس اعايىننىڭ ءبىر زاماندا باسىنا باس، مالىنا مال قوسىلىپ، وركەنى وسپەۋشى مە ەدى. وركەنى وسكەن ۇرپاقتىڭ ءۇرىم-بۇتاعى كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ەنشى الىساتىن ەدى عوي. ءيا، سول جولى دا ەكى جاقتىڭ شالدارى ەرتەڭ جەر بولىسپەك بوپ ۋادە بايلاسقان ەكەن-اۋ! ءبىزدىڭ شالدار ءجىبى ءتۇزۋ ءبىر جىگىتتى ورتالارىنان شىعارىپ:
- انا جاققا بىلدىرمەي بار دا، نە ويلاپ جاتقاندارى بار ەكەن، ءبىلىپ قايت! - دەپ جۇمساپ ەدى عوي. ول پاقىر دا، قايتسىن، وزىنشە بار ساقتىقتى جاساپ، انالار باس قوسىپ جاتقان ءۇيدىڭ ىرگەسىنە مىسىقتابانداپ بارىپتى - دەيدى عوي. بىراق... ءويتىپ بارعانى بار بولسىن. بار بولعىردىڭ اناۋ-مىناۋ ەمەس، تاپ ءبىر قۇنان قويدىڭ قۇيرىعىنداي بوكسەسى ءبىر جاقتا توڭقايىپ، ال قوقىرايتىپ بورىك كيگەن باس قانشا بۇقسا دا كوش جەردەن كوزگە ءتۇسىپتى، - دەيدى عوي.
سونى كورگەندە ىشتەگىلەردىڭ كۇدايى بەرىپتى. ولاردىڭ دا تىشىراقتاعان ءبىر پىسىقايى ىرگەدە قۇلاعىن ءتۇرىپ جاتقان تىڭشى ەستىسىن دەگەندەي ادەيى داۋىسىن كوتەرىپ:
- ءبىز وسى بوسقا ارامتەر بوپ جاتىرمىز. اۋ، جاقايىم - اعا بالاسى. جول سونىكى. ەرتەڭ جەر بولىسكەندە قالاۋ دا، تاڭداۋ دا الدىمەن سوعان تيەدى. ەندەشە، كورە قال، ءبىزدىڭ تۇندە تۇسىمىزگە كىرىپ، كۇندىز كوكىرەگىمىزدى تەسىپ جۇرگەن، قايران، اقشا تاۋ ەرتەڭ سولاردىڭ قانجىعاسىندا كەتەدى، - دەپ جىلارمان بولسا، مىنا جاقتان ونان دا بەتەر تاعى ءبىر قۋمۇيىز شىعىپتى دا:
- اپىر-اي! اپىر-اي، ەندى قايتتىك؟ ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت. ارالدىڭ انە ءبىر ادام جانى توزبەيتىن اپتاپ ىستىعىندا كۇندىز ءۇيتىپ-ءبۇيتىپ جان ساۋعالاعان جۇرت كەشكىسىن سىرتقا شىعار ەدى-اۋ! ۇلكەندەر جاعى اقشا تاۋدىڭ باسىنا كوتەرىلىپ، توڭىرەككە كوز سالار ەدى عوي! سوندا، الاقان استىنان قاراعاندا الىس جاقىنداپ، جاقىن ءتىپتى بەرمەن جىلجىپ، كۇندىزگى ىستىقتان تالىقسىپ جاتقان دۇنيەگە تىرلىك قايتىپ ورالعانىن كورەر ەدى-اۋ! انە، كوكتە قۇس ۇشقان. جەردە اڭ جورىتقان. انا اۋىل، مىنا اۋىلدىڭ جاندارى قىبىرلاپ سىرتقا شىققان. يىعىنا يىناعاش ساپ سۋعا بارا جاتقان قىزدى، تەزەك تەرگەن قاتىندى كورەر ەدى.
