مۇنداي وقيعالار قازاقستاننىڭ جاڭاشا تاريحىندا بۇرىن دا بولعان. ءوز باسىم ناقتى وقيعاعا ءادىل باعا بەرۋ ءۇشىن ونى بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن زەرتتەپ، بارلىق تاراپتىڭ ۋاجدەرىن ەسكەرىپ بارىپ، قورىتىندى شىعارۋ كەرەك دەپ سانايمىن. سوندىقتان اسىعىستىق جاساعىم كەلمەيدى. قۇزىرلى ورگاندار ءوز قىزمەتىن اتقارسىن، بىراق الاڭداعان جۇرتشىلىق وكىلدەرىن دە سول جۇمىسقا قاتىستىرسىن.

سولاي دەگەنمەن، وسى تەكتەس بۇرىن بولعان وقيعالاردىڭ تۇپكى سەبەپتەرىن كەزىندە ءتىزىپ بەرگەنبىز، ويتكەنى گەوگرافياسى ارقيلى بولعانمەن، ول شيەلەنىستەردىڭ «بيوگرافياسى» ءبىر.

قىسقاشا ايتساق، ولاردىڭ ەكى باستى العىشارتى بار. بىرىنشىدەن، بىزدەگى ۇلت ساياساتى كەشەگى «پرولەتارلىق ينتەرناتسيوناليزم» قالىبىنان شىعا قويماعان. اتى وزگەرگەنمەن، زاتى وزگەرە قويماعان. ەڭ باستىسى – بىزدەگى بيلىك باسىنداعىلار «مەن قازاقپىن، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» دەپ بار داۋىسىمەن ايتۋعا باتا المايدى. ءالى دە، سوۆەت زامانىنداعىداي، باسقا ۇلتتىڭ (جانە دە باسقا ەلدىڭ!) قاباعىنا قاراپ قالعان. ءالى دە ءبىر ءتۇرلى جالتاقتىق بار.

ءسوز جوق، زاڭ الدىندا بارشا ازامات بىردەي، باسقا ۇلتتاردىڭ قۇقىن تاپتاۋعا ەشكىمنىڭ قاقى جوق. بىراق ءبىر نارسە انىق – قازاق ۇلتى تەك ءوزى جەرىندە، ءوز مەملەكەتىندە عانا جان-جاقتى ءوسىپ-ءونىپ، وركەندەي الادى. ونىڭ باسقا بارار جەرى، باسار تاۋى جوق.

ەكىنشى سەبەپتى «سانانى بولمىس انىقتايدى» دەپ كارل ماركس باياعىدا-اق ايتىپ كەتكەن. ياعني، كەز كەلگەن، سونىڭ ىشىندە، ەتنوسارالىق قاقتىعىستاردىڭ نەگىزىندە ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستار، مۇددە مەن قىزىعۋشىلىق، قارجى مەن بايلىق، مەنشىك پەن مۇلىك، كاسىپ پەن قىزمەتتەگى تەڭسىزدىك، بيلىك پەن ىقپالدى توپتاردىڭ ءبىر-بىرىمەن ىمىرالاسۋى جاتادى!

سول سەبەپتى مەكتەپتەگى نە كوشەدەگى تۇرمىستىق كيكىلجىڭ تەك قانا سىلتاۋ بولۋى مۇمكىن، بىراق باستى سەبەپ – ارقيلى مۇددەلەر مەن ماقساتتاردان تۇزىلگەن بولمىستا!

اۆتوريتارلىق ءھام جابىق جۇيەگە ءتان وسى كەسەلدەردەن ايىقپاي، مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ءبار بولىگى - ۇلتتىق ساياسات تا وركەنيەتتى ءارى ادىلەتتى تۇردە جۇزەگە اسىرىلۋى مۇلدەم مۇمكىن ەمەس!

