تالانت تابيعاتى

(ەسسە)

«جالىنداعى» جاسىن جىلدار

سۋيتسيد دەگەن سۋىق ءسوز

جالعاسى...

ءسوتسياليزمنىڭ داۋىن كاپيتاليزمدە داۋلاپ تۇرۋ اسا ابىرويلى شارۋا بولماسا دا ايتايىق: كەڭەستىك كەزەڭدە ادامداردىڭ، سونىڭ ىشىندە جاس ادامداردىڭ وزدەرىنە قول سالعان وقيعالارى از بولمايتىن، ونىنشى «ب» كلاسس وقۋشىسى جانۇزاقوۆا رابيعانىڭ تۇتقيىل ۋاقيعاسى جەر-جەردە ورىن الىپ جاتاتىن، بىراق يدەولوگيا، جەرگىلىكتى ءتيىستى ورىندار ونداي شەتىن جاعدايلاردى سۋيتسيد دەيتىن سۋىق ءسوز بۋرجۋازيالىق قوعامعا عانا ءتان دەپ تاۋىپ، قىلمىستىق ءىس قوزعاعان كۇننىڭ وزىندە دە اۋداندىق ماسشتابتان اسىرماي، جاۋىپ تاستايتىن (رابيعا ۋاقيعاسىنىڭ تولىق ءمان-جايىنىڭ بۇگىن دە اشىلماۋى، ءتىپتى قىزدىڭ شىن اتىنىڭ كىم ەكەندىگى ءمالىمسىز بولىپ قالۋى – سول يدەالوگيانىڭ قازىر دە كەتپەي وتىرعان ىزعارلى لەبى). سوعان قاراماستان سەكەڭ الگى ۋاقيعانى الماتىعا كەلگەننەن كەيىن، توقىراۋدىڭ بەيۋاعى شەگىنە جەتىپ تۇرعان 1982-1983 جىلدارى كوركەم شىعارما ەتىپ جازۋعا بەكەم بەل بايلايدى، قولجازبا باسپادا ءمىنايى سەبەپتەرمەن ەكى جىلداي جاتىپ قالعاننان كەيىن رەداكتور تاراپىنان جانە ونىڭ ۇستىنەن قارايتىن بەكسۇلتان نۇرجەكەنىڭ قول قويۋىمەن اقىرى 1985 جىلى باسۋعا جىبەرىلەدى. ەكەۋى باستارىن بايگەگە تىككەن دەمەي-اق قويايىق، دەگەنمەن، الگىندەي باتىل شىعارماعا قول قويىپ جىبەرگەنى ءۇشىن باس كەتپەسە دە توبىقتارى ءىسۋى ابدەن مۇمكىن ەدى، بىراق بۇل جەردە ءدال سول جىلدارى كەڭەستىك جۇيەنىڭ سوڭعى، اۋىر دەمىن الىپ جاتقاندىعى، سوعان وراي الگى 1985 جىلى وتكەن تاريحي ءساۋىر پلەنۋمىنىڭ شاپاعاتتى اسەرى بولدى ما دەپ ويلايمىز. ونىڭ ۇستىنە باسپانىڭ باس رەداكتورى – سول تۇستا ايەل جانىن كەرەمەت كورسەتۋىمەن نازىك جاراتىلىستى جانداردىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن «كۇتۋمەن وتكەن عۇمىردىڭ» اۆتورى بەكسۇلتان اعامىز عوي. ولاي بولسا «رابيعا...» – سۋبەكتيۆتى تۇردە بابى مەن باعى قاتار شاپقان، ال وبەكتيۆتى تۇردە ەلگە سۋيتسيد دەيتىن كەسەل قوعامنىڭ اعزاسىن تەمىرەتكىدەي جايلاپ بارا جاتقاندىعىن ايتىپ، دابىل قاققان SOS-شىعارما بولىپ شىعادى. وسى فاكتى سەرىك اسىلبەكۇلىن ارال، بايكال ەكولوگياسى ارقىلى ادام ەكولوگياسىن كوتەرگەن ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆ، ۆالەنتين راسپۋتين، «قايعىلى دەتەكتيۆ» پوۆەسىندە قوعامنىڭ اعزاسىنا تۇسكەن قۇرتتى دوعارىستاعى تەرگەۋشىنىڭ كوزىمەن باقىلايتىن ۆيكتور استافەۆ سىندى ازاماتتىق پوزيتسياسى ايقىن دا باتىل قالامگەرلەردىڭ قاتارىنا اپارادى. سەكەڭنىڭ ءوزى ايتقانداي، كوركەم ادەبيەت قوعامدىق، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشىپ بەرمەيدى، ونى تەك باسقالاردان بۇرىنىراق اڭعارىپ، قوعامنىڭ، الەۋمەتتىڭ الدىنا ۇلكەن سۇراق ەتىپ قويادى، ءسۇيتىپ جۇرتتىڭ نازارىن سوعان اۋدارادى.

حوش، دەيىك. الايدا سودان بەرى 35 جىل وتكەن ەكەن، ارادا اعارىپ تاڭ، جارقىراپ كۇن شىققان ەكەن، ال ەندى سونىڭ جانە «رابيعا...» پوۆەسىنەن قورىتىندى شىعارۋدىڭ ناتيجەسىندە بىزدە سۋيتسيد وقيعالارى باسەڭسىدى مە؟ استە دە. كەرىسىنشە دۇمەپ تۇر. الەۋجەلىنى اشىپ قاراساڭ، وسى وقيعالاردى ايتقان ستوري لايۆتان كوز تۇنادى. قىلتاناقتاي جىگىتتەردىڭ، ناۋەتەك قىزداردىڭ ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ ستاتيستيكاسى جاعىنان ەلىمىز الدىڭعى ورىنداردى بەرمەي كەلەدى. سەبەپتەرى دە اسا ءمالىمدى ەمەس. انەۋ ءبىر جىلى ەلدەگى ون توعىز جاسار نەمەرە قارىنداسىمىز قورادا اسىلىپ قالعاندا ەلدەن سەبەبىن سۇرادىم. ونىما «بىلمەيمىز، ايتەۋىر وسى اۋىلدا ءبىر جادى كەمپىر پايدا بولىپ، سونىڭ تەرىس وقۋىنان پالەنباي قىز بالا اسىلىپ قالدى» دەگەن جاۋاپ الىپ تاڭقالعانىم بار-دى. جاس ءانشى قىز جانار حاميتوۆا مەن جاس جازۋشى اياگۇل مانتايدىڭ قاپىل قازاسى دا ءبىرى وتباسى جاعدايىنا، ەكىنشىسى كيبەربۋللينگكە تەلىندى. «رابيعانىڭ ماحابباتى» سەكىلدى تەرەڭ ماعىنالى كوركەم شىعارمانى ايتپاعاندا، الدان اشىلعان سول جاڭا فاكتولوگيالىق ماتەريالدار نەگىزىندە وسى ءبىر ۇلتتىق اپات بەلگىسىنىڭ سەبەبىن اشىپ، سالدارىن تۇپتەگەن بىردە-ءبىر زەرتتەۋ ماتەريالى جازىلمادى. وسىدان جيىرما شاقتى جىل بۇرىن اگۋ-دە تازابەكوۆا دەيتىن وقىتۋشىعا پارا بەرمەگەنى ءۇشىن قىسىمعا الىنىپ، اقىرى وزىنە قول جۇمساعان ستۋدەنت قىزدىڭ ۋاقيعاسىنا دا سوتسيۋم سەلت ەتپەدى، سەلك ەتپەدى. ءۇنسىز قالا الماۋعا قۇقى بار ءبىر جازۋشى تابىلمادى. ال بوي تارتىپ كەلە جاتقان جاس قامىستاي كوكورىم جاستارىمىز بىرىنەن سوڭ ءبىرى وزدەرىنە قول سالۋدا – عاجابى سول، ءدال رابيعا سىندى، «پالەنشە كىنالى» دەمەستەن، ءۇنسىز ءسۇيىپ، ءۇنسىز كۇيىپ، ءۇنسىز كەتىپ جاتىر... وسى كەتۋلەرىمەن ولار الدەكىمدەرگە «مەن سەندەردىڭ قۇلاقكەستى قۇلىڭ ەمەسپىن، ال سەندەر ماعان قوجايىن ەمەسسىڭدەر» دەيتىندەي...

كوپ تە ءۇنسىز، الگى الدەبىرەۋلەر دە ءۇنسىز. جاعالاي ۇنسىزدىك. «الەمدىك دۇربەلەڭدەگى تۇراقتىلىق الاڭىن» تۇراقتى ۇنسىزدىك جايلاپ العان. جۇيەلىك قاتەلىكتەر ابدەن مەڭدەگەن، مەڭدەتكەن ەلدىڭ، ىشكى قاتەرلەردىڭ قارساڭىنداعى كوماتوز الدىندا تۇرعان جۇيەنىڭ ۇرەيلى، مازاڭ ۇنسىزدىگى. «رابيعانىڭ ماحابباتىنىڭ» فينال بولىگىندە قارتاڭ مۇعالىم داۋلەتتىڭ مۇعالىمدەر جينالىسى ۇستىندە ايتاتىن: «ادامزات بالاسىنىڭ ەڭ دىلگىر نارسەسى ماحاببات ەمەس پە؟ مادريد شىراعىم، سەن ونىڭ – رابيعانىڭ ماحابباتىنان نەگە قورىقتىڭ؟ نەمەنەسىنە ات-تونىڭدى الا قاشتىڭ؟ روزا قالقام، سەن سول قىز بالانىڭ ءبىر جاپىراق حاتىن قۇبىجىقتاي كورىپ، نەدەن شوشىندىڭ؟» دەگەن جان اشۋى سوزدەرى ءالى كۇنگە تاكبىر ايتقانداي جاڭعىرىعىپ، اۋادا قالىقتاي ءىلىنىپ تۇرعان سەكىلدى.

ءبىزدىڭ اۋانى كۆي-دان بەتەر ءبىر ۇرەي ۆيرۋسى كەزىپ ءجۇر. قورقىتۋ ءۇشىن، ۇرەيلەندىرۋ ءۇشىن، وسى ارقىلى كوپتى جۇمسا جۇدىرىعىندا، اشسا الاقانىندا ۇستاعىسى كەپ، قولدان جاسالعان ينفەكتسيا.

سورەدەن – ساحناعا

سەرىك اسىلبەكۇلىنىڭ پروزاسىن وقىپ بولىپ، سوڭعى بەتىن جاۋىپ، كوزىڭدى جۇمساڭ، ونداعى ارەكەت-كورىنىستەر الدىڭا بەينە بولىپ كەلەدى. ىلگەرىدە ءوزىمىز ايتىپ وتكەن بەينەلىلىك. ءوزى دە سەرگەك جازۋشى جۇسىپبەك (قورعاسبەك) وسى ەرەكشەلىكتى ءجىتى بايقاپ، «قوڭىرتاۋدىڭ باسىندا ءبىر ءتۇپ جۋسان» اڭگىمەسىندە كەزدەسەتىن مىنا ءبىر سويلەمنىڭ: «زىڭكيگەن بولمە تىكۇشاق ۇشقانداي گۋىلدەپ الا جونەلدى» دەگەن تەڭەۋدىڭ توسىندىعىنا قايران قالىپتى. كەيىنىرەك شىققان «تىكۇشاقتى» ماتىنگە قۇلاعىنان سۇيرەپ كىرگىزگەن اۆتوتسەنزۋرا مە، الدە بەرىدە قولى تيگەن رەداكتور ما، ول جاعى ءمالىمسىز، بىزگە بەلگىلىسى – الگى سويلەم حەمينگۋەيدىڭ كول بەتىنەن دۇرك ەتىپ كوتەرىلگەن ۇيرەكتەردى سۋرەتتەۋىندەگى «... سۆيست بىسترو ماشۋششيح كرىلەۆ، سلوۆنو زۆۋك رازرىۆاەموگو شەلكا» («جىبەك ماتانىڭ دار-دار ايىرىلعانداعى دىبىسىنداي لاپ-لاپ قاعىلعان قاناتتاردىڭ ىس-ىس كەتكەنى») دەگەن سويلەمگە ۇقساس («دىبىسجازۋ – زۆۋكوزاپيس» دەيمىز). رەاليستىك پروزا وكىلدەرى وزدەرى سەزىنگەن نارسەنى ىڭعايىن تاۋىپ پايدالانۋ، جىتىرەك كورۋ، انىعىراق ەستۋ، دۇرىسىراق ويلاۋ ماقساتىندا ونەردىڭ وزگە كلاسسيكالىق تۇرلەرىنەن ءتاسىل الىپ قولداناتىن ءۇردىس بۇل. «رابيعانى...» وقىپ شىققانىنىڭ سوڭىندا باققوجا مۇقايعا پوۆەستى رەجيسسەر رايىمبەك سەيتمەتوۆكە بەرگىزگەن دە، راكەڭە شىعارمانى ساحنالاۋ جونىندە شەشىم قابىلداتتىرعان دا وسى كونتراپۋنكت –  پروزاداعى بەينەلىلىكتىڭ ساحنالىق-تەاترلىق بەينەلىلىكپەن قابىسۋى.