ۋاي، كوزىم جەتىڭكىرەمەيدى. سوناۋ-ۋ، سايدان قىلت ەتكەن جولاۋشى بولدى-اۋ؟ ءوزى سالت اتتى ما، قالاي؟ پاقىر قايتسىن، تىرلىك قامى قوس ۋىس كۇركەدە تىنىش جاتقىزباي، كەشكى سالقىنمەن جولعا شىققان بولدى-اۋ، شاماسى؟! اش قۇرساق جاس بالانىڭ قامى قويا ما؟ ءوزى... كوردىڭ بە، جاڭاعىنىڭ اراسىندا ءبىر قىردان كەيىن تاعى ءبىر قىر اسىپ، سىلاڭ قاعىپ بارا جاتقان تالابىنا وراي، مىنا جاقتان ءبىزدىڭ شالدار دا اقشا تاۋدىڭ باسىندا تۇرىپ قۇدايدان وڭ ساپار تىلەپ، دۇعا باعىشتار ەدى-اۋ! ءبىز ودان دا ايرىلدىق. ەندىگى جەرگە اقشا تاۋدىڭ باسىنا ءبىز ەمەس، اعا بالاسى - جاقايىم شىعىپ، پاي-پاي، ايباتىن اسىرىپ، الشىسىنان ءتۇسىپ وتىرار-اۋ! وزدەرىنە قاراعان اۋلەتتىڭ اقساقال، قاراساقالدارى باس قوسقان ايعىر جيىندا قىردان سوققان كەشكى قوڭىر سامالدا، ومىراۋدى اشىپ تاستاپ، اق كويلەكتىڭ ءوڭىرىن جەلپىپ وتىرىپ، وزدەرى دە جەلپىنە سويلەپ، سون-ا-ۋ لاۋقۇل ماقفۋز، ادام اتا، حاۋا انادان باستاپ، ەكى دۇنيەنىڭ - ءپاني مەن باقيدىڭ - ار جاق، بەر جاعىن اۋدارىپ، توڭكەرىپ، سودان ءبىر كەزدە، ساداعاڭ كەتەيىن ساحابالار، اۋليە-امبيەلەر حاقىندا ءماسليحات قۇرعان، وي-حوي-ي، داريعا-اي، و دا ادام پاقىردىڭ يت تىرلىكتە كورەم بە دەگەن تاپ ءبىر پەيىشكە پارا-پار عانيبەت بولار ەدى عوي!
سورلاعاندا ەندى و دا بىزگە بۇيىرماي، اعا بالاسى جاقايىمداردىڭ ماڭدايىنا جازىلعان سىي-سىباعا بولدى!
سونى ايتىپ، انالاردىڭ ءتىل جاعىنا سۇيەنگەن الگى پىسىقاي نەمەسى وزىنشە وكىنگەن بوپ، ءوپ-وتىرىك سانىن سوعىپتى دا، جىلاي جازداپتى دەسەدى...
قاپ، اتتەگەن-اي؟ نە قىلسا دا، جارىقتىق ۇلى اتامىز جاس بالاداي الداعانعا سەنەتىن اڭقاۋ بولعان عوي!
ايتەۋىر، سونان بەرى توڭىرەگىندە ءتىس شۇقيتىن قىلتاناق جوق تاز تاقىر دالادا وتكەن-كەتكەننىڭ جولىندا قاڭقياتىن دا تۇراتىن اق تۇمسىق ايقاي شوقى - اقشا تاۋ حيكاياسى اڭگىمە بولسا، اعا بالاسىن الداپ سوققان الگى قۋلاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى ىرجالاقتاپ كۇلەتىن بوپ ءجۇر عوي!
كۇمىرا كەلگىرلەر، كۇلسە قايتەمىز، كۇلە بەرسىن. قاي زاماننان ءوسىپ-ءونىپ كەلە جاتقان ۇرپاعىمىزعا ۇيتقى بولىپ، ۇلى اتامىزدىڭ ارۋاعىن ۇستاپ تۇرعان ءوزىمىزدىڭ اينالايىن اقشا تاۋىمىز عوي، بۇل جارىقتىق!
***
تىرلىگى مالدىڭ قوڭى مەن اعىنا قاراعان باياعى بابالار زامانىندا ەل-جۇرتتى جەر، سۋ، جايىلىم كيناعان عوي. اسىرەسە، مىنا جاعى تەڭىز بەن انا جاعى قۇلا دالانىڭ ەكى اراسىن جايلاعان جاقايىم اتانىڭ ۇرپاعى قايسىبىر قۋاڭشىلىقتا قايدا كەتەرىن بىلمەي، الاس ۇرعان جىلدار بوپتى دەسەدى. سونان، نە كەرەك، جىل ارتىنان جىل ءوتىپ، ۋاقىت ىلگەرى جىلجىعان سايىن بۇرىنعى قيىندىقتىڭ ۇستىنە ەندى جەردىڭ تارلىعى قيناپتى. ءسويتىپ، بارار جەر، باسار تاۋ قالماي، تىرلىك تىعىرىققا تىرەلگەن ءبىر تۇستا جاقايىم اتانىڭ بىزگە قاراعان ءبىر بولىگى اقشا تاۋدى تاستاۋعا ءماجبۇر بوپتى دا، كوك-ارالعا قونىس اۋدارىپتى.
