ساعات ءجۇسىپ: «دويبىعا ءۇستىرت كوزقاراس ونىڭ ابىرويىن كوتەرتەر ەمەس»
تاۋەلسىز جۋرناليست، قالامگەر ساعات ءجۇسىپتى جۇرتشىلىق دەموكراتيالىق باعىتتاعى ساياسي بەلسەندىلىگى جاعىنان كوبىرەك بىلسە كەرەك. ونىڭ قالامىنان دەموكراتيا تاقىرىبىنا جازىلعان «دەموكراتيانىڭ 25 ساباعى»، «ازات پەن امانات»، ادىلەتقيسسا، تاريحي تاقىرىپتاعى «قانىشەر گەرجودتىڭ قولجازباسى»، ەنتسيكلوپەديالىق «ماعلۇمات» انىقتاما كىتاپتارى شىققان، اۋدارماشى رەتىندە ا.توكىشتىڭ «ماڭگۇرتستان»، يۋ.سەمەنوۆتىڭ «تاق ۇستىندەگى ۇرەي»، ب.گراسياننىڭ «دانالىق سوزدەر» كىتاپتارىن قازاقشالاعان.
ساعات ءجۇسىپتىڭ قازاقستانداعى دويبى ويىنىن بۇقارالىق دەڭگەيدە كەڭ تاراتۋعا ات سالىسىپ جۇرگەن تانىمال دويبى شەبەرى ەكەنىن كوپشىلىك بىلە بەرمەسە كەرەك. 2004 جىلى الماتىداعى «ارىس» باسپاسىنان شىققان «سپورتيۆنىي كازاحستان» ەنتسيكلوپەديالىق انىقتاماسىندا ساكەڭ تۋرالى مىناداي جولدار جازىلعان: «....قازاقستاننىڭ دويبىدان (حات ارقىلى) ەكى دۇركىن چەمپيونى، كسرو-ڭ فينالىنا ەكى رەت قاتىسقان، قازاقستان كومانداسىنىڭ قۇرامىندا ءوز تاقتاسىندا ءۇشىنشى ورىن العان. ۇزدىك پارتيالارى «شاشكي»، «دامبرەتە» جۋرنالدارىندا جاريالانعان» (624 بەت).
تاۋەلسىز جۋرناليست، قالامگەر ساعات ءجۇسىپتى جۇرتشىلىق دەموكراتيالىق باعىتتاعى ساياسي بەلسەندىلىگى جاعىنان كوبىرەك بىلسە كەرەك. ونىڭ قالامىنان دەموكراتيا تاقىرىبىنا جازىلعان «دەموكراتيانىڭ 25 ساباعى»، «ازات پەن امانات»، ادىلەتقيسسا، تاريحي تاقىرىپتاعى «قانىشەر گەرجودتىڭ قولجازباسى»، ەنتسيكلوپەديالىق «ماعلۇمات» انىقتاما كىتاپتارى شىققان، اۋدارماشى رەتىندە ا.توكىشتىڭ «ماڭگۇرتستان»، يۋ.سەمەنوۆتىڭ «تاق ۇستىندەگى ۇرەي»، ب.گراسياننىڭ «دانالىق سوزدەر» كىتاپتارىن قازاقشالاعان.
ساعات ءجۇسىپتىڭ قازاقستانداعى دويبى ويىنىن بۇقارالىق دەڭگەيدە كەڭ تاراتۋعا ات سالىسىپ جۇرگەن تانىمال دويبى شەبەرى ەكەنىن كوپشىلىك بىلە بەرمەسە كەرەك. 2004 جىلى الماتىداعى «ارىس» باسپاسىنان شىققان «سپورتيۆنىي كازاحستان» ەنتسيكلوپەديالىق انىقتاماسىندا ساكەڭ تۋرالى مىناداي جولدار جازىلعان: «....قازاقستاننىڭ دويبىدان (حات ارقىلى) ەكى دۇركىن چەمپيونى، كسرو-ڭ فينالىنا ەكى رەت قاتىسقان، قازاقستان كومانداسىنىڭ قۇرامىندا ءوز تاقتاسىندا ءۇشىنشى ورىن العان. ۇزدىك پارتيالارى «شاشكي»، «دامبرەتە» جۋرنالدارىندا جاريالانعان» (624 بەت).