سەكەڭ ايتقان اقىلدى الىپ، ونشا سوزباي، «رابيعانى...» پەساعا اينالدىرىپ بەرگەن. پوۆەست پەن پەسانى سالعاستىرىپ قاراعانىمىزدا، سوڭعىسىندا پروزاداعى نەگىزگى جەلى ساقتالعاندىعىن جانە ول دراماتۋرگياعا ءتان زاڭدىلىقتارعا كوشىرىلگەندىگىن، سوعان ساي كوپ نارسە مۇعالىمدەردىڭ پەداگوگيكالىق كەڭەسى رەتىندە تاڭدالعان جالپى جينالىس ارقىلى سىعىمدالىپ بەرىلگەنىن بايقادىق. بىلاي قاراعاندا اۆتور بۇل جولى ومىردە ناقتى بولعان پەدكەڭەستىڭ حاتتاماسىن پايدالانىپ وتىرعانداي اسەر قالادى، بىراق ول پوۆەستەگى تەرگەۋشىنىڭ جاۋاپتاۋلارى نەگىزىندە جاسالعان. وسى جەرگە پوۆەستەن جالعىز وزگەشەلىك – ءۋاتايدىڭ الگى جينالىسقا شاقىرۋسىز بۇزىپ-جارىپ كىرگەنى، وتىرعانداردى اشۋ-ىزامەن ايىپتايتىنى جايلى جاڭا ەپيزود ەنگىزىلگەن. قىسقاسى، جىگىت رابيعانىڭ ولىمىنە سول وتىرعانداردى – مۇعالىمدەردى كىنالى قىلىپ شىعارادى. سونىڭ دالەلىندەي، بۇرىن پوۆەستە ىشتەي بولسا دا رابيعا ءولىمىن ارىپتەستەرىنەن كورىپ كەلگەن ۇلىقپاننىڭ ءوزى ۋاقيعانى «ساموۋبيستۆو» رەتىندە تانۋ كەرەك دەپ سالادى. بىراق، دەيدى ول، بۇل ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋدى جاساعان ءوزىمىز – وسى وتىرعان ءبارىمىز، مۇعالىمدەر، جالپى كوپشىلىك، بۇكىل قازاق حالقى. مۇعالىمدەردىڭ كىنالى بولۋىنىڭ ءبىر وبەكتيۆتى جاعدايى بار – بىزدە ۇستازدارعا جاعداي جاسالماعان، ولارعا قوعام تاراپىنان ىقىلاستىلىق، ۇكىمەت تاراپىنان قامقورلىق از، دەپ ساباقتايدى ءسوزىن. وسى جەرگە اۆتوردىڭ ازاماتتىق بەلسەندى پوزيتسياسىنان تۋاتىن داۋسى ارالاسىپ تۇر، ياعني جالپى ساناگەر ۇستازدار اراسىنداعى مۇعالىمدەرگە ماتەريالدىق جاعىنان دا، رۋحاني جاعىنان دا مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتىلمەگەنى، ولاردى وكىمەت تاربيەشى دەپ ەمەس، بار بولعانى ءوزىنىڭ يدەولوگيالىق ماقساتتاعى جانتورسىق قىزمەتشىلەرى كورەتىندىگى تۋرالى بەلگىلى پىكىر انىق توبە كورسەتكەن.

وسى جانە وزگە دە فاكتىلەر 1992 جىلى العاش سپەكتاكل بولىپ قويىلعان پەسا قولعا ءبىرشاما ەركىندىك ءتيىپ، بۇراندا بوساڭقىراعان تاريحي جاڭا جاعدايدىڭ اسەرىمەن بىرقانشا وزگەرىسكە ءتۇسىپ، پروزالىق نۇسقادان بەلگىلى ءبىر دارەجەدە الشاقتاعاندىعىن كورسەتەدى. «رابيعادان...» كەيىن پروزالىق نۇسقا – «شەر تارقاتۋ» اڭگىمەسىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان ەكىنشى پەسا – «قازاقشا اشىلىپ سايراۋ» كومەدياسىندا اڭگىمەدەن تەك سيۋجەتتىك قاڭقا مەن باستى يدەيا عانا قالىپ، باسىم بولىگى جاڭا كورىنىستەرمەن جازىلعان، ياعني ونى پروزالىق نۇسقانىڭ جالعاسى (سيكۆەل) دەۋگە بولادى، ال «رابيعا...» پەساسى پوۆەستىڭ دراماتۋرگيالىق ۆەرسياسىنا كەلىڭكىرەيدى. ال بۇلاردان باسقا ءۇش پەساسى – «جەلتوقسان جەلى»، «كۇزگى رومانس» جانە «يمپەرياداعى» كەش» سەكەڭ پروزا نۇسقاسىنسىز جازعان تۇپنۇسقالى دۇنيەلەر. پروزايك جازۋشى وسىلايشا اياق استىنان، ءبىر ادامنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىنىڭ ىقپالىمەن، ءوزى ءۇشىن تىم جاڭا جانر – دراماتۋرگياعا كەلگەن. بۇل كەزدەيسوقتىق پا، زاڭدىلىق پا؟ الدە تاعدىردىڭ رەتتى كەزدەيسوعى ما؟

ايتتىق قوي ىلگەرىدە سەرىك اسىلبەكۇلىنىڭ پروزاسى بەينەلى، ونى وقىعاندا ادەتتەگىدەي سىرتقى سەزۋ، ءدام سەزۋ ەمەس، كوزاپارا سەزىنۋلەردەن تۋاتىن قىزىق ءبىر اسسوتسياتسيالار پايدا بولادى دەپ. 1970-2000 جىلدارداعى قازاق قوعامىنىڭ قاراما-قايشىلىققا تولى قىم-قيعاش ءومىرىنىڭ جۇرەك ءدۇرسىلىن قاپىسىز سەزىنىپ، ونىڭ الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق كارتيناسىن كوز الدىمىزدان بەينە ءبىر كوركەم فيلم كورگەندەي كورىپ وتىرامىز. سول سەبەپتى ونىڭ شىعارمالارى وقىرماننىڭ قۇلاعىنا عانا ەستىلىپ قويمايدى، كوزىنە دە ايقىن كورىنىپ وتىرادى، ناتيجەسىندە شىعارمادان الىناتىن ەستەتيكالىق ءلاززات كەمەلىنە كەلىپ، تولىعا تۇسەدى. وسىنى سەكەڭدى دراماتۋرگياعا الىپ كەلگەن كوپ سەبەپتىڭ ىشىندەگى ەلەۋلىسى دەيمىز.

ەكىنشىدەن، سەرىك اسىلبەكۇلى ءوز پروزاسىن كۇندەلىكتى ومىردەن تۋاتىن ناقتىلىقتارعا قۇراتىن جازۋشى. حەمينگۋەي ايتقانداي، ءوزىنىڭ جەكە ءومىر تاجىريبەسىنەن بىلەتىنىن عانا جازادى. ال ەندى وسى كۇندەلىكتى تۇرمىستىڭ ءار ءتۇرلى قۇبىلىستارى درامادا ادەبيەتتىڭ باسقا جانرلارىنا قاراعاندا جان-جاقتىراق بەينەلەدى. سولاردان تۋىنداپ جاتاتىن سان الۋان تارتىستار، وسى تارتىستاردىڭ ۇستىندە ادامدار مىنەزىنىڭ نەشە ءتۇرلى قىرلارىمەن اشىلۋى، پسيحولوگيالىق سيتۋاتسيالار تۋدىراتىن توسىن ارەكەتتەر، قالىپتاسقان شەڭبەردەن، شەكارادان شىعىپ كەتۋ سياقتى قاسيەتتەرى ازەلدەن پروزاشى قالامگەرلەردى قاتتى قىزىقتىرعان. جانە سوزبەن ارەكەتتى بەرۋ ارقىلى درامانىڭ ىقشام كولەم-مولشەرىنە ادەتتە پروزادا دامىپ جاتاتىننىڭ ءبارىن جيناقتاپ، سىيعىزىپ جىبەرۋگە بولادى. لەسسينگتىڭ «بولمىس ەپوستا باياندالىپ، ليريكادا سەزىلىپ، درامادا جاسالادى» دەيتىنى دە وسىدان بولسا كەرەك. بۇل ءسوزدىڭ ءمانى: دراماتۋرگ ءومىر شىندىعىن ءسىزدىڭ ءدال كوز الدىڭىزداعى تەاتر ساحناسىندا تۋرا ماعىناسىندا جاساپ بەرەدى. ءسىز سپەكتاكل كورىپ وتىرعاندا پوەزيالىق، پروزالىق شىعارمالاردى وقىعان كەزىڭىزدەگىدەي ءومىر شىندىعىن سىرتتان باقىلاپ، وزىڭىزشە ەلەستەتپەيسىز، كەرىسىنشە، الدىڭىزدا ءوتىپ جاتقان ءتىرى وقيعاعا ءتىرى كۋاگەر بولاسىز. ياعني، «سو-پەرەجيۆانيە» ەمەس، «پەرەجيۆانيە». سوندىقتان دا ءسىزدىڭ الاتىن ەستەتيكالىق ءلاززاتىڭىز الدەقايدا قۋاتتى، اناعۇرلىم كۇشتى بولادى.

دەمەك، دراماتۋرگيا – س.اسىلبەكۇلىنىڭ «پەسا جازعان جاقسى، سپەكتاكل بولىپ قويىلسا جۇرت كوپ كورەدى» دەگەنگە اۋلەكىلەنۋى ەمەس، پروزاسىنىڭ لوگيكالىق جالعاسى بولۋى مۇمكىن. ادەتتە جازۋشىلار دراما ونەرىنە ارقيلى جاعداي، ءارتۇرلى تۇرتكى سەبەپتەرمەن كەلەدى: بىرەۋلەر جانردى جولعا قويۋ ماقساتىمەن (30-شى جىلدارداعى اۋەزوۆ، مۇسىرەپوۆتەر سەكىلدى), اۆتورلىق جوسپار-يدەيا ءوز جانرىنىڭ شەڭبەرىنە سىيماعاندىقتان (اقىندار ء–ىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ءۇش پەسا، بوريس پاستەرناكتىڭ «زاعيپ ارۋ» دەيتىن پروزالى پەسا جازعانىنداي), نە پروزا مەن پوەيازيادان دەمالىپ، ۋاقىتشا جانر اۋىستىرۋ تالابىنان، ءيا بولماسا تۋنجەر دجيۋدجەنوعلى سياقتى پروزادا الدىندا ءازيز نەسيندەي اسۋ بەرمەس اسۋ جاتقاسىن دراماتۋرگيامەن اينالىسىپ كەتەتىندىكتەن، نە بۋلگاكوۆ، شۋحوۆ ياكي روزا مۇقانوۆا سىندى روماندى اۋەلى پەساعا، سوسىن كينوستسەناريگە اينالدىرىپ، شىعارمانىڭ جانرلىق مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋدەن. چەحوۆ جونىندە اڭگىمە تىپتەن باسقا.

بىراق بۇل – جازۋشى بىتكەن تۇگەل-تولايىم دراما جازۋعا قۇلىقتى ەكەن دەگەندى بىلدىرمەيدى. مىسالى، زامانىندا «ونەر حالىققا جاقىن تۇرىپ، ونىڭ ءوز تىلىندە سويلەۋى كەرەك» دەپ ساناعان لەۆ تولستوي مەن دزيگا ۆەرتوۆ تەاتردىڭ قاراپايىم حالىققا تۇسىنىكسىز جاساندىلىعىن قابىلداماعانى، دراما ونەرى ءوز شارتتىلىقتارىمەن بۇقارا حالىقتان الىس تۇرادى دەپ ۇناتپاعانى بەلگىلى. ءتىپتى ستانيسلاۆسكيدىڭ ءوزى: «سۇيىسپەنشىلىكتى، ماحابباتتى قالاي ويناۋعا بولادى؟!» دەگەنىن قايدا قويامىز. قازاقتىڭ ۇلتتىق دراما ونەرى باستا الگىندەي جاساندى شارتتىلىقتان ادا، بۇقارا حالىققا جاقىن، تۇسىنىكتى تىلدە جاسالعانىمەن، كەيىن، كانىگى كاسىپقويلىقتىڭ كۇشەيۋىمەن ودان اۋلاقتاپ، ەليتارلىق ونەرگە اينالىپ كەتتى. قارا كيىمدى اق جىپپەن كوكتەگەندەي شارتتى ويىنعا – «ليتسەدەيستۆوعا» ورىن بەرىپ الدى. حالىقتىق ەمەس بولدى. سول حالىقتىق ەمەس بولۋدىڭ سوڭى ءبىزدىڭ ستۋدەنت كەزىمىزدەگى (1980-جىلداردىڭ باسى) ءسابيرا مايقانوۆالارمەن، ءانۋار مولدابەكوۆتەرمەن تىنعان سەكىلدى. «ءوز ءسوزىم – وزىمدىكى» (اۆتورى – اباي) دەپ ايتايىن، مەنىڭ اياعىمنىڭ تەاتر تابالدىرىعىن اتتاۋى سول 80-ءشى جىلداردىڭ سوڭىندا «اكەم» تەاتردان «شولپاننىڭ كۇناسىن» كورگەننەن كەيىن ساپ تىيىلعان ەدى. رەجيسسەر اندەگراۋندپەن شالاپتايتىن دەپ، تاماشا ادەبي ماتەريالدى قۇرتىپ تىنعان. سول كۇندەرى تولستوي مەن ۆەرتوۆ پىكىرىن تولىققا جاقىن مويىنداعانداي ەدىم. ەندى كەلىپ... سەرىك اسىلبەكۇلى سياقتى بۇقاراشىل جازۋشىنىڭ ات باسىن كەنەت بۇقاراشىل ەمەس دراماتۋرگيا جانرىنا بۇرۋى ماعان ءبىرتۇرلى تۇسىنىكسىزدەۋ كورىنگەنى راس.