كوپ ۇزاماي، كوك-ارال دا تارلىق ەتكەسىن تۇيەلى كوش اراعا ەكى-ءۇش قونىپ باراتىن - قۇدىعى، اۋىزسۋى، قارا وتى مول قۇرلىققا بەت تۇزەگەن. تەڭىزدىڭ بۇل بەتى - ارعى جاعى اداي، تابىن بولعان دا، ال ارقا جاعى - زامانىندا جۇرەكتى دە بىلەكتى باتىرلار كوپ شىعىپ، وزدەرىن ەل-جۇرتقا «سۇراساڭ رۋىمدى تىلەۋ-قاباق» دەپ ايقايلاپ انگە قوسىپ تانىستىراتىن ەلدىڭ جايلاۋى - ۇلى-قۇم جاتىر شۇبارتىپ. سول داليعان جالپاق دالانىڭ بەر جاعىندا كوش جەردەن باسىن ساعىم شالىپ، كوك مۇنار اراسىندا بۇلدىراپ قورىنەتىن بەل-اران، ونان تاعى دا ءبىر كوش جەر ارىدە بوتاش، جەتىمقارا، سىرعاقتى، ۇياوبا، اندرەي شوقى تۇرار ەدى. سىر بويىنان قونىس اۋدارعان قىرۋار حالىقتىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن ەر-ازاماتتار سول كەزدەگى ورىس اكىمشىلىگىمەن الدىن الا كەلىسكەن ءۋاجدى نەگىزگە الا وتىرىپ، اتالاس اعايىنداردىڭ تۋىستىق جاعىن ەسەپكە الا وتىرىپ، اۋىل-اۋىل قىپ ورنالاستىرسا كەرەك. بىزگە قاراعاندارعا جاڭاعى بەل-اران، بوتاش، بەس شوقى ءتيىپتى. مال جاعدايىن ويلاعان اتالارىمىز كىس قىستايتىن قورا-قوپسىلارىن تەڭىز جاعاسىنداعى ىقتاسىندى توڭىرەكتەپ سالىپتى دا، ال قالعان التى اي جازدا جاعالىقتىڭ ماسا، سونا، شىبىن، ءشىركەيىنەن قاشىپ، كۇن جىلت ەتكەن بويدا ارتىنىپ-تارتىنعان اۋىر كوش تىرناداي ءتىزىلىپ قىرعا بەت العان عوي.
ءبىزدىڭ جەتىنشى اتامىز اعالى-ءىنىلى ەكى شال: قىدىرباي بي، تويعوجا باتىر. سول ەكەۋىنەن ءوسىپ-ونگەن ۇرپاقتىڭ ۇلەسىنە تيگەن جەر بەل-اراننىڭ تۋرا تەڭىزگە قاراعان ىعى مول ىقتاسىن بەتكەيى. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، نۇرپەيىس اتامىز قىزىل شىرايلى، ءىرى دەنەلى كىسى بولىپتى. ەكى سايلاۋدا بولىس بولعان. مەشىت ۇستاعان. مولداسى - بۇحاردىڭ كوكتاشىن بىتىرگەن، نامازباي سوفىنىڭ بالاسى ۇمبەت اقىن. نۇرپەيىسكە تۋىس، ءىنى. نۇرپەيىس ولگەننەن كەيىن تىلەۋ-قاباق جايلاعان ۇلى-قۇم بويىنا، قايىن جۇرتىنا كەتىپ، وندا دا مەشىت ۇستاپ تۇرعان جەرىنەن وتىزىنشى جىلدىڭ باسىندا ۇستالىپ، اتىلىپ كەتكەن.