دويبىدان سپورت شەبەرى، 2008 جىلى «تۇمار» باسپاسىنان شىققان «دويبى مەكتەبى» كىتابىنىڭ اۆتورى، ءالى كۇنگە دەيىن تۇعىردان تۇسە قويماعان، ارداگەرلەر اراسىنان 2011 جىلعى ەل چەمپيونى بولعان ساكەڭنىڭ جۇرتشىلىق ونشا ءمان بەرمەيتىن، «قويشى، دويبى دا ويىن با» دەپ ايتاتىن وسى ءبىر وتە قاراپايىم، بىراق وتە اقىلدى، وتە تەرەڭ ويىن جايلى پىكىرلەرى كوپشىلىككە قىزىق بولار دەپ ويلايمىز.
- ساكە، دويبىنى اقىلدى، ينتەللەكتۋالدى ويىندار قاتارىنا جاتقىزا وتىرىپ، وعان دەگەن كوزقاراسىمىز نەگە ءاتۇستى، نەگە جەڭىل؟
- كوزقاراس دەيسىز، دويبىعا دەگەن كوزقاراس ءتىپتى جوق دەگەن بولار ەدىم. دويبىعا ءبىز بالانىڭ ويىنى دەپ قارايمىز. ەشقانداي كۇردەلىلىگى جوق، تايىز ويىن سانايمىز. سەبەبى 4-5 جاستاعى بالانىڭ ءوزى دويبىنىڭ ەرەجەسىن وپ-وڭاي ۇيرەنىپ الادى. سودان بولسا كەرەك ەشبىر ەرەسەك ادام بالاعا «بۇل وتە تەرەڭ، اقىلدى ويىن» دەپ ايتپايدى، تۇسىندىرمەيدى. ەرەسەكتەر ايتپاعان سوڭ، بالالار ونىڭ تەرەڭدىگىنە بارا بەرمەيدى، ودان تەز جەرىپ كەتەدى. سولاي دەسەك تە، دويبى حالىق اراسىنا كەڭ تاراعان (بىراق جەڭىلتەك كۇيدە) ويىن. «دويبى ويناۋ بىلەسىڭ بە؟» دەپ كەز كەلگەن ادامنان سۇراساڭ «بىلمەيمىن» دەپ جاۋاپ بەرۋگە ۇيالادى. كۇندەلىكتى ءسوز قۇرامىمىزدا «ەكى جەپ بيگە شىعۋ» دەگەندى ەكىنىڭ بىرىندە ايتامىز. ءبىر سوزبەن ايتاتىن بولسام، دويبى ناعىز حالىق ويىنى، قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىنى.
- كەڭەس زامانىندا «ورىس دويبىسى» دەگەن ءسوز تىركەسى ءجيى ايتىلاتىن ەدى...
- بۇل قاتە ءسوز. سول كەزدەگى بارلىعىن «ۇلكەن اعاعا» جاپسىرا بەرەتىن وتارلىق باسىمشىلدىقتىڭ (اۋا رايىنان باستاپ تابيعات، جان-جانۋارلاردىڭ ءبارىن اتادىق ەمەس پە - ورىس قىسى، ورمانى، ايۋى دەگەندەي) بەلگىسى. ەش حالىقتىڭ جەكەشەلەندىرىپ العان دويبىسى جوق، بىراق ءار حالىقتىڭ ءوز ءداستۇر ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ونى تۇرلەندىرىپ، قوسىمشا وزگەرىس، ەرەجە ەنگىزۋلەرى قالىپتى جاعداي. مىسالى، سوڭعى شارشىعا شىققان تاستى ءبىز «بي» دەپ اتايمىز، ورىستار «دامكا» دەيدى. «دامكا» دەگەن ءسوز نە ماعنانى بىلدىرەدى؟ قازاقشا وتە تاۋىپ ايتىلعان «بي» اتاۋىنىڭ ءوزى ونىڭ قازاقىلىعىن، جاي تاستىڭ تورگە شىققانىن، قوسىمشا ۇلكەن مارتەبە العانىن كورسەتىپ تۇر ەمەس پە؟!