وسى ويىمدى «رابيعانىڭ...» 1992 جىلعى قازان ايىندا ع.مۇسىرەپوۆ تەاترىندا وتكەن پرەمەرالىق قويىلىمىنان جازىلعان نۇرلان قالقانىڭ رەتسەنزياسىنداعى سىن پىكىرلەر ءبىراز تىرىلتەتىن سەكىلدى. جازۋىنشا، جينالىس ۇستىندە مۇعالىم-كەيىپكەرلەر ءبىر-بىرىمەن ءبىر مەزەتتە ۇرسىسىپ، قاتتى داۋىرىعىپ، اينالا ۋ-شۋ بولىپ كەتكەن. كەيبىر ەپيزودتار تراگەديالىق تابيعاتتا جاسالعاندىعىنا قاراماستان اكتەرلىك سوزدەردىڭ اسەرىنەن زالدا كۇلكى تۋعىزعان. ىزادان تۋاتىن كۇلكى ەمەس، كادىمگى جەڭىل يۋموردان بولاتىن جەڭىل كۇلكى. نۇرلان وسى ورايدا اۆتورعا الگىندەي كەيبىر كورىنىستەردى قايتا قاراۋدى ۇسىنعان ەكەن، بىراق، مەنىڭشە، بۇل جەردەگى گاپ اۆتوردا ەمەس سەكىلدى. دراماتۋرگتان كەتكەن ءسوز ساحنادا قالاي ارەكەتكە اينالادى، قانداي ەكسپرەسسيامەن ايتىلادى، سوعان وراي كورەرمەننىڭ بويىندا قانداي ەموتسيالار تۋادى – مىنە، ماسەلە وسىندا، ياعني اكتەرلىك ويىندا، شەبەرلىكتە. تىپتەن جەكە اكتەردە دە ەمەس، ساحنا ونەرىمىزگە نەگىز ەتىپ الىنىپ جۇرگەن جۇيەلىك ۇستانىمداردا. كيىز ءۇيدىڭ ورنىنا كەرەگە كەرىپ كويۋدان باستالعان ستانيسلاۆسكيشىلدىق-تا، تەاترداعى شارتتىلىقتى شەكتەن شىعارىپ جىبەرگەن رەجيسسەرلەرىمىزدە. تەاترعا بارماي جۇرسەڭىز، وندا وسى كۇندەرى تەلەديداردان كورسەتىپ جاتاتىن فيلمدەرىمىزدەگى اكتەرلەردىڭ ويىنىنا نازار سالىپ قاراڭىزشى: كوبىنىڭ جۇزىندە ەموتسيا، قيمىل-قوزعالىسىندا پلاستيكا، سوزدەرىندە ەكسپرەسسيا جوق. ال وسى اكتەرلەردىڭ كوبىسى كينوعا تەاتردان كەلگەندەر. ساحنادا قۇلاقتى كەسەتىن جالعان پافوسپەن، جاساندى قىشقىرىپ، ەشبىر ميميكاسىز، كوزدەرىن وقشىرايتىپ، بەتتەرىن تىرجيتىپ، كەيدە زاھارلانا، كەيدە تىستەنە سويلەپ، ءارلى-بەرى جۇرۋلەر مەن جۇگىرۋلەردىڭ اكتەرلەرى. كۇلكى جوق جەردە قىتىقتاپ كۇلدىرگىسى كەلەتىن ارتيستەر. سولوۆەۆتىڭ ساياسي رەاليتي-شوۋىندا تۇرعانداي ءونىمسىز داۋرىعىسۋلار. مىنە، وسىلار كوڭىلىمىزدى تەاترعا سۋىتىپ بىتكەنى سونشالىق، «راحىمجان وتارباەۆ – اۋەلدەن پروزا ءۇشىن تۋعان جازۋشى ەدى» دەپ ۇلىقبەك ەسداۋلەت استارمەن جازعانداي، وسى راحاڭ مەن سەكەڭ دراماتۋرگ بولام دەپ، وزدەرىمەن بىرگە تۋعان پروزاشىلىعىن ءوز قولدارىمەن ولتىرە جازداعان جوق پا ەكەن دەپ قاۋىپ ويلاۋشى ەدىك. قالاي دەسە دە تەاترلىق شارتتىلىقپەن جازىلاتىن پەسالارعا، – مىسالى، «كوكتوبەدەگى كەزدەسۋ»، «ءبىز ۇشەۋ ەدىك»، «كوشكىنگە»، – پروزايزم جات، سوندىقتان دا ايتماتوۆتىڭ بەلگىلى رومانى بويىنشا قويىلعان «ماڭگۇرت» سپەكتاكلدەرى قايتكەندە دە تەرەڭ سىرلى تۇپنۇسقاسىنا جەتە الماي قالعانى سياقتى، «رابيعانىڭ ماحابباتى» دا پروزالىق تۇپنۇسقاسىنداعى ءوڭى مەن سولىنەن ايرىلىپ قالماس پا ەكەن دەيتىنبىز. تەاتر قالىپتاپ جاسايتىن دورەكىلەۋ جانە، بالكىم، جالعان-جىلىمشى ءسوز ورنەگى كوركەمونەر تۇرلەرىنىڭ ىشىندە پروزا مەن مۋزىكا عانا بەرە الاتىن، ادامنىڭ ىشىندەگى قايتالانباس دارا دا اسىل، بۇتكىل بەلگىلى سۋرەتتەۋ تاسىلدەرىنىڭ بىردە-بىرەۋىنە ۇقسامايتىن، ادامعا عانا ءتان، «تىم ادامشىل» سەزىمدىك قاسيەتتەرگە جەتە الماسى انىق. سەكەڭ – پروزاسىنىڭ وزىندە الەۋمەتتىك پوزيتسياسى، ازاماتتىق ۇستانىمى ايقىن دا بەلسەندى تۇراتىن، كەيدە ءتىپتى اردى ادەبيەت دەپ ءبىلىپ، سونى ابسوليۋتتەندىرىپ الاتىن قالامگەر، سونىسى ونسىز دا شارتتى تەاترىمىز منيموفيلوسوفيالىق ادىستەرمەن دۇمەپ تۇرعاندا ودان ءارى كۇشەيىپ كەتپەس پە ەكەن دەپ سەسكەنۋشى ەك. بىراق سوڭىرا، پروزا نۇسقاسىنسىز، و باستا-اق تازا دراماتۋرگيالىق زاڭدىلىقتارمەن، تەاترلىق شارتتىلىقتاردى ەسكەرە وتىرىپ جازىلعان ءۇش پەساسى ءبىزدى بۇل سەكەمشىل ويدان ارىلتتى. بۇلار بىزگە ءبىر شىندىقتى تانىتقانداي بولدى: تەاتر ساحناسىندا كوپ نارسە ماتەريالعا بايلانىستى ەكەن. ماتەريال جاساندى بولسا اكتەر دە جاساندى وينايدى، شىنايى بولسا شىنايى وينايدى. ادەتتە تەاتردى كولدەنەڭ جارىلقاۋشىدان، تسەنزۋرادان جانە رەجيسسەردىڭ ەركىنەن تاۋەلسىز قىلا المايتىن نارسە – ونىڭ تىم اشىق شىندىق «كىتابى» ەكەندىگى بولسا، ادەبي ماتەريال – پەسا ءمىنسىز بوپ كەلگەن جاعدايدا رەجيسسەر دە ەرىك-قيالىن جويداسىز شارىقتاتا بەرمەي، ماتەريالعا باعىنادى. سەرىك اسىلبەكۇلىنىڭ كەيىنگى جازىلعان «جەلتوقسان جەلى»، «كۇزگى رومانس»، «يمپەرياداعى» كەش» پەسالارىن وقىپ وتىرعاندا وسىنداي ويعا تىرەلەسىڭ. نە دەسە دە پوۆەست – پوۆەست، پەسا – پەسا بولىپ قالا بەرگەنى دۇرىس قوي.

سەكەڭ – 86-نىڭ جەلتوقسانى ۋاقيعاسى كەزىندە الاڭعا بارعانداردىڭ ءبىرى. «پۋتچ كەزىندە ءسىز قايدا بولىپ ەدىڭىز؟» دەپ ورىستار ايتاتىنداي، ءبىر ىقتيمال سۇراق تۋا قالسا دايار جاۋاپ بولسىن: بۇ كىسى ۋاقيعانىڭ ءبىرىنشى كۇنى ءدال جاستارمەن ءيىن تىرەسىپ قاتار تۇرماعان، تەك كەشكىسىن جازۋشى قىزمەتتەستەرى – قاجىعالي مۇحانبەتقاليەۆ، مەرەكە قۇلكەنوۆ، جۇماباي شاشتايۇلىمەن بىرگە كەلىپ، الاڭداعى جاعدايدى ءوز كوزىمەن كورەدى. جىگىتتەردى ايتپاعاندا، ءۇيدىڭ ىرگەتاسىنان ولارعا تاقتاتاس وپىرىپ جۇلىپ بەرەمىز دەپ، تىرناق كوبەلەرىن قانعا بوياعان قىزدارىمىزدى دا كورگەن. «ءبىز سەندەردىڭ قۇلاقكەستى قۇلدارىڭىز ەمەسپىز، ال سىزدەر بىزگە قوجايىن ەمەسسىزدەر» دەپ تىستەنگەن رابيعانىڭ سىڭلىلەرىن كورىپ تۇرشىككەن، دەنە تەرىلەرى قازوتتانىپ. بۇل كورىنىستەرگە – جاستاردىڭ جۇمعان جۇدىرىقتاي توپتاسا قالعان ىنتىماعىنا، ءبىر كىسىدەي ەتكەن ارەكەتتەرىنە، ءبىر كىسىدەي العان دەمدەرىنە قاراپ قاتتى تاڭعالادى. «بۇل نەدەن، قالاي بولدى، ءالى كۇنگە جۇمباق»، – دەدى دراماتۋرگ كەيىنگى ءبىر سوزىندە. سول كورىنىس سول جەردە جازۋشىنىڭ مي قاباتىنا ماڭگى-باقيلىققا كىرىپ، شىقپاي جاتىپ العان. جاتىپ العان دا، ەكىنشى جانە ءۇشىنشى كۇندەرى ونى الاڭعا قايتادان باستاپ اكەلگەن. 18-جەلتوقساندا – كوتەرىلىستىڭ سوڭعى كۇنى كۇشتىك قۇرىلىمدار دەمونسترانتتاردى الاڭنان ىعىستىرىپ، ورامداردى قورشاۋعا الىپ ۇستاي باستاعاندا ءبىرىن-ءبىرى تانىمايتىن ءبىر جىگىت، ءبىر قىز – ۇشەۋى سول ماڭداعى كوپقاباتتى ءۇيدىڭ اۋلاسىنا كەلىپ ەنەدى. ابالاعان يتتەردىڭ داۋسى ەستىلىپ تۇرادى. «مىنا پاتەردىڭ ەسىگى ءسال اشىق تۇر عوي، كىرەيىك، قازاقشا راديو سويلەپ جاتىر، قازاقتار شىعار، ۇستاپ بەرمەس»، – دەيدى قىز بالا جاندارمەن. ەكەۋى ىشكە كىرىپ كەتەدى دە، سەكەڭ بۇعاۋدان سىتىلىپ شىعىپ، سمۋ-15-تەگى جاتاقحاناسىنا تۇندەلەتىپ ورالادى. ودان ارعى وقيعانى جازۋشىلىق قيالمەن جەتتىكتىرىپ، ارادا توعىز جىل وتكەندە پەسا ەتىپ جازىپ شىققان.

«جەلتوقسان جەلى» (العاشقى اتى – «ءبىر تۇنگى وقيعا») – سەرىك اسىلبەكۇلىنىڭ «رابيعادان...» كەيىنگى كورەرمەننىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن درامالىق شىعارماسى. مۇنىڭ باستى سەبەبىنىڭ ءبىرى، بىزدىڭشە، سيۋجەت جەلىسىنىڭ تاعى دا ءومىردىڭ وزىنەن الىنۋىندا بولسا كەرەك. 1986-نىڭ 16-18 جەلتوقسانىنداعى تاريحي ۋاقيعانىڭ پەساعا تاعان بولىپ تارتىلۋى، وقيعا جەلىسىندە فون رەتىندە ويناپ تۇرۋى عانا ەمەس، سول ءبىر تۇنگى وقيعانىڭ ناتۋرال ومىردەن رەاليستىك ومىرگە كوشىرىلۋى، ياعني ومىردە كامىل بولۋ ىقتيمالدىعى شىعارمانىڭ ءباسىن بىردەن ارتتىرىپ جىبەرگەن. اۆتور سول رەالدى ءومىردى كوركەمدىك شىندىققا اينالدىرۋ بارىسىندا التى ادام – التى كەيىپكەردىڭ قاتىسۋىمەن وتەتىن ءبىر عانا مەزگىل اياسى – ءتۇن مەزگىلىندە الگى التى كىسىنى ۇشكە ءبولىپ، ارقايسىسىنا ءوز باستارىنداعى پروبلەمانى شەشكىزىپ كويۋ ارقىلى يدەيا، تاقىرىپ اياسىن بارىنشا كەڭەيتەدى، ونىڭ ۇستىنە سول نەگىزدە سيۋجەتتىك وقيعانىڭ مەزگىل اياسىن 1986-دان 1950-جىلدارعا، ياعني وتىز جىلدىق كەزەڭگە شەگەرىپ ۇلعايتادى. ءسۇيتىپ، م.باحتين ايتقان حرونوتوپ، بۇل جەردە اسىلبەكوۆتىك مەكەنشاق، ەندى پروزاسىنان دراماتۋرگياسىنا ءساتتى قونىس اۋدارادى. قازاق دراماتۋرگياسىندا از كەيىپكەرمەن ۇلكەن، تولعاقتى ماسەلە كوتەرۋدىڭ ىلكى تاجىريبەلەرى – مۇحاڭنىڭ «دوس – بەدەل دوسى»، شىڭعىس ايتماتوۆ پەن قالتاي مۇحامەدجانوۆتىڭ «كوكتوبەدەگى كەزدەسۋى» جانە تولەن ابدىكوۆتىڭ «ءبىز ۇشەۋ ەدىك» پەساسى بولسا، سولاردىڭ ىشىنەن حرونوتوپ بويىنشا «كوكتوبە...» «جەلتوقسانعا...» جۋىق كەلەدى، ال تاريحي وقيعالىلىق، سيتۋاتسيا وقىستىعى، ايقىن ساياسي-الەۋمەتتىك ءۇن، ودان تۋاتىن شيرىققان تارتىس جانە بولعان وقيعانىڭ تاريحي مەرزىمىنىڭ بۇگىنگى كورەرمەنگە تاياۋ تۇرۋى جاعىنان سوڭعى پەسا كوش باسىندا.