نۇرپەيىس ەكىنشى رەت بولىستىققا سايلانعاسىن كوپ ۇزاماي، ەلۋ ءۇش جاسىندا قايتىس بولعان. بەيىتى - بەل-اراننىڭ باۋرايىندا. نۇرپەيىستىڭ اكەسى -سلامباي. ول جارىقتىقتى، ءبىزدىڭ ەلدىڭ شالدارى كەشەگە دەيىن «سۇلەي سلامباي» دەيتىن. ءوز زامانىندا ەل ءسوزىن ۇستاعان جانە ايتۋلى باي بولعان كىسى. ۇساق قارانى كەلىم-كەتىم قوناعىنا لايىقتاپ ۇستاعاندا، نەگىزىندە اياعىنان جايىلاتىن ءىرى قارا - تۇيە، جىلقى ۇستاعان. كەشەگى سوعىسقا دەيىن قارا ورىندا ىرگەمىز اجىراماي وتىرعاندا ءبىزدىڭ ەلدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى سلامباي اتامىزدىڭ وزىنەن كەيىن نۇرپەيىسكە قالدىرعان قارا شاڭىراقتى «باي اتام ءۇيى»، «باي اتام اۋىلى» دەپ اتاعان.
سىر بويىنان قىرعا قونىس اۋدارعان جاقايىمدار وزدەرىنىڭ ەندىگى تىرلىگىن بۇل وڭىردە بۇرىننان تۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ كۇنكورىس تىرلىگىنە قاراي يكەمدەپ، ءبىرىڭعاي مالعا قاراعان. سىر ەلىندەي ەمەس، قىر ەلى ءسىرا دا قارا جەرگە قولدان ەگىپ، ءدان شىعارماعان. تەك كەيىن سلامباي اتامىز الدەبىر شارۋامەن ءوزىنىڭ كىرەشىلەرىنە ەرىپ ورىنبورعا بارىپ ءجۇرگەندە جول-جونەكەي ەگىن سالاتىن ديقانشى ەل - جەمنىڭ ۇستىنەن وتەدى ەمەس پە؟! كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ جۇرەتىن قايراتتى كىسى ەلگە قايتىپ كەلگەسىن كوكتەمدە قىردىڭ قارا جونىندا قار سۋىن توقتاتىپ، وزىنە قاراعان جۇرتقا تارى، بيداي ەككىزسە كەرەك. ءدان داقىلدان ءونىم العان سول جەر كەزىندە «سلامباي قازعان» اتانعان. قازىر، بىراق ول كىمنىڭ ەسىندە تۇر دەيسىڭ؟!
تەڭىز تارتىلدى. ەل كوشتى. اسىرەسە، ەل-جۇرت انە ءبىر قارا ورىندى تاستاپ، جاپپاي سىپىرىلا كوشكەندە قاڭىراپ يەسىز قالعان ادىراڭ جۇرتتا نە سيىق، نە قاسيەت بولۋشى ەدى; بۇل كۇندە و دا جۇرتتا قالعان كون تۋلاقتاي. انا جاقتا بايقوڭىردان راكەتا ۇشسا، مىنا جاقتا ارالدىڭ ارىنى قاتتى ادۋىن جىندى جەلى ءبىر جەتى كوز اشتىرماي، ىشقىنىپ سوعىپ بەرەر ەدى. سول-اق ەكەن، تاڭقىلداپ كەۋىپ قالعان تەڭىز تۇبىنەن كۇلدەي اپپاق اق تۇزدى سورتاڭ كوككە كوتەرىلەر ەدى دە، اسپان استىن اقتۇتەك بۇرقاسىنعا اينالدىرىپ، الاعاي-بىلاعايدى سالعاندا سىرتقا شىققان كىسى اياق جولىن كورە الماي، ىشكە قايتا قاشىپ تىعىلار ەدى. ايتۋعا جەڭىل، ال ول وڭىردە تۇرسا، تەك ولىمگە باسىن تىككەندەر عانا تۇرادى، قازىر.
بۇل كۇندە، ادام تۇرسىن اڭ جورتپايتىن قۋ دالا، قۇبا مەديەننىڭ قاي جە-
ءرى، قاي زاماندا قالاي اتالىپ، كىمدەر جايلاپ، كىمدەر داۋىرلەپ ءوسىپ-ءونىپ، ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل شالقىپ ءومىر سۇرگەنىن قازىر كىم ءبىلىپ جاتىر؟!