بيلىك قيمىل-ارەكەتىندە ءالى دە كوزگە ۇرىپ تۇرعان كەمشىلىكتەر بار.
ماسەلەن، بەلگىلى ءبىر وقيعا ورىن الادى. بيلىك «بولعان ءىستىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزەيىك، اسىعىس باعا بەرمەيىك» دەپ باسۋ ايتىپ، جۇرتتى ۇگىتتەيدى دە، ءوزى سول كۇنى، زەرتتەۋ نە تەرگەۋ جۇمىستارى اياقتالماي-اق: «بۇل وقيعانىڭ ەشقانداي دا ۇلتارالىق سەبەبى مەن استارى جوق» دەپ كەسىپ-ءپىشىپ ايتادى. بۇرق-بۇرق قايناپ جاتقان قوعامسىز-اق ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا ءبىر كۇندە جەتىپ قويعان با؟ قيسىن قايدا؟!

شەندىلەردى ۇزاق جىل بويىنا قالىپتاسىپ قالعان ءبىر فوبيا بار. ماسەلەگە تەرەڭ ءۇڭىلىپ، ناقتى ەلدى مەكەندە قوردالانىپ، شەشىمىن تابا الماي جاتقان پروبلەمالار تۋرالى اشىق اڭگىمەدەن ات-تونىن الا قاشادى. الدە جاعدايدىڭ قيىن ەكەنىن مويىنداسا، ارتتارى اشىلىپ قاپ، تاياقتىڭ ءبىر ۇشى وزدەرىنە ءتيىپ كەتەتىنىن سەزە مە؟

سوندىقتان وسىنداي وقىس وقيعالاردىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، قوعامدىق سەبەپتەرى تۋرالى ەش ايتىلمايدى. ونىڭ ۇستىنە ولايشا مويىنداۋ بيلىك 30 جىل بويىنا ماقتانىش ەتىپ كەلە جاتقان «قازاقسانداعى ۇلتارالىق كەلىسىم مەن تۇراقتىلىق» تۋرالى رەسمي ۇستانىمعا قاراما-قايشى كەلەدى.

قوعام بەلسەندىلەرى ءۇشىن دە زاڭنامالىق، اكىمشىلىك-قىلمىستىق دەڭگەيدەگى قاۋىپ بار. بەلگىلى ءبىر جەردەگى وقيعانىڭ «ۇلتارالىق استارى بار» دەسە، بىردەن «ارانداتۋشى» بوپ شىعا كەلەدى!

مۇندايدا اتام قازاق «اۋرۋىن جاسىرعان ارام ولەدى» دەپ ءدال ايتقان. بۇل دانا ءسوز ۇلتتىق ساياساتقا دا تىكەلەي قاتىستى.
اسسامبلەيا وكىلدەرى دە ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماي-اق، سول كۇنى تاڭەرتەڭ «ەشقانداي دا ۇلتارالىق استارى جوق» دەپ پىكىر تاراتىپ جاتىر. بىزگە وسىنداي وقىس وقيعالاردىڭ الدىن-الىپ، بولدىرمايتىن اسسامبلەيا كەرەك پە الدە بولار ءىس بولىپ، بوياۋى سىڭگەننەن سوڭ كوممەنتاري بەرەتىن اسسامبلەيا كەرەك پە؟

ءيا، كەشە عانا پرەزيدەنت اسسامبلەياعا قاتىستى سىن ايتتى.
بىراق ونى ەسكەرىپ، وزگەرىپ، قوعامدا قالىپتاسقان احۋالعا بەيىمدەلىپ جاتقان اسسامبلەيا كورىنبەيدى. سول باياعى سايدا سانى، قۇمدا ءىزى جوق تۇسىنىكسىز قيمىل-ارەكەت، داڭعازا، تەاترلاندىرىلعان قويىلىمدار، تۇككە دە قاجەتى جوق وتىرىستار...

دەسەك تە، وسى جولعى وقيعانىڭ، مەن ءۇشىن، ءبىراز ەرەكشەلىگى بوپ تۇر.
بىرىنشىدەن، بەلگىلى ءبىر ەتنوس وكىلدەرى شوعىرلانعان اۋماقتا توبەلەس نە باسقا قاقتىعىس بوپ قالسا، اياق استىنان ۇلتارالىق قاتىناستار جونىندەگى ساراپشى بوپ شىعا كەلەتىن بىلگىشتەر مەن ديۆاندا جاتىپ اپ، ەلدى دۇرلىكتىرۋگە بەيىم قىزۋقاندى كوممەنتاتورلار تابىلا قالىپ، اسىعىس-ۇسىگىس باعا بەرىلىپ قويىلاتىن. بۇل جولى ولاي بولا قويمادى. نە بولسا سودان حايپ تابۋشىلار ازايعان سىقىلدى.