ونداعى اڭگىمە، كوتەرىلگەن ماسەلە – جەلتوقسان ۋاقيعاسىنىڭ ساياسي استارىن اشۋ ياكي وسى تاقىرىپ بويىنشا ورىن الىپ وتىرعان دراماتۋرگتەرىمىزدىڭ «ىشكى تسەنزۋراسىنىڭ» سەڭىن سوگۋ، بالكي حالقىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك، ۇلتتىق قادىر-قاسيەت جولىندا قالاي كۇرەسكەنىن ازات ويلى جاس، ارلى قارتاڭ عالىم جانە وسى زاماننىڭ جۇلىمىر پىسىق عالىمسىماعى – «كەڭسەنىڭ» جۇلدەلى سالپاڭقۇلاق سەكسوتىنىڭ بەينەسىن جاساۋ ارقىلى كورسەتۋ عانا ەمەس. اۆتور ءبىر ءتۇننىڭ وقيعاسى نەگىزىندە تاقىرىپ اياسىن بارىنشا كەڭەيتىپ، جەلتوقسانعا اكەپ سوقتىرعان سەبەپتەر جونىندە ويلانادى، تالداۋ جاسايدى. وسى ورايدا جاستاردى «بۇكىلوداقتىق سپەتسنازعا» كىرپىك قاقپاستان ۇستاپ بەرەتىن، ساناسى يمپەريالىق كليشەمەن «اعارعان» ۇلتتىق نيگيليستىڭ تيپتىك وبرازىن جاساۋى – دراماتۋرگتىڭ زامان «نەرۆىسىن» ءدال باسقان داۋسىز تابىسى. سول تيمۋر كالدىبايچقا قاراپ وتىرىپ، جاۋدىڭ سىرتتان كەلمەيتىنىن، جاۋ ءوز ىشىڭنەن شىعاتىنىن جانە سول ىشتەن شىققان شۇبار جىلاننىڭ ۋى بارىنەن دە ءزارلى بولىپ كەلەتىنىن تۇشىركەنە سەزىنەسىڭ. وسى ورايدا «جەلتوقسان جەلى» ۋاقيعانىڭ 20-جىلدىعىنا بايلانىستى ع.مۇسىرەپوۆ تەاترىندا قويىلعاندا «ۆەچەرني الماتى» گازەتىنە «ەپيچەسكي دەكابر» دەگەن اتپەن رەتسەنزيا جازعان تەاتر سىنشىسى سەرگەي كوۆال ءدال سول 16-جەلتوقسان كۇنى ءوزىنىڭ جۋرناليستىك تاپسىرمامەن زووۆەتينستيتۋتقا بارىپ تۇرعانىندا ىشكە ءبىر دوتسەنتتىڭ جۇرەگى جارىلارداي بوپ كىرىپ، «باستالدى!..» دەپ الاقانىن ۋقالاپ، قۋتىڭداپ شىعىپ كەتكەنىن كەلتىرىپتى. «الگى دوتسەنتتى مەن ارادا 20 جىل وتكەندە ساحنادان، ءدال سول زووۆەتتىڭ ماساڭ دوتسەنتى كالدىبايچ بەينەسىندە ۇشىراتتىم» دەيدى اۆتور. ءوز باسىم سول كۇندەرى شالعايداعى اۋداندا ءۇش ايلىق ءىسساپاردا جۇرۋىمە بايلانىستى (ورالدىڭ اۋەجايىندا «مەتەوجاعداي» دەگەن سىلتاۋمەن ۇشاق ۇشپاي، ءۇش كۇن جاتتىق) ءدال جەلتوقسان ۋاقيعاسى كۇندەرى قالادا بولماعاندىقتان كالدىبايچتاردى دا، باسقالاردى دا كورۋ «باقىتىنان» ايرىلعانمىن، ەسەسىنە كەيىن، كەشەگى سوعىستا «پلەنگە» ءتۇسىپ، ارعى بەتتە ءومىرى وكسىگەن بەيباقتارىمىزدىڭ تاۋاريحىن ىزەرلەپ جۇرگەنىمدە بۇلارمەن كۇندە بولماسا دا ءجيى كەزدەسىپ تۇرۋ «باقىتىنا» يە بولدىم. «ساتقىن سىلىمتىكتەردى نەگە جازاسىڭ؟» دەپ تىلدەگەندەرى ء(الى دە تىلدەپ جاتادى), ءتىپتى جاعامنان العاندارى دا بار. «جەلتوقسان جەلىن» وقىپ وتىرعانىمدا سول «كالدىبايچتاردى» – عابەڭ جازعان «سىلەكەەۆتەردىڭ كەنجەلەرىن» كورگەندەي بولدىم. «ءسوز جوق، سونىڭ ءىزى». كورىپ وتىرىپ، كەڭەستىك زوبالاڭ نەبارى جەتپىس جىلدا بويىمىزعا كۆي-دان بەتەر ۇرەي ۆيرۋسىن ابدەن ءسىڭىرىپ تاستاعانىن (بۇل جاعىنان «جەلتوقسان» ءوزىنىڭ قاۋىپتى الليۋزيالارىمەن تۋنجەردىڭ «كوشكىن»، شۆارتستىڭ «جالاڭاش كورول» پەسالارىمەن ۇندەسەدى), ودان قورعايتىن يممۋنيتەت-ۆاكتسينا بولماعاسىن دا جوعارىداعى كالدىبايچتاردىڭ سانى استە ازايماي وتىرعاندىعىن ەكزيستەنتسيالدىق تۇشىركەنۋمەن سەزىندىم. «جەلتوقسان جەلى» جازىلعالى، شىققالى بەرى شيرەك عاسىردىڭ ۇستىندە ۋاقىت ءوتتى، بىراق «كالدىبايچتار» ازايعان جوق، ولار ارامىزدا ءجۇر، سەبەبى «كالدىبايچ» شاۋكەتى – سپەرماسى وتە جانسەبىل، جوعارى دەڭگەيگە يە. «تيمۋرى كالدىباەۆيچي – ۆەرنىە ستوروجەۆىە پسى، ۆ وبششەم-تو، ليۋبوي يدەولوگي ي سيستەمى»، – دەپ، سەرگەي كوۆال دياگنوزدى ءدال قويعان.

اۆتور سانانى وتارسىزداندىرۋ پروبلەماسىن مۇنىمەن شەكتەمەگەن. سول جەلتوقسان كۇندەرى جەتپىس جىلدى كوزىنە شىبىرتقى تيگەن اتتاي قورقىنىشتان  زاپى بوپ قالعان حالىق ءبارىن بىلگەندىكتەن، ءبارىن تۇسىنگەندىكتەن بوي بالاپ، كوشەگە شىقپاعانىن ۇقتىرا كەپ، ەسەسىنە كوزدەرىنە شىبىرتقى تيمەۋى سەبەپتى ماكسيماليستىك-رومانتيكالىق البىرتتىقپەن شىندىق ىزدەگەن، دۇرىستىق ىزدەگەن جاستاردى دا decolonization اۋقىمىنا اكەپ قوسادى. سول ارقىلى «رابيعانىڭ ماحابباتىندا» باستاپ كورىنگەن تاقىرىپ – جاستاردىڭ ءوز زامانىنىڭ – جاڭا زامانىنىڭ – جاڭا شىندىعىن ىزدەۋى، سول جولدا كۇرەسۋى، سول جولدا قۇربان بەرۋى ەندى پەسادا جالعاسىن تاپقانداي بولادى. پروزانىڭ دراماتۋرگيالىق ۆەرسياسىنىڭ كەلەسى اۆتوردىڭ ءبىر درامالىق تۋىندىسىمەن ۇندەسۋى شىعارماشىلىق دياپازوننىڭ كەڭدىگىن كورسەتەدى جانە سايىپ كەلگەندە وسىنىڭ ءوزى ءبىز ىلگەرىدە «ماگيالىق ۇلتشىلدىق» دەپ اتاعان ءتول تۆورچەستۆولىق ادىسپەن ورىندالعان – ريتۋالدىق-رامىزدىك قابات: ومىرلىك ماقسات جولىندا ءوزىن قۇرباندىققا شالۋ، ياعني جازىقسىز جان بەرەتىن ماقتۇلدىق ارقىلى قازاقتىڭ رۋحاني سۋبستانتسياسىن كوركەمدەلگەن شىندىق كومەگىمەن تانىتۋ – قازاق جازۋشىلارى بۇرىن ارنايى توقتالماعان جاعداي. ادەبيەتىندە بۇرىن ارنايى سۋرەتتەلمەگەن جاعداي.

بۇگىندە ازاتتىق كۇرەسىنىڭ سيمۆولىنا، ۇلتتىق ينتيفادامىزدىڭ انىقتاۋىش بەلگىسىنە اينالعان «جەلتوقسان» دەيتىن ءسوز «قازاقستاندىق» دەگەننەن بۇرىن قازاق ءسوزى، تازا قازاق ۇعىمى ەكەندىگىن «جەلتوقسان جەلى» وسىلايشا ايقىن ۇعىندىرادى.

سپەكتاكلگە حالىق ىقىلاسىنىڭ الىگە دەيىن سۋىماي وتىرعاندىعى، وعان «وسى زامان شىندىعىن بەينەلەگەنى ءۇشىن» 1998 جىلى تاراز قالاسىندا وتكەن VI رەسپۋبليكالىق تەاتر فەستيۆالىنىڭ گران-پري جۇلدەسى بەرىلۋى ءسوزىمىزدىڭ دالەلى بولسا كەرەك. ءيا، «ءومىر» دەيتىن ۇلىع دراماتۋرگكە ارقا سۇيەگەن سۋرەتكەر قايتكەندە دە لايىقتى باعاسىن الادى ەكەن.

بۇدان سوڭعى «كۇزگى رومانس» پەن «يمپەرياداعى» كەش» دراماتۋرگ رەتىندە سەرىك اسىلبەكۇلىنىڭ ويلاۋ جۇيەسى وبرازدىق فازادان سيمۆولدىق فازاعا وتكەندىگىن ىسپات ەتتى. «جەلتوقسان...» مەن «كۇزگى...» اراسىن ءۇش جىل ۋاقىت – اۆتوردىڭ دراما جانرىن، ونىڭ الەمدىك ۇزدىك ۇلگىلەرىن قۋىپ ءجۇرىپ وقىپ، زەردەلەۋ ۋاقىتى ءبولىپ جاتىر. سوڭعى ەكى سپەكتالدىڭ ەندى اۋەزوۆ تەاترىندا، سوڭىرا وبلىستىق تەاترلاردا قويىلىپ، ودان ءارى بىشكەك اسۋى اۆتوردىڭ سوڭعى جىلدارى دراماتۋرگيادا ءبىراز ىسىلىپ، وسكەلەڭدەگەنىنە ايقىن دالەل. بۇلاردا اۆتور جاڭا تاقىرىپ تاۋىپ، ەندى ادامداردىڭ، سونىڭ ىشىندە ءبىر وتباسىنداعى، ءبىر توپتاعى ادامداردىڭ قارىم-قاتىناسىنداعى ءومىر دراماسىن، ىشكى دراماسىن ۇزاق اڭداپ، تەرەڭ بارلاپ بارىپ اشادى. بىراق كادۋىلگى مەلودراما ياكي ادامارالىق قارىم-قاتىناس سپەكتاكلى دارەجەسىندە قالىپ قويماي، تاقىرىپتى الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق دراما دەڭگەيىنە كوتەرگەن. سىرت قاراعاندا، پەسانىڭ اتى –  «كۇزگى رومانس» – جاسامىس ەركەك پەن گۇلداۋرەنىنەن ءوتىپ بارا جاتقان كەلىنشەكتىڭ كەشىككەن ماحابباتىن نۇسقايتىنداي بولىپ كورىنگەنىمەن، مازمۇن جاعىنان ءبىر شاڭىراق استىندا ءومىر سۇرەتىن ەكى جاننىڭ كوزقاراس، دۇنيەتانىم ۇيلەسپەۋشىلىگىن ارقاۋ ەتە وتىرىپ، جالپى قوعامداعى دۇنيەتانىم، كوزقاراس قاقتىعىسىنا دەيىن ۇلعايعان. ومىردە نە قىمبات – بايلىق-بارلىق، ماتەريالدىق يگىلىك قىمبات پا، الدە ناعىز سۇيىسپەندىك سەزىم، جالپى رۋحاني دۇنيە قىمبات پا دەگەن تاڭداۋ ەرلى-زايىپتىنىڭ اراسىنداعى كيكىلجىڭ دەڭگەيىنەن اسىپ، بۇگىندە بۇكىل قوعام بوپ تالقىلاپ، ءتىپتى ونى ەكىگە جارىپ جاتقان پراگماتتىق-ماتەرياليستىك جانە يدەاليستىك-رومانتيكتىك بولىنىسكە دەگەن ەكى ءتۇرلى كوزقاراسقا كەلىپ تىرەلەدى. وسى جەردە اۆتور يدەاليست كۇيەۋىنىڭ شىعارماشىلىق رۋحانيلىعىن قابىلداي المايتىن بازارشى پراگمات زايىبىنىڭ بەينەسى ارقىلى جالپى زيالى قاۋىمنىڭ قوعامداعى قازىرگى ورنىن، ءحالىن كورسەتىپ، سيتۋاتسيانى ناقتىلاي تۇسەدى. ماتەرياليستىك قوعامنىڭ بۇل الەۋمەتتىك تاراپقا، ياعني ينتەللەگەنتسياعا – وبەكتيۆتى تۇردە جالپى رۋحاني ادامدارعا – شىعارىپ وتىرعان ۇكىمى اۋىر: زيالى-زياندى سەندەر، بەيشارالار ادامدار، ەلدەر ءبىر-ءبىرىنىڭ قوڭ ەتىن قاسقىر بوپ ويىپ جەپ جاتقان زاماندا نارىق ماشينەسى دوڭعالاعىنىڭ استىندا تاپتالىپ، بەكەرگە ولەسىڭدەر، ءتىپتى زامان تىلەگىنە استە ساي كەلمەيتىن بۇل مەشەۋ ءومىر تاقىرەتتەرىڭمەن باسقالارعا دا، سونىڭ ىشىندە ءوز ءناسىل-نەسىبىڭە دە كۇلدەي زيان تيگىزىپ جۇرسىڭدەر دەيدى. اۆتورلىق پوزيتسيا ءومىردىڭ وزىندەي كونە بۇل سوتسيال-دارۆينيستىك كوزقاراستى قابىلدامايدى، ول، كۇتكەنىمىزدەي، يدەاليستەردىڭ ۇستەم شىعاتىنىنا، ءسويتىپ قوعامنىڭ كوپ بولىگى قالايدا ىزگىلەنەتىندىگىنە سەنەدى (نەمەسە سەنگىسى كەلەدى).