الەمدە دويبىنىڭ بىرنەشە ونداعان تۇرلەرى بار - تۇرىك، پولياك، يتاليان، اعىلشىن، برازيل، يسپان جانە تاعى باسقالار. ءار ەلدە جەرگىلىكتى حالىق وعان ءوز ەرەجەلەرىن، ءوز اتاۋلارىن، وزگەشەلىكتەرىن قوسىپ وتىرعان. قازاق دالاسىنا دويبى 18 عاسىردا ساۋدا جولدارى ارقىلى كەلگەن دەگەن اڭگىمە بار. قازاقتا ونى باتىس ايماقتاردا «شاتراش»، باسقا ايماقتاردا «دويبى» دەپ اتاعان. اباي اتامىز ويناعان بۇل ويىندى قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ قاتارىنا قوسقاننىڭ ەش سوكەتتىگى جوق دەپ ويلايمىن. سوندىقتان دا بۇل ويىننىڭ وتە قاراپايىمدىلىعىن، ۇيرەنۋگە وڭايلىعىن جانە ۇلتتىق ويىندارعا جاقىندىعىن ەسكەرە وتىرىپ، ونىڭ جاس بالالاردى جاستايىنان - العىرلىققا، ەسەپتەگىشتىككە، سابىرلىلىققا، شىدامدىلىققا تاربيەلەۋگە قولايلىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ دويبىنى بالا باقشالارىندا مىندەتتى تۇردە ۇيرەتۋدى قولعا السا ء(بىلىم مينيسترلىگىنىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا) قانداي جاقسى بولار ەدى.
- سوندا سىزدىڭشە، دويبىنى باعالاماۋىمىزدىڭ تۇپكى سەبەبى ونىڭ قاراپايىمدىلىعىندا دەمەكسىز بە؟
-ءدال سولاي. دويبىنىڭ ءۇستىرت كوزگە قاراپايىمدىلىعى، ەرەجەسىنىڭ جەڭىلدىگى، ۇيرەنۋگە وڭايلىعى ونىڭ باقىتىن اشپاي ءجۇر، ابىرويىن كوتەرمەي ءجۇر دەگەن بولار ەدىم. دويبىنى، شاحمات، توعىز قۇمالاق سياقتى اقىلدى ويىندار قاتارىنا ەنگىزە وتىرىپ، ونى مي گيمناستيكاسى ءۇشىن، اقىل شيراتاتىن، شىڭدايتىن، جاتتىقتىراتىن كۇندەلىكتى قاجەتتى تىرلىكتىڭ ءبىرى دەپ نەگە قابىلداماسقا؟! وعان ەشبىر قاراجات، اقشا، شىعىن قاجەت ەمەس. قۇمارپازدىق قاۋپى دە جوق.
مىناداي ءبىر قالىپتاسقان، بىراق جاڭساق پىكىر بار: ەۆرەيلەر الەمدەگى ەڭ اقىلدى ۇلت، وعان دالەلدىڭ ءبىرى - دويبىدان، شاحماتتان الەم چەمپيوندارى مەن گروسسمەيستەرلەرى نەگىزىنەن العاندا وسى ۇلتتان شىققان دەيمىز. مۇنى بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىق دەپ تە ءجۇرمىز. ونى ايتاسىز، كەيبىر جىلدارى ازيالىقتار اقىلدى ويىندارعا بەيىم ەمەس، مۇنداي ويىندارعا قازاقتىڭ ميىنىڭ دايىندىعى تومەن دەگەن دە پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇردى ەمەس پە. بۇل پىكىردىڭ قانشالىقتى جاڭساق ەكەندىگىن 12 جاسار جانسايا ابدىمالىك الەمدەگى شاحماتتان ەڭ جاس گروسسمەيستەر بولىپ دالەلدەدى عوي.