ءبىر كەزدە بىلگەن قۇيماقۇلاقتار جەر استىندا. ال ءتىرى قالعان جاقايىم اتانىڭ ەندىگى ۇرپاعى... ە-ە، ول پاقىرلاردان نە ءۇمىت، نە قايىر؟! بالا-شاعانىڭ كۇنكورىس قامىمەن قارا جەل قۋعان قاڭباقتاي، باسى اۋعان جاققا بەت قويىپ، ولار دا بۇل كۇندە ءتۇز تاعىسىنداي، بالاعىنان جەل ىزعىپ جۇرمەي، قايتتى دەيسىڭ...
بوقان
جاقايىم، ىلگەرىدە ايتقانداي، قازىر ەكىگە بولىنەدى: «سىر جاقايىم». «قىر جاقايىم». ءبىز قىر جاقايىمعا جاتامىز. «قان مەن تەر» العاش رەت ورىس تىلىنە اۋدارىلعاندا بەلگەر ەكەۋىمىز سوزبە-ءسوز اۋدارمادان قاشىپ، ماعىنالىق، ماندىك جاعىن كوبىرەك ويلادىق تا، اقىرىندا «مورسكوي جاقايىم»، «سۋحوپۋتنىي جاقايىم» دەگەن بالاماعا توقتاعانبىز.
ءبىزدى جۇرت «قىر جاقايىم» دەپ اتايدى. جاقايىم اتادان تاراعان ۇرپاق، بۇل كۇندە جەر بەتىنە تارىداي شاشىراپ كەتتى. قۇداي بىلەدى، جاقايىمنىڭ قايسىبىر اتقا جەڭىل قۇباشالارى مۇسىلمان ەلدەرىن بىلاي قويعاندا قازىر سول اناۋ ەۋروپا، امەريكا، سكانديناۆيا ەلدەرىنەن دە كەزدەسىپ قالار. ال قولدا قالعانداردىڭ ءوزى - سىر جاقايىم، قىر جاقايىمدى قوسقاندا «ءبىر تايپا ەل» دەپ، اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا ابدەن بولعانداي، جۋان تامىرلى ىرگەلى ۇلكەن رۋ.
مەن ءوزىمدى شەجىرە تاراتۋعا شەبەرمىن دەپ، ءسىرا دا، ويلاعان ەمەسپىن. كىشى ءجۇز كولەمىندە ءتۇپتىڭ تۇبىندە بارشامىزدىڭ باسىمىزدى قوساتىن ارعى اتامىز ءالىم دەسەك، ال ونان ءبىر تابان بەرىدەگى اتامىز شەكتى. شەكتىدەن ءتورت بالا: شىڭعىس، ءورىس، باۋبەك، بولەك. بولەكتەن - ايت. ايتتان - تىلەۋ-قاباق، شىڭعىستان - جاقايىم. شىڭعىس ۇلكەنى بولعاندىقتان اعا بالاسى دەيتىنى سودان.
جاقايىمنان تورتەۋ: توقبۋرا، اقبۋرا، اعىس، كوگىس. توقبۋرادان - كولىمبەت. قازىرگى تاڭدا كولىمبەتتەن ەل كوزىندە جۇرگەن بەلگىلى تانىمال ازامات كوشەرباەۆ قىرىمبەك. اقبۋرادان - بايىمبەت. ونان ءبىز تارايمىز. بۇل اتامىز جونىندە ءابىش كەكىلباەۆ ارحيۆىندە ۇزاق جىلدار كىشى جۇزدە بولعان ورىس وفيتسەرىنىڭ جولجازباسىندا بايىمبەت اتامىزدى ابىلقايىر حانمەن تۇستاس ەدى دەلىنگەن. ءوزى بي، ءوزى باتىر بوپتى. حان يەمەن اۋىزبىرلىكتەرى ۇدايى ءبىر جەردەن شىعا بەرمەي، ارالارى بىردە ولاي، بىردە بىلاي، كەرەعارلاۋ جۇرسە كەرەك.
بايىمبەت 1745 جىلى قايتىس بولعان. جەرلەۋگە نۇرالى حان مەن تاما ەسەت باتىر قاتىسقان.
بايىمبەتتەن ءتورت بالا: انداعۇل (بەيىتى شالقاردىڭ ىرگەسىندە ۇلكەن قورىمدا), بادىق، اقتەكە، جادىك.