حوش دەيىك. اۆتور وسىلاي دەۋگە مىندەتتى، سەبەبى، ول ءبىر ماقالاسىنا تاقىرىپ ەتىپ ايتقانىنداي، ادەبيەتتىڭ باستى پارىزى – ادام جانىن ىزگىلەندىرۋ. ال ەندى وسى مۇلدەم دۇرىس جازۋشىلىق كرەدو اقيقات ومىرمەن ۇيلەسە مە؟ ياعني قوعام ىزگىلەنىپ، ريالىلار ازايىپ، رياسىزدار كوبەيىپ كەلە مە؟

ايتا المايمىز ولاي دەپ. ەڭ جەڭىلى، قوعامىمىزدا اجىراسۋ سانىنىڭ جىلدان-جىلعا ءوسىپ بارا جاتۋى ماتەريالدىق جاعىنان جۇتاڭداعاننىڭ سوڭىندا ىشكى جان دۇنيەسى دە جۇتاڭدانعان سايلاۋلار مەن ولاردان دەسى باسىم تۇسكەن (جانە تۇسە دە بەرەتىن) بيزنەس-لەدي نازىمداردىڭ، ونى ايتپاعاندا، وتباسىنىڭ ءومىر تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتە الماعان ەركەكتەردەن كوڭىلى قالعان ايەل زاتى مەن ءار قىزعا ءبىر بالا تۋعىزىپ، جەڭىل تىرشىلىك كەشۋگە دانىگىپ العان دالابەزەر جىگىتتەردىڭ اراسىنداعى ءومىردىڭ قۇندىلىقتارىنا دەگەن كوزقاراس الشاقتىعىنان تۋىپ وتىر ەمەس پە؟ سول جانە باسقا دا تىرشىلىك تۇيتكىلدەرى نەگىزىنەن ماتەريالدىق جاعدايعا بايلانىستى ورىن الىپ جاتاتىنىن كىم وتىرىك دەر. ايەل بايعۇستاردى دا ءتۇسىنۋ كەرەك: ايەل زاتى قايتكەندە دە ەركەكتىڭ بەتىندەگى ايباتىنا، قولىنداعى قايراتىنا جانە – ايتۋعا بولمايتىن تاعى ءبىر قاسيەتىنە قوسا – قالتاسىنداعى داۋلەتىنە دە قارايدى عوي. ولاي بولماعان كۇندە ەركەگىمەن نازىم سياقتى قوشتاسۋىنا تۋرا كەلەدى. وسىدان كەلىپ شىعادى: مال-داۋلەت، ماتەريالدىق يگىلىك وتباسىن ساقتاپ، وشاعىڭنىڭ ءتۇتىنىن ءتۇزۋ ۇشىرۋ، ۇرپاق ءوربىتۋ ءۇشىن، دەنساۋلىعىڭدى كۇتىپ، رۋحاني دامۋ، جەتىلۋ ءۇشىن كەرەك ەكەن. باسقاعا تاۋەلدى بولماي، تاۋمەندى ءجۇرۋ ءۇشىن. سونىڭ ىشىندە اسىرەسە شىعارماشىلىق ادامدارعا، زيالى قاۋىمعا دا اقشا ءوزىن قور ساناماۋى ءۇشىن قانشا كەرەك بولسا، سونشا كەرەك. قازاقتىڭ بىرقاتار ءسوزى بۇرىس بولار، بىراق نە دەسە دە «مالدىنىڭ الدى – جارىق، مالسىزدىكى – شارىق» دەۋى دۇرىس، مەنىڭشە. بىراق، وسى جەردە ءبىر ەسكەرەتىن جاعداي بار: الگى ىزگى نيەتتەر ءۇشىن جينالاتىن دۇنيە-بايلىق ومىردە ءسان-سالتاناتتى تۇرۋ قاجەتتىلىگىنەن اسىپ كەتپەۋى، ارتىق بولماۋى ءتيىس، ياعني دۇنيە بوعىن قوڭىزشا دومالاتام دەپ ءجۇرىپ ونى ءومىرىڭنىڭ بۇتكىل ءمان-ماعىناسىنا اينالدىرىپ الماۋ، بەرىلگەن نىعمەتتەرىڭە شۇكىرشىلىك ەتۋ ابزال. سوندا ادامداردىڭ كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناسىندا كيكىلجىڭ تۋمايدى. بىراق بۇل اقيقاتتى ادام ادامعا، پەندە پەندەگە ايتىپ، سوزبەن يلاندىرا الماق ەمەس، تەك ۇلىع جاراتۋشى عانا ءناپسىمىزدى تىيىپ، تۋرا جولعا سالۋشى. سوندىقتان ونى كوركەم شىعارمادا اشىق تا، ويجورۋمەن دە ايتا المايسىڭ، بۇل مۇمكىن ەمەس تە، دەسە دە ساحنادا ارەكەت، ىم، شارا ارقىلى زالداعى كورەرمەنگە نازىك ۇقتىرۋعا بولار ما ەكەن دەپ اۆتورعا جانە رەجيسسەرلەرگە تىلەك رەتىندە ايتىپ جاتقانىمىز عوي.

«كۇزگى رومانسقا» رەتسەنزيا جازعان ءبىر اۆتور: «كۇتپەگەن جەردەن ەكى ادامنىڭ باسىنا تاپ كەلگەن «كۇزگى ءسۇيىسۋ» ول ەكەۋىن قايدا اپارىپ سوقتىرارىن كورەرمەن سپەكتاكلدى كورگەن كەزدە بىلەدى، ال ادامعا ومىردە نە نارسە قىمبات – دۇنيە تىرشىلىگى مە، الدە رۋحاني بايلىق پا دەگەن ساۋالعا اركىم وزىنشە جاۋاپ تابادى»، - دەگەن ەكەن. ونداي جاس جازارماندارعا ايتارىمىز: ءبىزدى ومىردە تۋرا جولدان اداستىرمايتىن جاۋاپ بىرەۋ جانە ونى ۇلكەن كىتاپتان تاباسىزدار. وسى تۇرعىدان كەلگەندە جازۋشىنىڭ جازۋى – دۇنيە تىرشىلىگىندەگى جاندارعا الگى يگىلىككە قاراي بەت نۇسقايتىن باعدار. «كۇزگى رومانس» شىعارماسى، سونداي ءبىر اسىل باعدارشام.

پەساداعى سايلاۋ بەينەسى پروزاداعى قالقاش وبرازىن دامىتا تۇسەتىندەي. سيۋزاننا فينالدىق بولىكتە ونىڭ ەندى وزىنە «ادام» بولىپ جارىتپاسىن ءتۇسىنىپ، ۇيىنە قايتۋىن ۇسىنعاندا ونسىز دا باقىت دەگەن ۇعىمنىڭ بايىبىنا بارا الماي باسى قاتقان، نە مۇنداعى جوق-جۇتاڭ، بىراق ماحابباتقا تولى ءۇيدىڭ، نە انداعى ماحابباتسىز، الايدا بارلىققا، بايلىققا كەسەدەي شۇپىلدەگەن ءۇيدىڭ قايسىسىن تاڭدارىن بىلمەي داعدارىپ، اقىرى سيۋزاننانىڭ باقىتى ءۇشىن ونىڭ ءتىلىن العان بولىپ، سوڭعى ۆاريانتتى تاڭدايتىن قالالىق جىگىت سايلاۋدىڭ كەشىگىپ قالعان باتىلسىز «كۇزگى سۇيىسپەنشىلىگى» اۋىلداعى قالقاشتىڭ دا كەشىككەن سامسوز «جازعى ماحابباتىن» ەسكە تۇسىرگەندەي بولادى. ەكەۋى دە ادامداردىڭ ورتاسىندا، بىراق ەكەۋى دە باقىتىن قولدان بەرگەن الگى باتىلسىز جىگەرسىزدىكتەرىنىڭ جازاسىنداي جالعىز. سونىمەن بىرگە اقشا-مانساپ قۋىپ، سيۋزاننانى تاستاپ جاس قىزعا ۇيلەنىپ كەتەتىن الىبەك تە جالعىز. ءۇي-ءىشى، اعايىن، دوس-جاراننىڭ ورتاسىندا وتىرىپ جالعىزدىقتىڭ ازابىن تارتۋ ءموتيۆىن دراماتۋرگ 2011 جىلدان بەرى ساحنالانىپ كەلە جاتقان «يمپەرياداعى» كەشتە» جانى سۇيگەن عىلىم جولىن تاستاپ، كاسىپكەرلىك قۋىپ بايىپ العان، بىراق سول بايلىقتان مۇرات تاپپاي، ۋاز شەكپەي، ءوزىن تۇسىنبەيتىن، ءوزىن اقشاسى ءۇشىن عانا جاقسى كورەتىن ادامداردىڭ ورتاسىندا جالعىز قالعان ايدار بەينەسى ارقىلى دامىتا تۇسكەن. ءومىردىڭ ءمانى مەن قالەت ەتىلمەگەن بايلىقتىڭ زاردابى بۇل جولى پەسانىڭ باستى يدەياسىنا اينالىپ، قازىرگى زاماناۋي بايشىگەشتەر مەن ولاردى قورشاعان ورتانىڭ مىنەز-قۇلقى ارقىلى اشىلادى. استام بايلىقتان جانە سونىڭ توڭىرەگىندە شىركوبەلەك ۇيىرىلەتىن ءپارۋانا پەندەلەردىڭ قىلىعىنان بولاتىن استام بيلىك اقىرى كىسىنى جارعا جاعىپ تىنادى ەكەن: ايداردىڭ دا وتباسىلىق يمپەرياسى – بايلىقتان، بارلىقتان شىرە اتقان، بىراق جانسىز، سەزىمسىز يمپەرياسى ءبىر كۇندە «يمپەريا» مەيرامحاناسىندا استامشىلىقپەن جايىلعان داستارقاننىڭ ۇستىندە قاۋىزداي قاۋدىراپ، ۇگىتىلىپ تۇسەدى. اۆتور بەرگەن وسى ۇتىمدى كونفليكت، نازىك پسيحولوگيالىق يىرىمدەرمەن دارالانعان وبرازدار درامالىق سپەكتاكلدىڭ قويۋشى-رەجيسسەرى، «كۇزگى رومانستا» باس كەيىپكەر رولىندە ويناعان الما كاكىشەۆانىڭ كرەاتيۆتى ىزدەنىسىنىڭ ارقاسىندا جانر تالابىنا ساي ساحناعا ساتىمەن كوشىپ كەلىپ، ودان ءارى قىرلانا، وڭەيە تۇسكەن. تەك ويلاندىراتىن ءبىر جاعداي: پەسادا جاعىمدى كەيىپكەر ازاڭداۋ – وكشەلەرى قيسايىپ، ءالى كۇنگە عىلىمدا جۇرگەن، سوندىقتان دا جوق-جۇتاڭ، سوندىقتان دا ادامي قاسيەتتەرىن ساقتاپ قالعان ءبىردى-ەكى عالىم-ۇستاز، باس كەيىپكەردىڭ اۋىلدان كەلگەندىكتەن تاعى دا بويى ىزگىلىككە تۇنعان باۋىرى جانە فينالدىق ساحنانى كۇشەيتۋ ءۇشىن كەرەك بولعان باس كەيىپكەردىڭ تازا جاندى ۇلى. وڭگەلەرىنىڭ الاياقتىقتان، جىلپوستىقتان، جاعىمپازدىقتان، سايقالدىقتان، ت.ب. ريالىقتان ساۋ ءبىرى جوق. قالادا شىنىمەن دە قاۋىپتى ەركىندىك، شامادان تىس ەركىندىك بار بولسا بولار، بىراق، قۇدايشىلىعىن ايتايىق، وندا دا جاقسى ادامدار از ەمەس قوي. مۇنداي بىرجاقتى ميميكريا ىشىندە قاپيادا ءوز ەڭبەگىمەن بايىعان ءنۋۆوريشى بار، حالىقتىڭ بايلىعىن قىلعىتىپ جەپ، جالى قۇلاعىنان اسا سەمىرىپ العان كلەپتوكراتياسى بار جالپى وليگارحيالىق، ەليتالىق «جوعارى» ساناتتىڭ، قاۋىمنىڭ شىن ءومىر تاقىرەتىن، قۇلقىن، تالعام-تۇششىمىن، ءومىر تۇسىنىگىن – بايلىق، داۋلەتتىلىك ديالەكتيكاسىن قازىرگى ءبىزدىڭ جازۋشىلار قانشالىقتى بىلەدى، قانشالىقتى زەرتتەگەن دەگەن زاڭدى سۇراق تۋعىزادى. ءسىرا، مۇنداي تاقىرىپتى ءوز دەڭگەيىندە الىپ شىعۋ ءۇشىن نە ءوزىڭ سولارداي باي بولۋىڭ، نە فيتسدجەرالد سياقتى الگى ورتاعا قاپىسىن تاۋىپ كىرىپ، العاۋسىز ارالاسۋ كەرەك-اۋ. ءسويتىپ، جازۋشىلار، – يا، ءدال جازۋشىلار، – ىشىنە زەرتتەۋ كومەگىمەن ازشىلىقتىڭ وكتەم ەزگىسىنە قارسى تۇرۋدىڭ رەتسەپتىلىك ءتاسىلىن تابۋعا بولار ما ەدى: ءۇندى ەلى سياقتى بيلىكتىڭ وزبىرلىعىنان قۇتىلۋ ءۇشىن ءوزىن كاستالىق قوعامنىڭ شىنجىرلارىممەن شاندىپ تاستاۋ كەرەك پە، الدە كۋنفۋتسيلىك قىتاي ىسپەتتى اۋەلگى ورىنعا حالىقتى، سوسىن داناگوي ادامداردى، سونان كەيىن بارىپ بيلىك يەلەرىن قويۋ كەرەك پە دەگەن سياقتى.