-سوندا قازاقتىڭ اتىن دويبىمەن دە شىعارۋعا بولادى دەمەكسىز بە؟ ايتپاقشى، دويبىدان قازاق گروسسمەيستەرلەرى ، الەم چەمپيوندارى بار ما؟
-قازاقتان دويبىدان گروسسمەيستەرلەر دە، الەم چەمپيوندارى بار. قازاقتان دويبىدان ەڭ العاشقى الەم چەمپيوندارى بولعاندار - ءبىزدىڭ استراحاندىق قانداستارىمىز ءماجيت جانە جاننا سارشاەۆتار. اقتوبەلىك ميرات جەكەەۆ پەن ورالدىق التىناي جۇماگەلديەۆا ءوز قۇرداستارى اراسىنان الەم چەمپيوندارى بولدى. ميرات جەكەەۆ بىلتىر ازيا بىرىنشىلىگىندە چەمپيون اتانىپ تۇڭعىش حالىقارالىق گروسسمەيستەر اتاعىن العان قازاق بولىپ وتىر.
-دويبى سياقتى اقىلدى ويىنداردى بۇقارالىق دەڭگەيگە كوتەرۋدىڭ «كىلتيپانى» قايدا جاتىر دەپ ويلايسىز؟
- «كىلتيپان» سپورت باسشىلارىنىڭ دويبىنى «وليمپيالىق» ويىن ەمەس دەپ شەتتەتپەي وعان ءتيىستى نازار اۋدارۋىندا. وعان كوپ قارجىنىڭ قاجەتى دە جوق، ۇيىمدىق ماشاقاتتارى دا از. ءجاي عانا مىسال: قازاقستان پرەمەر-ليگاسىندا وينايتىن ءبىر فۋتبولشىعا جۇمسالاتىن اقشا ءبىر وبلىس ورتالىعىندا جۇمىس ىستەيتىن شاحمات، دويبى، توعىز قۇمالاق سپورت مەكتەبىن ءبىر جىل بويى ۇستاپ تۇرۋعا جەتكەن بولار ەدى. جوعارىدا ايتىپ كەتكەن اعايىندى سارشاەۆتاردى ورىستار توبەسىنە كوتەرىپ وتىر. ەكەۋىن دە پەتەربۋرگكە شاقىرىپ وقۋعا ءتۇسىرىپ، باسپانا، جۇمىس بەرگەن. بىزگە دە ءوز دارىندارىمىزدى، سولاردى دايىنداعان ۇستازداردى قادىرلەپ جاعداي جاساعاننىڭ ەش ارتىعى بولماس ەدى.
-ەلىمىزدەگى دويبىنىڭ بۇقارالىق دەڭگەيىن ارتتىرۋ باعىتىندا ىستەلىنىپ جاتقان جۇمىستار بار ما؟
-بار. جالپى العاندا، دويبى ويىنى (شاحمات پەن توعىز قۇمالاق تا) نەگىزىنەن ەنتۋزياستاردىڭ، وسى ويىندى ەرەكشە سۇيەتىن، وعان شىن تانىمەن بەرىلگەن ادامداردىڭ ارقاسىندا دامىپ كەلە جاتىر. ولار دويبىقۇمارلاردىڭ باسىن قۇراپ، وبلىستىق دويبى فەدەراتسيالارىن قۇرىپ جارىستار وتكىزىپ كەلەدى. اتاپ ايتساق، شىمكەنتتىك جاندوس ۇسەنوۆ (ول فمجد-ڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى تورەشى), قاراعاندىلىق ۇستاز، رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى تورەشى اللا نيكانوروۆنا چۋپريكتىڭ وسى باعىتتا اتقارىپ جۇرگەن جۇمىستارى مول، ولار نەگىزىنەن قوعامدىق دەڭگەيدە جۇمىس ىستەپ كەلەدى. بۇل كىسىلەر جەرگىلىكتى باسشىلارعا قايتا-قايتا بارىپ، قول جايىپ، قالتالى ازاماتتاردى، تىلەۋقورلاردى، مەتسەناتتاردى ىزدەۋگە كوپ ۋاقىت-جىگەرىن جۇمساۋدىڭ ارقاسىندا دويبىنى از دا بولسا جىل سايىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىپ كەلەدى. قازىرگى جاعدايدا بۇل جۇمىستار ازدىق ەتۋدە. دويبى نەگىزىنەن العاندا تەك اقتوبە، ورال، شىمكەنت وبلىستارىندا عانا ءبىرشاما ءتاۋىر دەسە بولادى. كوپتەگەن وبلىستاردا ءالى كۇنگە دەيىن دويبى فەدەراتسيالارى اشىلماعان، رەسپۋبليكالىق تۇگىل ءوز ايماقتارىندا جارىستار وتكىزبەيدى.