انداعۇلدان ءتورت بالا: سارى، بۇقا، بوقان، ءنادىر.
بوقاننان - قىدىرباي (بي), تويقوجا (باتىر). قالماقپەن سوعىستا باتىردىڭ بالتىرىنا ساداقتىڭ وعى ءتيىپتى. بىراق حالىق اۋزىندا جۇرگەن ولەڭدە «جاۋ مارقايىپ كەتەدى دەپ، اياعىن قانجىعاعا قايىرىپ بايلاپ» تاستاپ، سوعىسا بەرسە كەرەك. كەيىن ۇشىنا ءتيىپ، جارالى اياق كۇپ بوپ ىسە باستاعاسىن بي اعاسى سىنىقشى العىزىپ، تىزەدەن تومەنگى جاعىن كەسىپ الىپ تاستاعان. باتىر سونان بىلاي قاراعان ومىردە «اقساق ءبورى» اتانىپ كەتكەن.
قىدىرباي بيدەن قازىرگى تاڭدا مارال يتەعۇلوۆ. كەشەگى ەلىمىز بوستاندىق العان ەگەمەن شاقتا العاش وتكىزگەن پارلامەنت سايلاۋىندا جانە كەيىنگى ەكى سايلاۋدا ءماجىلىسكە دەپۋتات، بەلگىلى ازامات، بيزنەسمەن.
الگىندە انداعۇل اتامىزدان ءتورت بالا دەگەم-ءدى. ءبىر اتانىڭ بەلىنەن جارالسا دا، بالا شىركىن، ءبارى بىردەي ناسىلگە تارتا ما؟! تورتەۋدىڭ ۇشەۋى باس اساۋلىعى شامالى، قاراپايىم بوپتى دا، الا-بولە بوقان اتامىز ايتۋداي-اق شىدەر ۇزگەن تەنتەك بولسا كەرەك. بوقان جونىندە قۇلجان شايىردىڭ ولەڭىنەن ەسىمدە قالعان مىنا ءتورت جولدان دا ءبىراز جايتتى اڭعارۋعا بولادى:
كوك-ارال ادىرا قالعىر جەردىڭ تارى،
كوكتەمدە جاپپاي كوشەر ەلدىڭ ءبارى.
باسىنا دومالاقتىڭ قونىپ الىپ،
شاڭداعىن بۇرقىراتار بوقان ءالى!
وسى تۇرعاندا بوقان بىزگە سەگىزىنشى اتا. شامامەن ەكى جۇزدەي جىلدىڭ و جاق، بۇ جاعى. سوعان قاراماستان، اپىر-اي، ارادا سونشا جىل وتسە دە ءالى كۇنگە دەيىن ءبىز تاراپىنان الدەبىر ۇرىنشاق مىنەز، نەمەسە باس اساۋلىق بايقالا قالسا بولدى: «انە، بوقان جىنى ۇستادى» دەپ، جالماجان ءبىزدى باياعىداعى تەنتەك اتامىزعا اپارىپ تەلي سالادى.
وسى جاعداي مەنى ءبىراز ويلاندىردى. قانشا ويلاسام دا، كوڭىلى تۇسپەگىر جاماندىققا قيمايدى. اتا-باباعا بايلانىستىنىڭ بارىنە قاي ۇرپاقتىڭ دا قۇلاعى تۇرىك جۇرەتىنى بەلگىلى. مەن دە تالايلاردان تامىر تارتىپ، سۇراپ كورىپ ەدىم. قانشا تەنتەك دەسە دە سول اتامىزدىڭ ۋىزداي ۇيىپ وتىرعان ەلگە الا تايداي ءتيىپتى دەگەن قاۋەسەتتى قۇلاعىم شالمادى. باس جاردى، كوز شىعاردى دەگەن الىپقاشتى دا ەستىلمەدى. سوعان قاراعاندا، اتامىز بۇت پەن سان اراسىندا قىستىرىلىپ، جۇرتتىڭ زىقىن الىپ جۇرەتىن، انە ءبىر بالە قۋىپ، باددۇعاعا ۇشىراعان باقىراۋىق شال بولماعان.