بالكىم سوندا ءبىزدىڭ – اۋىلدان شىعىپ، قالادا تۇرىپ جاتقان قالامگەرلەردىڭ – جاتىر-مەكەنىن قالايدا ءاز كورىپ، اسپەتتەيتىن، جاتىر ەمەس مەكەنىن قالايدا جات كورىپ، وزەككە تەبە بەرەتىن بىرجاقتى تۇسىنىگى وزگەرەر. سەكەڭنىڭ ءۇش پەساسىندا اۆتوردىڭ ەركىنەن تىس ەنۋى مۇمكىن وسىنداي ءبىر اڭسار بايقالادى. نەعىلسا دا وبەكتيۆتى تۇردە العاندا جازۋشى-دراماتۋرگ ءدال درامالىق تۋىندىلارىندا قازاق ادەبيەتىنە بۇرىنعى، بۇعان دەيىنگى ادەبي پەرسوناجدارىنا مۇلدە ۇقسامايتىن قالالىق كەيىپكەرلەردىڭ جاڭا تيپتەرىن الىپ كەلدى. مىنا ءبىر ەلەۋسىزدەۋ دەتال: اۋەزوۆ تەاترىندا ساحنالانعان «كۇزگى ءسۇيىس» بۋتافورياسىندا ادەتتە تەكەمەت، دومبىرا ياكي قىمىز قۇياتىن ويۋلى وجاۋ، ت.ب. ارقىلى بەينەلەنەتىن (ىعىر قىلعان!) بىردە-ءبىر ۇلتتىق نوتا جوق. ياعني رەجيسسەر ابۋباكىر راحيموۆ اڭگىمە قالا ءومىرى ەكەندىگى جايلى اۆتورلىق تراكتوۆكانى ءدال ۇققان. كەيىپكەرلەر دە قويىلىمنىڭ ءونبويىندا قالالىق اندەردى (پۋگاچەۆانىڭ ورىنداۋىنداعى «كۇزگى رومانس» ءانى) تىڭداپ، شۋبەرتتىڭ «سەرەناداسىنداعى» ۆالس ىرعاعىنا بيلەپ جۇرەدى. ءبارى دە قالاعا قىردان كەلىپ، قىلقيما بولعان قازاق: قويشىنىڭ قىزىنان بيزنەس-لەديگە اينالعان نازىم، اۋىلدان شىعىپ كاسىپكەرلىك اكۋلاسى اتانعان ايدار، ت.ب. بۇل جەردە اۆتور ەكى جاقتىڭ پسيحولوگياسىن دا جەتىك بىلەتىندىگىن تانىتادى جانە سونى اينالايىن الىپپەمىزدىڭ باسقى «ا» ارپىنەن باستالاتىن قوس مەكەن – سۋاتتانعان اقيىنى مەن ساۋاتتانعان الماتىسىنىڭ اراسىنا ءوزى تارتىپ قويعان سىزىقتىڭ بويىمەن شىعارىپ وتىرعانداي، وسى ەكى پلانەتانىڭ اينالاسىنان كوپ ۇزاي قويمايتىنداي اسەر قالدىرادى. ول ءۇشىن وسى ەكى قۇت مەكەن قازىرگى بۇتكىل قازاق قاۋىمىنىڭ كىشكەنتاي مودەلى ىسپەتتى: اقيىن – اۋىلدىق اعايىنداردىڭ، الماتى – قالالىق قازاقتاردىڭ مودەلى، ەكەۋى قوسىلعاندا جالپى قازاقتىق تۇرپاتتىڭ ينتەگراتيۆتىك مودەلىن قالىپتايدى. ادام تۇرعان جەرىن تۋعان جەرىنەن تومەن قويماۋى كەرەك. ايتپەسە، وسى ءبىزدىڭ كەيبىر ەسترادا انشىلەرى ۇزاقتى كۇن «اۋىلىم-اي، اۋىلىم!» دەپ زارلاپ ءان سالۋمەن بولادى، ال وزدەرى اۋىلدارىنا تاڭەرتەڭ بارىپ، كەشكە قاشىپ كەتەدى. بىزدە كىم قاشپاي جاتىر دەيسىڭ، – انە ابليازوۆ تا شەتەل اسىپ كەتتى، – سوندا-داعى الگى انشىلەرىمىز وزدەرى تۇراتىن قالا جايىندا ءان شىرقاپ، كومپوزيتورلارىمىز قالا جايىندا اسەم اۋەندەر شىعارسا دەيسىڭ عوي، مىسالى، بالالىق بال داۋرەن شاعى اقيىندى دە قالسا دا، قالعان قىرىق جىلدان استام سانالى ءومىرى الماتىدا ءوتىپ كەلە جاتقان سەكەڭدەردەن ۇلگى الىپ. ءيا، ءبىز سەكەڭدى الا قويدى بولە قىرىقپايتىن جوعارىداعىداي شىنشىل ادىلەتى ءۇشىن دە جاقسى كورەمىز.

بۇگىندە دراماتۋرگتىڭ «كۇزگى رومانسى» 2005 جىلى ۇلتتىق كىتاپحانا مەن «سامسۋنگ ەلەكترونيكس» كورپوراتسياسىنىڭ ادەبي كونكۋرسىندا گران-ءپريدى، ال «يمپەرياداعى» كەشى» 2013 جىلى اقتوبەدە وتكەن XXI رەسپۋبليكالىق تەاتر فەستيۆالىنىڭ باس جۇلدەسىن، ال «قازاقشا اشىلىپ سايراۋ» پەساسى 2017 جىلى «رۋح» حالىقارالىق ادەبي كونكۋرسىندا «ۇزدىك دراماتۋرگيالىق شىعارما» نوميناتسياسى بويىنشا باس جۇلدەنى قانجىعاعا بايلاپ، كورەرمەندەرىن ۇزاققا ارسالاڭ ەتۋىمەن قاتار اۆتورىن ەلىمىزدىڭ number one دراماتۋرگى دەيتىن مارتەبەلى قۇرمەتكە ءبىر تابان جاقىنداتتى.

ءىى

مەنىڭ پروزاداعى العاشقىم ءھام سوڭعىم – «اپپاق ءسۇيۋ» پوۆەسىمدى ءبىرىنشى بولىپ وقىعان سەكەڭ ونىڭ اتىنا ءسۇيسىنىس ءبىلدىرىپ ەدى (زاتىنان اتى دۇرىسىراق بولىپ تۇر عوي). ال ەندى ءوزىنىڭ جازعاندارىنىڭ ات قويىسىنا قاراڭىز: «بوتەننىڭ تويى»، «رابيعانىڭ ماحابباتى»، «ءبىر ءتۇننىڭ وقيعاسى»، «كۇزگى رومانس»، «يمپەرياداعى» كەش»، «قازاقشا اشىلىپ سايراۋ»، «دۇنيە – جارتى»، «جۇلدىزدى تۇندەردەگى توعاي سىبدىرى»... شەتىنەن، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا ۆيرۋستى، ياعني ادامدى ەرىكسىز وقۋعا ىنتا قويعىزاتىن، وزىنە شاقىرىپ تۇراتىن تاقىرىپتار. «جۇلدىزدى تۇندەردەگى توعاي سىبدىرى» بىردەڭە-بىردەڭەسىمەن حەمينگۋەيدىڭ «وزەننىڭ ارعى بەتى، تال ساياسى» پوۆەسىنەن حابار بەرەتىندەي جانە وسىنىڭ ءوزى جازۋشىنىڭ الەم ادەبيەتىنىڭ ۇزدىكتەرىنىڭ ءوز شىعارمالارىنا قانداي ات تاعىندىراتىنىن ۇنەمى بارلاپ، باقىلاپ وتىراتىندىعىن بايقاتادى.

جوعارىداعى «دۇنيە – جارتى» مەن «جۇلدىزدى تۇندەردەگى توعاي سىبدىرى» – جانرى جاعىنان ەسسە. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن سەرىك اسىلبەكۇلىنىڭ قالامىنان ازىرگە ءتورت ەسسە تۋدى. باۋىرجان مومىشۇلى مەن جازۋشى قاجىعالي مۇحانبەتقاليەۆ جايىنداعى الدىڭعى ەكەۋىنە قالعان «ساعىنىشقا تولى عۇمىر» (مارقۇم جازۋشى تۇرسىنعازى الپەيىسوۆ تۋرالى) جانە «كوركەمدىك ساراپشىسى» (پروزاشى، ادەبيەت سىنشىسى بەكەن ىبىرايىم حاقىندا) ەسسەلەرىن قوسقاندا بارلىعى دا پەرسوناليستىك ەسسەيستيكاعا جاتادى. جالپى الىپ ايتقاندا. ال ىشتەي مەمۋارلىق جانە پورترەتتىك ەسسە بولىپ جىكتەلەدى. ودان دا تەرەڭدەپ بارساق، «جۇلدىزدى تۇندەر...» ليريكالىق ەسسەنىڭ، «دۇنيە – جارتى» فيلوسوفيالىق ەسسەنىڭ قالپىن تانىتادى. وسىلاردىڭ اراسىندا سەكەڭنىڭ ەسسە جانرىنداعى وتىنىڭ الدى، سۋىنىڭ تۇنىعى - «دۇنيە – جارتىنىڭ» شوقتىعى بيىك. ونى ۇلتتىق ەسسەيستيكامىزداعى دوۆلاتوۆ ستيلىندە جازىلعان العاشقى پروزالىق ەسسە دەر ەدىك. لەني ريففەنشتالدىڭ گيتلەر جايلى دەرەكتى فيلمدەرىن كورىپ وتىرىپ، نەمىس حالقى ودان گيتلەردەن بۇرىن ءوزىن كورىپ-تانىعانىنداي، باۋكەڭ جايىندا جازىلعان، تۇسىرىلگەن دۇنيەلەردەن قازاق حالقى ءوزىن كورىپ-تانىعانداي كۇي كەشۋى ءتيىستى-ءتىن. سەبەبى، باۋكەڭنىڭ ومىردەگى جانە جازعاندارىنداعى بۇتكىل كونستيتۋتسياسى، – قازاق حالقىنىڭ وزەگىنە قۇرت تۇسپەگەن، بۇزىلماي تۇرعان ترانسفيگۋراتسياعا تۇسپەي تۇرعان كەزدەگى بولمىس-ءبىتىمى، – بىزدە ءالى ءوزىنىڭ تولىق كورىنىسىن تاپقان جوق، سەبەبى ءدال باۋكەڭ تۇرپاتتى شىن قازاقتىڭ، ەر قازاقتىڭ دەنى كەشەگى قانقاساپ سوعىستا قىرىلىپ قالعان، قالعانى كەڭەستىك پرەسسينگپەن سىنعان. سىنباعانى باۋكەڭ عانا دەسەك، اداسا قويار ما ەكەنبىز. وسى ءبىر كەسەك تۇلعادان ينتەرۆيۋ الۋعا بارعان اۆتور سول جولى باتىردىڭ ۇيىندە وتكىزگەن بىرەر ساعات ۋاقىتى اراعا جىلدار سالىپ وي ەلەگىمەن قايىرا سانالايدى. كەيىپكەرى سىنباسا دا، سىرت كوزگە قايىسپاس قارا ەمەندەي كورىنەتىن ءبارىبىر ىشتەي جارتى-جارتىكەش كۇي – تريۋمفاتوردىڭ تراگەدياسىن وتكەرىپ جۇرگەنىن ءجىتى تۇسىنەدى. ومىردە سەزگەن-تۇيگەنىنەن، پالساپالىق كوركەم شەشىم شىعارىپ، جالپى ونىڭ عانا ەمەس، ءوزىنىڭ دە، سەنىڭ دە، مەنىڭ دە مىنا تىرشىلىكتەگى بۇتكىل ءومىرىمىز عالامدىق جاراتىلىس دۇنيەسىمەن، ماڭگىلىك ۋاقىت ۆەكتورىمەن سالىستىرعاندا قاس-قاعىم عانا ءسات ەكەنىن ءجىتى سەزىنىپ قايتادى اۆتور الگى از ديدارلاسۋدان. ادام پەندەنىڭ بۇل دۇنيەدەگى تىرشىلىگىنىڭ ءتۇيىنى – ەرتەڭ انا دۇنيەگە اتتانعاندا سوڭىندا جارىلقاۋ سۇراپ دۇعادا تۇراتىن ءناسىل-نەسىبى ەكەن دە. وسى تولعاقتى وي اۆتور سول كۇننىڭ كەشىنە ۇيقىعا جاتقانىندا تۇنگى تىنىشتىقتى الديلەگەن چەلەنتانونىڭ ايگىلى «كونفەسسو» ءانىنىڭ اۋەنىمەن، جاعدايدىڭ 80-ءشى جىلدارى ءوتىپ جاتقانىن بايقاتاتىن حرونوتوپ، جالدامبا پاتەردىڭ ءبىر بۇرىشىندا شەشەلەرىن قۇشاقتاپ پىس-پىس ەتىپ الاڭسىز ۇيقىعا كەتكەن كوزىنىڭ اعى مەن قاراسى – قوس پەرزەنتىنىڭ بەينەسى بەرىلەدى. ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر قيماستارىمىزدى قالدىرىپ، بۇل دۇنيەمەن قوشتاسامىز. ۇرپاعىڭ قالادى، ءومىر كوشى ءسۇيتىپ ءىلبىپ، العا قاراي ۇزاي بەرەدى. دۇنيە – جارتى... دۇنيە – بوس...