-دويبىنىڭ تۇرلەرى كوپ ەكەنىن ايتتىڭىز عوي. الەمدىك ارەناعا شىعۋ ءۇشىن ونىڭ قاي تۇرىنە نازار اۋدارۋ كەرەك؟
- ءبىزدىڭ دويبىشىلار دويبىنىڭ 64 جانە 100 شارشىلى جۇيەسىمەن وتەتىن الەم، ەۆروپا جانە ازيا چەمپيوناتتارىنا قاتىسىپ ءجۇر. 100 شارشىلى دويبىداعى جەتىستىكتەرىمىز ازىرشە جوق. 64 شارشىلى دويبىدا نەگىزىنەن العاندا ونىڭ كلاسسيكالىق تۇرىنەن (بۇرىنعى «ورىس دويبىسى» دەگەن اتاۋ قازىر وسىلاي دەلىنەدى) جانە 64 شارشىداعى برازيليالىق ەرەجەمەن حالىقارالىق جارىستار وتەدى. كلاسسيكالىق جۇيەمەن وتەتىن جارىستارعا نەگىزىنەن العاندا تمد ەلدەرىنىڭ ويىنشىلارى قاتىسادى، ال برازيليالىق جۇيەمەن وتەتىن جارىستارعا ەۆروپا، ازيا، امەريكا قۇرىلىقتارىنىڭ ويىنشىلارى كوزگە ءتۇسىپ ءجۇر. يزرايلدە، ۋكراينادا، رەسەيدە ارنايى دويبى باسىلىمدارى مەن جۋرنالدارى شىعىپ تۇرادى.
قازاقستاندا دا سوڭعى جىلدارى دويبى جارىستارى نەگىزىنەن العاندا برازيليالىق جۇيەمەن ءوتىپ كەلەدى. جاس مىقتى ويىنشىلاردىڭ سانى كۇن ساناپ كوبەيىپ كەلەدى، قازىردىڭ وزىندە بىرنەشە حالىقارالىق ماستەر اتاعى بار دويبىشىلار تاربيەلەندى. برازيليالىق جۇيەگە ۇيرەتەتىن دويبى وقۋلىقتارىنىڭ جوق ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، وسى ولقىلىقتى تولتىرۋ ماقساتىندا سپورت شەبەرى گەننادي پاك ەكەۋمىز «64 شارشىداعى حالىقارالىق دويبى» دەگەن وقۋلىق كىتاپتى جازۋ ۇستىندەمىز. قۇداي قالاسا كەلەر جىلى ءبىتىرىپ باسپاعا بەرەمىز دەپ وتىرمىز.
-ساكە، قوعامدىق،تانىمدىق، اعارتۋشىلىق باعىتىندا اتقارىپ جاتقان ىستەرىڭىز جاندانا بەرسىن.
اڭگىمەلەسكەن ەلسەرىك ابدىرەش
«اباي-اقپارات»