ءيا، تەنتەك بولسا بولعان شىعار. بىراق وندا تۇرعان نە بار؟! ول زاماندا قولىنا سويىل ۇستاعان كاي قازاقتىڭ مىنەزى وڭىپ تۇردى دەيسىڭ؟! اشۋى الدىندا جۇرەتىن ءالگى ءبىر اۋمەسەر، اپەرباقان دەۋگە دە اۋزىم بارمايدى. كىم بىلگەن، قايسىبىردە تەنتەكتەن قانداي دا تەكتىلىك شىقپاۋشى ما ەدى؟! وسى ەكىۇشتى ءدۇدامال قيسىنعا ويىم اۋا بەردى.
ءبىر جولى وسىنىڭ ءبارىن مارالعا ايتىپ ەدىم. ءىنىم سالقىن قاباقپەن سۇلىق وتىرىپ تىڭدادى. قانشا دەسە دە، جاڭا زاماننىڭ جاس ادامى جانە اكەسى قىزمەتىنىڭ ىڭعايىنا بايلانىستى ەلدەن ەرتە كەتىپ، ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن اتا قونىستان اۋلاقتا، وتى، سۋى باسقا جاقتا بولعاندىقتان با، ءوزىمىز وسى كۇنگە دەيىن ءولىپ-ءوشىپ جاتاتىن تۋعان جەردى ايتقاندا ارقاشان وسىلاي سالقىن، ەنجار. ونىڭ سەبەبىن ءبىر جولى ءوزى دە جاسىرماي، اشىق ايتتى:
- اعا، وسى اڭگىمەنى بۇرىن دا ايتقانسىز. تۋعان جەر، اتا-بابا قونىسى انا جاقتا. بار. كور دەيسىز. شىنىمدى ايتايىن، قانشا دەسە دە كىندىك قان تامباعاسىن، جاس كەزدە ىستىعىنا تابانىڭ كۇيىپ، سۋىعىنا توڭباعاسىن جۇرەگىم الىپ-ۇشىپ تۇرمايدى.
- تۇسىنەم.
- رەنجىمەڭىز. ءوزىمدى كەيدە اتا جۇرتتىڭ توپىراعىنان تۋماي جاتىپ تامىرى ءۇزىلىپ، داۋىل ما، جەل مە، ايتەۋىر باسقا جاققا اكەتكەندەي سەزىنەم. اقتوبەدە تۋدىم. اقتوبەدە ءوستىم. وسى قالا ماعان وتە ىستىق.
وسىدان كەيىن مەن دە ىنىمە تۋعان جەردى ءتىلىم ۇشىنا العام جوق. بىراق تەنتەك اتامىز جونىندە الگىدەن كەيىن دە اڭگىمەمىز جالعاسا بەردى. جۇرت نە دەمەيدى؟! نە دەگەن جۇرتتىڭ قاي سوزىنەن ءپاتۋا ىزدەيسىڭ. ەل ىشىندە تەنتەك از با؟ سونىڭ ءبارى ومىرگە ءوز مىنەزىمەن كەلدى، ءوز مىنەزىمەن دۇنيەدەن ءوتتى، كەتتى. قايسىسىن كىم ءبىلىپ جاتىر؟! سول اتامىز، مەنىڭشە انشەيىن جاي تەنتەك ەمەس، ءناسىلى اسىل، تەكتى تەنتەك سياقتانادى دا تۇرادى. «ءوزىڭ ويلاپ كورشى» دەدىم ىنىمە، - جاراتىلىسىنان تۋا دارىعان بولمىسىنداعى قاسيەتتى ونان باسقا قاي اتا وزىنەن كەيىنگى ۇرپاققا توكپەي-شاشپاي، جەتى اتاعا دەيىن قىلداي ءبولىپ دارىتا العان. ەندەشە، ءىنىم، بىزدەن كەيىنگى سەگىزىنشى ۇرپاققا ول جارىقتىقتىڭ تەكتى تەنتەكتىگى قونار-قونباس، ول اللانىڭ قۇزىرىندا. كوزىمىز تىرىدە تەنتەك اتامىزدىڭ كوك-ارالداعى دومالاقتىڭ باسىندا جاتقان بەيىتىن جاڭعىرتايىق!
ءىنىم ءۇنسىز. الگى اڭگىمەلەردى ايتىپ وتىرىپ، ارا-تۇرا كوز قيىعىن سالىپ قويام. بىراق بۇرىنعىداي ەنجار، سۇلەسوق ەمەس. ەكى قولىن تىزەسىنىڭ اراسىنا سالىپتى. قاشاندا بويىن كۇتىپ ۇستايتىن ۇقىپتىلىعى. قانشىرداي قاتىپ، وقتاۋداي بوپ، ءتىپ-تىك وتىر.