ەشبىر بيلىك تسەنزۋرا جاساي المايتىن الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى رەاكتسيا، باعا ءبىرشاما ۇستامدى، بايسالدى دا بايىپتى بولعانداي كورىندى ماعان.

راس، وقيعانىڭ مانىسىنە بارماي-اق، حاباردى ەستي ساپ، اتتان سالۋعا شاقىرعاندار دا تابىلىپ جاتتى. بىراق ولاردىڭ سوڭىنان ورە تۇرەگەلگەن جۇرتتى كورە قويمادىم.

مۇنى مەن تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ەل ىشىندە بوپ جاتقان ۇلتارالىق استارى بار وقيعالاردىڭ نەدەن بولىپ، نەگە اكەلۋى مۇمكىن ەكەنىن ۇققان قازاق قوعامىنىڭ تولىسۋىنان، كەمەلدەنۋىنەن دەپ بىلەمىن. ءوز كۇشىنە سەنىمدى، ىسىنە مىعىم ءۇي قوجايىنى سويتەدى عوي.

ەكىنشىدەن، بيلىك تە قوعامدىق پىكىرگە قۇلاق اسا باستاعان سياقتى.
وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن وتكەن قازاقستان حالقى اسسامبلەيانىڭ جيىنىندا سويلەگەن ءسوزىنىڭ كەيبىر جاڭاشا، بۇرىن-سوڭدى ايتىلماعان «ىمدارىنان» بايقادىم (پرەزيدەنتتىڭ ىمىن تۇسىنبەگەن ساراپشىلار دىمدى تۇسىنبەيدى).
ماسەلەن، وسى جولى پرەزيدەنت ۇلتارالىق قاتىناستا بار ماسەلەنىڭ بۇكپەسىز، اشىق تالقىلانۋى قاجەتتىگى جانە ءبىر جەردە شوعىرلانىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەتنوس وكىلدەرى مەن جالپى قوعام اراسىنداعى قيعاشتىقتار تۋرالى ايتتى. قانشا وپپوزيتسيونەر بولسام دا، ءدال وسى ەكى تۇجىرىمدى قولدايمىن. بىراق بىزدە «پرەزيدەنت ايتسا، ايتادى عوي، بىراق ونىڭ ءسوزى ناقتى ىستەرگە ۇلاسپايدى» دەگەن پرينتسيپ ورنىعىپ كەلە جاتقان سياقتى! مەملەكەت باسشىسىنىڭ باستاماسى نە تاپسىرماسىنىڭ ورىندالۋى تۋرالى ەشكىم دە ەسەپ بەرىپ جاتقان جوق. ءتىپتى ورىندالماي جاتسا دا، ەشكىم جاۋاپقا تارتىلىپ جاتقان جوق.

الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سالاداعى تاپسىرمالاردىڭ باياندى نە بايانسىز بولۋىن ناقتى تسيفرلارمەن ولشەۋگە بولار. ال ۇلتتىق ساياساتتاعى ولقىلىقتار مەن وراشولاقتىقتاردىڭ زاردابىن نەمەن ولشەيمىز؟ جارىلعان باس، ورتەنگەن ءۇي، قيراعان ماشينا سانىمەن بە؟!

...قايتالاپ ايتايىن: مۇنداي وقيعالار قازاقستاننىڭ جاڭاشا تاريحىندا بۇرىن دا بولعان.
ەگەر دە وسى ايتقانداردىڭ بارىنەن ءتيىستى قورىتىندى شىعارماساق، بولاشاقتا ونداي وقيعالارى قايتالانا بەرۋى حاق!

ءامىرجان قوسان

Abai.kz