قىزىعى سوندا، «قازاق ادەبيەتىنىڭ» 2015 جىلعى 10-شى نومىرىندە جارىق كورگەن بۇل شىعارماسىن جازىپ وتىرعانىندا اۆتور ونىڭ ەسسە ەكەنىن ءالى بىلمەگەن، وزىنشە پروزالىق تۋىندى دەپ ويلاپ، جانرىن اۆتوبيوگرافيالىق اڭگىمە دەپ ايقىنداعان (كەيىنىرەك قوي، «پروزا قىلىپ جازدىم» دەپ مويىنداعانى). شىنىندا دا  «دۇنيە – جارتىدان» باستالعان بۇل ءۇردىس – ومىردەن الىنعاندى ويدان ەشتەڭە قوسپاي، تۆورچەستۆولىق فانتازيا ارالاستىرماي، قاز-قالپىندا، بىراق كوركەم پروزانىڭ قۇرالدارىمەن، ءادىس-تاسىلدەرىنە كومكەرىپ بەرۋ، ادام تاعدىرىنىڭ قيلى شارپىلىستارىن سيۋجەتتىك جەلى ەتىپ تارتۋ سەكەڭنىڭ ەسسەلەرىن پروزاعا نەمەسە كەرىسىنشە، پروزاسىن ەسسەيستيكاعا جاقىنداتادى، ەگەر «رابيعا...»-دا ەسسەيستىك پروزا بەلگىلەرى بار ەكەنىن ەسكەرسەك وتە جاقىنداتادى.

ءسۇيتىپ، اۆتور بۇل جەردە ەسسە جانرىنىڭ نەگىزگى قاعيداتى – سۇلدەلەۋ (سيللوگيزم) مەن پروزاعا ءتان وبرازدى ويلاۋدىڭ اراسىنان ۇناسىمدى ۇلگى ءپىشىپ شىعارعانداي بولادى. سودان كەلىپ ەسسەلەرىندەگى بەللەتريستيكالىق-مەمۋارلىق، پورترەتتىك جىكتەلىستەر سىرتتاي تۇتاسىپ، كوركەمدەلگەن شىندىققا اينالادى. الەم ادەبيەتىندە بۇرىننان بار، ال بىزدە ونشا كوپ تاپ سالا قويماعان ەسسەيستىك پروزا بۇل. البەتتە، ادەبيەتىمىزدە مۇنداي ۇلگى جوق ەمەس، مىسالى، عابەڭنىڭ ەسسە سيپاتتى دۇنيەلەرى («سىلەكەەۆتەردىڭ كەنجەسى»، «ءسوز جوق، سونىڭ ىزدەرى»، «بوراندى تۇندە»، ت.ب.), سونداي-اق تاكەن الىمقۇلوۆتىڭ «جۇمباق جان»، قوعاباي سارەكەەۆتىڭ «ءۇش ارىس» رومان-ەسسەلەرى سياقتى دەرەكتى پروزا ۇلگىلەرى. سوڭعى جاعداي پروزا جازاتىن جازۋشىلار ەسسە جانرىنا پروزاشى رەتىندە ابدەن كەمەلدەنگەندە كەلەتىنىن كورسەتەتىندەي جانە سەكەڭنىڭ جەتپىستىڭ اسقارىنا تىرەگەن جاسىندا ءوزىن پروزالىق ەسسەنى ءبىر جامباسىنا سالىپ، بايقاپ كورۋى سونداي كەمەلدىك دەڭگەيىن بىلدىرە مە دەيمىز. وسىنىڭ ءوزى ەسسە كەيبىر جازۋشىلاردىڭ پراكتيكاسىندا – تۇتقيىل ىزدەنىستىڭ ۇشقىر ناتيجەسى ەمەس، شىعارماشىلىق دياپازوننىڭ جاڭادان ءورىس تىلەۋى بولۋى دا مۇمكىن. باسقاشا ايتقاندا، كانىگى پروزاشىنىڭ ەسسە جازۋى – ۆولەيبولدا اياقپەن ويناي بەرۋگە بولاتىنى سياقتى ەگىز-ەكى زاڭدى نارسە: قالاي، قاي مۇشەڭمەن ويناساڭ دا دوپتى تورلان ءارى اسىرساڭ بولدى ەمەس پە؟!

بۇل جەردە دە سولاي، گاپ پروزانىڭ دا، ەسسەنىڭ دە باس بۇرعىزباس ءومىر شىندىعىنان باستاۋ الۋىندا، ەكەۋىندە دە اۆتوردىڭ تاپ شىنىن ايتۋىندا. وسىنىڭ ءوزى، ياعني ءبىزدى اينالا قورشاعان ورتانىڭ بوياماسىز، شىنايى تۇپنۇسقالىعى مەن اۋتەنتتىلىگى الدا جاڭادان جاسالار جاڭا پروزامىزدىڭ مانيفەستاتسياسى دا شىعار، كىم ءبىلىپتى. سۇلدەلەۋ، قيسىندىق تالداۋ (اناليتيكالىق) فيلوسوفيانىڭ، پالساپالىق ءومىربايان تاجىريبەسى – ءوزىن-ءوزى تانۋدىڭ كوركەم ادەبيەتتە تاپ سالۋى، بۇلاردىڭ تىگىسسىز قويىنداسۋى فورما جاعىنان پروزانىڭ وزىق ارسەنالىمەن قارۋلانعان، ال مازمۇن جاعىنان ەسسەيستيكا سىندى جاتتاندى ماشىقتىڭ كاسىبي تاۋارىن بويىنا جيعان جاعا كەلبەتتى ادەبيەتتىڭ، – بۇگىندە زەرتحانالاردا الدىن الا ازىرلەپ قويعان ۆاكتسينالار سياقتى، – دايىندىق ساتىسىنداعى كەلەشەك نەورەاليستىك ءورىسى بولىپ جۇرمەسىن. مۇنىڭ ءوزى كەيىنگى بۋىن كلاسسيكادان جەرىنىپ، وعان بالاما ىزدەپ، ارزان دا قۇرعاق اندەگراۋندپەن اۋالانىپ، ءتىپتى اۋلەكىلەنىپ كەتكەن جانە بۇگىنگى وقىرمان سونداي شىعارمالاردان باھرە الا الاماي، جاڭادان بىردەڭە ىزدەپ، ەرىكسىز جۇتىنىپ قالىپ جۇرگەن قازىرگىدەي الماعايىپ شاقتا ادەبيەتتى قۇتقاراتىن، وعان تىڭنان تىنىس بەرەتىن ءبىر نارسە بولۋى دا مۇمكىن عوي. بىراق ونداي جاڭا تۇرپاتتى پروزا جاساۋ قاز ورنىنا قارعاداي پەرمۋتاتسيالىق، «قارادومالاقتاردان» بۇرىن، ءوزىم كەزدەسكەن جەردە «جاسامىس پروزايك، جاس ەسسەيست» دەپ قالجىڭداپ قوياتىن سەكەڭدەردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن مىندەت-اۋ، وسى. سەبەبى، ونىڭ شىعارماشىلىعى ۆاريابەلدى. جالپى كوركەم ادەبيەت وتە ۆاريابەلدى عوي – ونىڭ كوركەمونەردەگى ورنى وندا مۋزىكاعا ءتان ىرعاقتىڭ، كەسكىندەمەگە ءتان سىرلى بوياۋدىڭ، ساۋلەت-ءمۇسىن ونەرىنە ءتان سىمباتتىڭ، ءتىپتى بالەتكە ءتان پلاستيكانىڭ بولۋىمەن ايقىندالادى (تەاتردىڭ نەگىزى پەسادان، ءفيلمنىڭ تاعانى كينوستسەناريدەن، وپەراداعى ليبرەتتونىڭ ادەبي شىعارمادان تۋىندايتىنى دا سودان). تومەندەگى پىكىرىم دراماتۋرگيانى ءاز تۇتاتىن، ەرەكشە قادىرلەيتىن سەكەڭە ۇناماي قالۋى دا مۇمكىن، بىراق سوندا دا ايتايىن: ۆاگنەردىڭ دراما تەورياسىن جاساعانداعى كوركەمونەردىڭ بۇكىل تۇرلەرىن درامادا بىرىكتىرۋ قاجەتتىلىگى جايلى ويى ەندىگى جەردە ەسكىرىڭكىرەپ، گالاكتيكالار اراسىندا كەمە جۇرگىزە باستاعان XXI عاسىردىڭ تورەسى – ەسسەيستىك پروزاعا تىزگىن بەرىپ وتىر. دۇنيەدە بار ادامزات مويىنداعان ۇلى اقيقات ءار سالادا بولادى، بىراق ەندى قيالمەن شەكپەن جاۋىپ، وكشەلى ەتىك كيگىزە بەرەتىن ونەر تۇرلەرىنەن سولاردىڭ كۆينتەسسەنتسيالىق ءرولى ەسسەگە اۋىسپاق. مىنە، سولاي. بالكىم، بىزگە دۇنيەنى ىزگىلىكپەن كوركەيتۋدى تاپسىرلەي بەرمەي، ءومىردىڭ اششى شىندىعىنا تۋرا قاراۋ دا كەرەك شىعار. قالاي بولعاندا دا ۇرەي ۆيرۋستى پاندەميادان كەيىن بۇرىنعىداي تۇرۋ، بۇرىنعىداي جازۋ بولا قويماس.

جوعارىدا سەرىك اسىلبەكۇلىنىڭ شىعارماشىلىعى اسا يكەمدى، ۆاريابەلدى دەگەنىمىزدە ونىڭ ءارتۇرلى باعىتتا جۇمىس ىستەۋىن – پروزاعا، دراماتۋرگياعا جانە ەسسەگە كەزەك-كەزەك قالام تارتۋىن مەڭزەگەن ەدىك. جۇرت ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قۇيرىعىن ۇستاي الماي جۇرگەندە ءبىزدىڭ سەكەڭ ءتورتىنشىنىڭ دە قۇيرىعىن ۇستاپ، ءوزىن ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا سىناپ كوردى جانە بۇل جولدا ءوزى پۇشپاعىن يلەپ جۇرگەن، ۇڭعىل-شۇڭعىلىن جاقسى بىلەتىن پوۆەست جانرىن عىلىمي تاقىرىپ ەتىپ الدى. الدىمەن كانديداتتىق دەڭگەيدە قازىرگى قازاق پوۆەسىن تەكسەردى، سوڭىرا ونى كەڭەيتىپ، «قازاق پوۆەسى: گەنەزيسى، ەۆوليۋتسياسى، پوەتيكاسى» تاقىرىبىندا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عىلىمي دارەجەسىن الۋ ءۇشىن جازىلعان ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەگىن ءساتتى قورعاپ شىقتى. بۇگىندە مونوگرافيا رەتىندە جارىق كورگەن بۇل عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىندا اۆتور سوناۋ قاراپايىم اۋىزەكى سويلەۋ تىلىنەن باستالىپ، اسا باي فولكلورلىق ۇلگىلەرىمىزدە، ەپوستىق جىرلارىمىزدا جالعاسىن تاپقان ۇلتتىق بايان (سەرىك اسىلبەكۇلى «پوۆەست» اتالىمىن قازاق تىلىندە وسىلاي دەپ العان) ونەرىمىزدىڭ قازىرگى كەمەلىنە كەلىپ، تولىسقان قالپىنا دەيىنگى ءجۇرىپ وتكەن جولدارىن تالداپ زەرتتەپ، ءبىر جۇيەگە تۇسىرگەن قازاق جازۋشىلارى كەڭەستىك وقشاۋلانعان ءستيلدىڭ شەڭبەرىنەن شىقپاي-اق وزدەرىنەن بۇرىنعى الاششىل قالامگەرلەرىمىزدىڭ ادەبي داستۇرلەرىن جالعاستىرا وتىرىپ، ونى ءوزىنىڭ كەيىنگى لوگيكالىق دامۋ زاڭدىلىقتارىنا سايكەس ورىس، الەم ادەبيەتىنىڭ ەڭ ۇزدىك شىعارمالارىن وقىپ ۇيرەنۋ كەزىندە جيناعان كوركەمدىك تاجىريبەلەرىمەن بايىتقان، قوعامدا قوردالانىپ قالعان پروبلەمالاردى كۇن تارتىبىنە وتكىر قويا العان – ادەبيەتتانۋشى عالىمنىڭ وزەكتى ويى وسىعان كەلىپ سايادى. بەينەلەپ ايتساق، كەشە ازىرلەنگەن ەسكى رەتسەپت. تاعى ءبىر ايتاتىن ءجايت، سەرىك اسىلبەكۇلىنىڭ ديسسەرتاتسيالارى تازا تۇردەگى مونوگرافيا ەمەس، ولار وي-پىكىر بەينە ارقىلى قورىتىلىپ بەرىلەتىن ادەبي-مەتافيزيكالىق عامال (تاجىريبە), ياعني بۇۇل جولى دا ەسسەيزم كومەگىمەن جاسالعان.