- اتا-بابا بولار، باسقا بولار، جارىق ءدۇنيەگە كەلگەن پاقىر پەندەنىڭ ءپاني جالعاننان تاتار ءدامى تاۋسىلىپ، يمانى سالامات بولعاسىن-اق ارتىنداعىلاردان مەيىرىم تىلەيدى. مەن دە، ءىنىم، وزىڭدەي شاريعاتقا جەتىك ەمەسپىن. مولدالاردان ەسىتكەنىمدى ايتىپ وتىرمىن. جابايىلاردى كىم بىلگەن، مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم، ءمادەنيەتتى قاۋىم ءۇشىن اللانىڭ راقىمى-مەن قۇشاعىنا قابىل العان قارا جەردىڭ توپىراعىن قاستەرلەپ، ارۋاعىن سىي-
لاۋ - بىزگە پارىز.
كەشە سوۆەت قۇلاپ، ەگەمەندى ەل بولعالى شاماسى كەلگەندەر اتا-بابالارىنىڭ باسىن جاڭعىرتا باستادى. ءبىزدىڭ دە ارعى تەگىمىزدە كەزىندە الدىنان حالىق تاراعان اتالارىمىز بارشىلىق. بىراق بوقان اتامىزدىڭ ءجونى بولەك-اۋ!
تەك، ءبىر نارسەدەن قورقام. ولىكتىڭ ارتىن كۇتكەن بالالار، وسى ورايدا دا پەندەلىككە سالىپ، بىرىنەن-ءبىرى اسىرام دەپ تىم اسپەتتەپ، باسەكەلەسىپ بارا ما، قالاي؟ بۇل - استامشىلىق. ءبىز ونان اۋلاق بولالىق. تەكتى تەنتەك اتامىزدىڭ باسىن كوتەرسەك، ءوزىمىزدىڭ بەرشۇگىردىڭ نە قارا، نە كوك تاسىنان كوش جەردەن كوزگە تۇسەتىندەي بيىك بەلگى - مۇنارا قويالىق. وعان گرانيتتى قاشاپ، قۇلجان شايىردىڭ ولەڭىن جازعىزالىق تا، كورنەكتى جەرىنە جاپسىرا سالارمىز.
وتكەن-كەتكەن جولاۋشىلار ات باسىن بۇرىپ، قايىرىلىپ سوعىپ، جارىقتىقتىڭ ارۋاعىنا دۇعا باعىشتاپ جۇرەر. ساۋابى تيەر. ال بۇعان قالاي قارايسىڭ؟
مارال كەلىستى. ءپاتۋا بايلاستىق!
«ايقىننىڭ» انىقتاماسى
بىلتىر فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ەرمەك قانىكەيۇلىنىڭ كورنەكتى جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆتىڭ «سوڭعى پارىز» رومانى تۋرالى كولەمدى ماقالاسى جارىق كورگەن بولاتىن. وندا ماقالا اۆتورى بىلاي دەيدى: قازاق ادەبيەتىنىڭ كوك سەڭگىرى ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆ «سوڭعى پارىزدان» سوڭ ءۇن-ءتۇنسىز. ءوزىنىڭ سەكسەننەن اسقان سەڭگىر جاسىندا ايتارىن ايتىپ، جازارىن جازىپ تاستاپ، وسىلاي جاتقان ۇلكەن تالانت قاشاندا ۇيقىداعى جانارتاۋ سياقتى عوي. ويتكەنى ونىڭ وقىرمانى «سوڭعى پارىز» اۆتوردىڭ رۋحاني الەمدەگى اقىرعى ءسوزى ەكەنىنە ەش سەنگىسى كەلمەيدى» دەپ جازعان ەدi.
مىنە، وسى ءسوز قازاق ادەبيەتىنىڭ قابىرعالى قالامگەرىنىڭ قولىنا قالام الۋىنا سەبەپ بولعان سىڭايلى. ونى ابىز اعامىزدىڭ ءوزى مويىندايدى. سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرعان وسى ماقالا - سول ءسوزىمىزدىڭ دالەلى.
"ايقىن" گازەتى
|