بۇگىندە اباي اتىنداعى پەدۋنيۆەرسيتەتكە بارىپ، اۋديتوريالارىنىڭ ەسىگىن اشىپ قالساڭىز، ولاردان پروفەسسور سەرىك اسىلبەكۇلىنىڭ اسىرەسە قىز بالالاردىڭ قۇلاعىنا جاعىڭقىرايتىن قوڭىر ءۇندى اۋەزدى داۋىسپەن، بايسالدى كەلبەتپەن، ءتورت اياعىن تەڭ باسقان جورعاداي ءدارىس وقىپ تۇرعانىن كورەسىڭ. نەسى بار، حوسە ريسال جازۋشىلىقپەن قاتار فيلوسوفيا جانە ادەبيەت دوكتورى اتانعان، توماس ۆۋلف نيۋ-يورك ۋنيۆەرسيتەتىندە پروفەسسور رەتىندە ساباق بەرگەن، ۋمبەرتو ەكو كۇندىز بولون ۋنيۆەرسيتەتىندە لەكتسيا وقىپ، قالعان ۋاقىتتا فيلوسوفيالىق روماندارىن جازعان، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، پروزاشى مو يان ادەبيەتتانۋ دوكتورى، قىتاي ونەر اكادەمياسى ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنتى، تۋنجەر دجيۋدجەنوعلى بولسا تۇركيا كونسەرۆاتورياسىندا «دراما ونەرى» پانىنەن ءدارىس وقيدى. مۇنداي مىسالدار تولىپ جاتىر، ويتكەنى ارناۋلى بىلىمگە يە جازۋشى-عالىمدار وزدەرى جازۋشىلىق كاسىبىنىڭ كولونەرشىسى بولعاندىقتان، كوركەم ادەبيەتتىڭ سيقىرىن جاقسى بىلەتىندىكتەن الگى ءبىلىم-تانىمدارىن شاكىرتتەرىنە باسقالارعا قاراعاندا جىتىرەك، تەرەڭىرەك سىڭىرەدى. كوپشىلىك جۇرت جازۋشىلاردى ۇلان-قيىر ءبىلىم يەسى كورىپ، ولاردان داۋسىز اقيقات رەتىندە رەتتى-رەتسىز تسيتات الىپ، سىلەيتىپ سىلتەمە بەرە بەرەتىنى – ارحەتيپتى اداسۋ، ا بىراق پروفەسسور-جازۋشىلاردى بۇل ساناتقا قوسۋعا بولمايدى: ولار شىن ءبىلىمدى كاسىپقويلار.

قۇرمەتتى وقىرمان، ءسوزدى كەلتە قايىرساڭ، مەسەلى قايتادى دەپ وزىمىزدەن ءبىراز ءسوز كەتىردىك. باسقا امالىمىز بولمادى. سەبەبى، ويباي-اۋ، وسى كۇندەرى ءبىزدىڭ سەكەڭ جەتپىستىڭ قىرقاسىنا كوتەرىلىپ، سول شىققان بيىگىنەن بالا كەزدى ويشا سارالاپ، كىم بولعىسى كەلگەنىن جانە قازىر كىم بولعانىن بايىپتاپ وتىر عوي. وڭاي ما، تابانداتقان ەلۋ جىل قالام مۇجىپ، قاعاز قاجاۋ. ءماتىن (تەكست) تۇرىندەگى جارتى عاسىرلىق حايۆەي! ەلۋ جىل كۇنىگە مۇلتىكسىز جازۋشىلىق دۇنيە تىرشىلىگىندەگى ەڭ قيىن، ەڭ تاۋقىمەتتى كاسىپپەن اينالىسىپ، اق قاعازبەن بەتپە-بەت قالۋ. جارتى عاسىر بويى كۇن سوڭىنان كۇن، اي ارتىنان اي، جىل سوڭىنان جىل كوشىرىپ، وزىنە دەيىنگى بۋىنداردىڭ جيناعان تاجىريبەسىن ءوزىنىڭ تاڭداۋىمەن تياناقتاي الۋ، ياعني، ەڭ باستى نارسەنى – دۇنيەگە نە ءۇشىن كەلگەنىڭدى قاپىسىز ۇعىنۋ. كىسىلىك كىسىگە قارامايدى، ال جازۋشىلىق تالانت، كوركەم شىعارما جازۋ – ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرمايتىن قاسيەت، باقىت. ءتىپتى ونى، جازۋشىلىقتى قاستەرلى ماماندىق (نەمەسە كاسىپ) قانا ەمەس، كاستالىق كيەلى ونەر دەۋ دە ءجون. «نە بولدى؟ قالاي ءسوندى وتىڭ ىشكى، / قالادىڭ قالاي ءانسىز وتىرىستى؟ / جاۋھارىن تابيعاتتىڭ جانىڭداعى، / تەڭىزگە تاستاعانىڭ وكىنىشتى»، - دەپ اقىن كۇلاش احمەتوۆا ءانشى امانگەلدى سەمبيننىڭ تاعدىر جولىنا وكىنگەنىندەي، قانشاما تۋما تالانتتارىمىز قۇداي بەرگەن قابىلەت-قارىمىن تارك قىلىپ، ءدال ادەبيەتتى العا سۇيرەر كەزدە جازۋسىز وتىرىستارعا، مانساپقا، بايلىق پەن بارلىققا ايىرباستاپ كەتتى جانە كەتىپ جاتىر دەسەڭشى! تالانتتى قور ەتسەڭ، ونى قايتارىپ الادى، سەبەبى، گولليۆۋدتىك «برونكس تاريحى» ءفيلمىنىڭ باس كەيىپكەرى ايتاتىنداي ياكي «كيليماندجارو – قارلى تاۋىندا» حەمينگۋەي سەزدىرەتىندەي، بۇ دۇنيەدە تالانتتى ءراسۋا قىلىپ، تالاق ەتۋدەن جامان نارسە جوق.

سەرىك اسىلبەكۇلى وسى ءبىر ءومىر شىندىعىن ەرتەنەدەن سەزىنىپ، وزىنە ءناسىپ ەتىلگەن تالانتىن ەسىركەۋمەن، ءوزىنىڭ ءبىر كەيىپكەرىنشە «تورى دونەنىن جول جورعاسىمەن اياڭداتىپ وتىر»، ۇركەر جۇلدىزىنان دا اۋماي، «كوركەم ادەبيەت ادامزاتتىڭ جان دۇنيەسىن ىزگىلەندىرۋ ءۇشىن جارالعان» دەگەن كرەدوسىنان دا، «ۇلىلىق قاراپايىمدىلىقتا» دەپ كەلەتىن تولستويلىق ەستەتيكالىق يدەالىنان دا اينىماي، «پروزام ءۇشىنشى ەشەلوندا قالدى عوي» دەپ قايعىرماي، جۇرت بارمايتىن وزەننىڭ التىن بالىعىنا دا ەمەكسىمەي، جارناماسى جوق، جىلتىراعى جوق كىسىلەرگە جۇلدە مەن اتاق بىردە ءتيىپ، بىردە تيمەي جاتاتىنىن دا ەلەڭ ەتپەي، تاپسىرىس بەرۋشىلەر مەن اقشاسى تۇسپەگىردىڭ جوعىنا دا قايعىرماي، ءوز قاتارىنان وزا دا شاپپاي، قالىپ تا كەتپەي، ۇلكەن كىتاپتاعى «ورتاشا جۇرسەڭ، ۇستەم شىعاسىڭ» دەگەن ءسوزدى ۇستانىپ، ءجۇرىپ كەلەدى... ءجۇرىپ كەلەدى... ابەكەڭنىڭ ء(ابىش كەكىلباەۆتىڭ): «مەنىڭ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قوعام الدىندا ادالدىعى سۋرەتكەرلىك باتىلدىعىمەن ۇيلەسىم تابا الاتىن، وقۋشى الدىندا كوزگە تۇسۋدەن گورى كوڭىلدەن شىعۋعا تىرىساتىن، قالامداستارى الدىندا وزىپ كەتتىم دەيتىن دە، قالىپ كەتتىم دەيتىن دە قاڭقۋسىز، قاق-سوقسىز، ءوزىنىڭ جۇرت الدىنداعى قادىرىن بىلەتىن، بىراق سونى ايتۋعا قولى دا تيمەيتىن، اۋزى دا بوسامايتىن، ارعىماقپىن دەپ ادىراڭدامايتىن دا، تۇعىرمىن دەپ ءوز تۇياعىن ءوزى قاجاپ تۇعجىڭدامايتىن دا ورنىقتى قالامگەرلەرگە ءىشىم بۇرادى دا تۇرادى»، – دەگەن ءسوزى ءدال سەكەڭە قاراپ ايتىلعانداي. سونىمەن بىرگە ونىڭ وسى ايرىقشا بولمىس-ءبىتىمى «دۇنيە – جارتى» ەسسەسىنەن دە جارقىراي كورىنەدى – اسىقپايتىن، اپتىقپايتىن، استە اسىپ توگىلمەيتىن، ارتىق مەنساپ، ارتىق ابىروي، ارتىق اقشا سۇراماي، «حالتۋريت» ەتپەي، «حۋليگانيت» قىلماي، بىرقالىپپەن ءومىر تاقىرەتىن كەشىرۋ ۇستىندەگى جاقسى ادامنىڭ قالپىن تانيمىز ودان. قۇرداسى رافات دۇرىس بايقاعانداي، ول اۋىل پوۆەستەرىندە ادەتتە ءوزىمىز انايىلاۋ ەتىپ تارتىپ جىبەرەتىن ەپيزودتاردىڭ وزىندە بالالىق تازالىقتان، ۇياڭدىقتان ۇزاپ كەتپەيدى: «شەبەر» بولام دەپ دامىتىپ، ۇياتسىزدىق شتريحتارىن قوسپايدى». وسى ەتيكالىق باستاۋ ىپ-ىراس: ومىردە ءوز باسىم سەكەڭنىڭ ەشقاشان داۋىس كوتەرگەنىن، بوعاۋىز ايتقانىن ەستىمەپپىن. و كىسىنىڭ اۋزىنان تەك قانا جاقسى سوزدەر شىعادى، «باعالاي بىلگەنگە باق قونادى، قۋانا بىلگەنگە قۇت قونادى» دەمەكشى، ول سەنىڭ جاقسى جاعىڭدى عانا كورىپ، سوعان قۋانادى. ال وزىنە كەلگەندە سونداي سىنشىل: 90 توم قۇراعان مۇراسىنىڭ سەكسەنىن ىسكە العىسىز قىلعان لەۆ تولستوي سىندى «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاڭداۋلى شىعارمالارى قورىنا مەنىڭ 3-4 پوۆەسىمدى، ونشاقتى اڭگىمەمدى، بەس درامامدى جانە ەسسەلەرىمدى قوسۋعا بولار ەدى» دەپ، جايىمەن كۇلىپ قويادى.

ءبىز، ارينە، مۇنداي رۋح سىنىمەن ەكىۇشتى كەلىسەمىز. سەرىك اسىلبەكۇلى بۇگىندە بازبىرەۋلەر ەسكىرىڭكىرەپ قالعانداي كورەتىن، كلاسسيكالىق قازاق ادەبيەتىنىڭ اقىرى دەسەك اسىلدىق بولار، دەسە-داعى ول وكىلى بولىپ تابىلاتىن بۋىن الگى ءداۋىردىڭ اياقتالۋىنىڭ مانيفەسىندەي عوي. مايكل فەلبستىڭ جۇزۋدە، ۋسەين بولدتىڭ جۇگىرۋدە، سوتولونگانىڭ بيىكتىككە سەكىرۋدە جاساعان رەكوردتارىن، مىنە، ونداعان جىلدار بويى ەشكىم جاڭارتا الماي وتىرعانى سياقتى، بۇل كەزەڭ ادەبيەتىنىڭ دە ەندىگارى قايتالانۋى نەعايبىل – شىڭعىرلاۋ قانشا تاسىسا دا جايىق بولا المايدى. قۇس اناسى مىڭداعان بالاپاننىڭ شيقىلداعان داۋىستارىنىڭ ىشىنەن ءوز بالاپانىنىڭ ءۇنىن جازباي تانىپ الادى ەكەن، سول سەكىلدى ءبىز ىشىنە سەكەڭ دە كىرەتىن كلاسسيكالىق ىلگەرگىنى ستيلىنە، ءسوز ساپتاۋىنا قاراپ-اق تانىپ وتىرامىز. كەيىنگىلەردى بىلمەيمىن... سەبەبى، ءبىزدىڭ بۋىن جاڭاعى كلاسسيكتەردى كورە قالدىق، سارقىتىن ىشە الدىق. بۇگىندە الىستان شالساق، جىتىرەك كورسەك، وسى اعالارىمىزدىڭ – نيۋتون ايتقان الىپتاردىڭ، –يىعىنا شىعىپ تۇرعاندىعىمىزدان. سولاردىڭ ارامىزدا امان جۇرگەنىنە كۇنىگە مىڭ قاتتا شۇكىرشىلىك ايتاتىنىمىز دا سودان. سەكەڭ ماعان «سەن – مىقتىسىڭ» دەيدى، ال مەن وعان: «سۇلەيمەندەي ادىلدىگىڭىز ءۇشىن راحمەت!» دەيمىن. شىندىقتى ايتاتىن ادامنىڭ بولعانى (قالعانى) قانداي عانيبەت.

وسى جەردە «سەكەڭنىڭ بەرگەنىنە بەرەرى كوپ ياكي بەرەگەنىنەن بورىشى كوپ» دەپ، جاقاۋراتپاي-اق قويايىن. بۇيىرمىس بىلەدى عوي نە دە بولسا. ايتەۋىر، شۇكىر، سپورت تىلىمەن ايتقاندا، فۋنكتسيونالدى دايىندىعى جامان ەمەس – كەزەكتى پوۆەسىن اياقتاپ تاستاپ، ەندى سونىڭ تۇزەتۋىن جاساۋدىڭ ماگياسىندا ءجۇر.

ينتيفادا جالعاسا بەرەدى.

سوڭى.

باسى: تالانت تابيعاتى ءى ءبولىم

جالعاسى: تالانت تابيعاتى II ءبولىم

جالعاسى: سۋيتسيد دەگەن سۋىق ءسوز III ءبولىم

ماقسات ءتاج-مۇرات

Abai.kz